Вёскі Здзітава фармальна ўжо няма: яе далучылі да Жабінкі. І царква Святога велікамучаніка Мікіты таксама стала гарадской. Невялікі храм на Спаса поўны людзей, у сярэдзіну цяжка прабіцца. «Да нас і жабінкоўцы ездзяць, тут атмасфера асаблівая», – кажа прыхаджанка.

Пяцьсот год таму гэтая невялікая гарманічная цэркаўка была самым высокім будынкам наваколля.

У 1502 годзе царкву фундаваў шляхціц Іван Гурын, паставіўшы ўмовай асвяціць яе імем святога Мікіты – у гонар уласнага бацькі, Мікіты Гурына. Той Мікіта і выслужыў у свой час Здзітава ў вялікага князя Аляксандра.

З фундушовага запісу можна зразумець, што царква была пастаўленая на месцы нейкага старога храма XV стагоддзя – бо згадваецца ранейшы святар, які збег са Здзітава з грашыма і дакументамі.

Падымаеш позірк угару – і мружышся міжволі: блішчыць, як танная кітайская цацка, макаўка-цыбуліна. Яе ўжо ў 2000-я самавольна паставіў мясцовы святар. Быў скандал, і з тае пары, відаць, «бацюшка журналістаў не любіць».

Вернікі залатую макавіну ўспрымаюць спакойна: «Як можна, каб царква без рамонту была? Рамонт трэба».

Такія макавіны на многіх старажытных цэрквах Беларусі з'явіліся не з-за адсутнасці густу ў асобных святароў. Гэта, хутчэй, жаданне замацаваць за сабой тэрыторыю: сённяшнія гаспадары памятаюць, што некалі многія з гэтых храмаў былі ўніяцкімі цэрквамі, а часам і касцёламі.

Служба сканчаецца, стракатанне нашага дрона (ці не рой ляціць?) прыцягвае ўвагу вернікаў, якія выйшлі з храма і паселі на лавах, чакаючы асвячэння яблыкаў ды груш. Строгія дзядзькі пытаюцца: ці ёсць блаславенне бацюшкі на палёты? Але месца публічнае, і «блаславенне» трэба толькі ад Генштаба Узброеных сілаў.

Протаіерэй Сцяпан так і не знайшоў хвіліны выйсці, хоць памочнік, які раздзьмухваў кадзіла пры малых дзвярах рызніцы, казаў, што «бацюшка зараз вызваліцца». Наадварот, вернікам паступіла каманда вяртацца ў царкву: асвячэнне адбудзецца ўсярэдзіне. Людзі з кошыкамі рушылі ў цесны храм.

Праўда, у Сцяпанках да пазнавальнага барочнага двухвежавага фасада Міхайлаўскай царквы ў пачатку ХХ стагоддзя дабудавалі спераду вялікую квадратную званіцу. На прыкладзе сіняга колеру мы ўжо ўпэўніліся: тое, што лічыцца аўтэнтычным, часта бывае канструктам з розных часоў, традыцый і стыляў.

Мы пазнаёміліся, калі яна, спяшаючыся, перастаўляла каля варот царквы чыйсьці скутар, што загарадзіў выезд яе чорнаму «Хюндаю»: трэба да будаўнікоў, дазнавацца, колькі фарбы закупляць на рамонт. Фарбаваць будуць, ясна, у сіні: «У іншы нам не дазволена».

Звон адлілі ў пачатку ХХ стагоддзя на ахвяраванні вернікаў, а найбольшы ўнёсак зрабіў селянін Сцяпан Аксюцік. Яго імя выбітае ў бронзе на баку звона. У часе савецка-польскай вайны звон рэквізавалі чырвонаармейцы, каб вывезці ў Расію, але ў выніку хуткага наступу палякаў каштоўнасць памяняла гаспадароў. Палякі таксама не збіраліся вяртаць яго вернікам і завезлі аж у Варшаву. Там, на чыгуначнай платформе, звон пабачыў сцяпанкаўскі чалавек. Пасля доўгіх перамоваў і ўпрошванняў удалося вярнуць каштоўнасць у Сцяпанкі.

Наступная небяспека напаткала яе ў часе Другой сусветнай, калі немцы рэквізавалі паўсюль званы. Але ўжо навучаныя досведам сцяпанкаўцы здолелі перахаваць свой. І ён маўчаў да канца савецкай эпохі.

І ў Здзітаве, маёнтку яго бацькі, і ў Сцяпанках, і ў Збірагах Тадэвуш Касцюшка безумоўна бываў. І бачыў храмы, якія мы сёння наведваем.

І наконт таго, што Касцюшка – беларускі герой, у Малых Сяхновічах сумневаў няма. Яго вобраз засвойваецца нават у прыкладным мастацтве: каля мясцовага музея можна пабачыць плён леташняга пленэра народных майстроў. Стаяць драўляныя скульптуры трохі лубочнага Тадэвуша пры генеральскіх рэгаліях, Людвікі Сасноўскай, з якой Касцюшку так і не выпала ажаніцца, ды вусатых мужыкоў-касінераў.

Храм Святой Параскевы Сербскай нагадвае здзітаўскі, хоць і маладзейшы на стагоддзе. Паводле дакументаў. Яго фундавала ў 1610-м княгіня Агата Соф'я Сапежанка з Пацаў. Але, звяртаюць увагу краязнаўцы, гаворка ў яе тастаменце магла ісці пра ўжо наяўную царкву, а не пра тую, якую трэба збудаваць. Тым больш, прыгадваў ранейшы настаяцель Пятро Бабіч, яго папярэднік бачыў лічбу «1502», высечаную дзесьці на кроквах. Шкада, што не давялося застаць айца Пятра: 90-гадовы бацюшка адышоў сёлета ў сакавіку.

Пасвячэнне ён атрымаў у 52 гады, у 1980-м, калі прафесія праваслаўнага святара была, мякка кажучы, не мэйнстрымавай. Да апошняга айцец Пятро служыў у Збірагах, прыязджаючы ў непагадзь да храма на скутары.

На хорах царквы стаіць партрэт айца Пятра – і наш праважаты хрысціцца на яго як на абраз.

Іканастас у Збірагах – тых самых 1830-х, але з ранейшымі элементамі: анёлкамі, карункавай разьбой, абразамі XVIII стагоддзя, у якіх выразна чатаецца жыццялюбная традыцыя беларускага барока.

Царква ў Збірагах унікальная і сваёй асіметрычнасцю: апсіда прыбудаваная не роўна па цэнтры нефа, а з невялікім сыходам улева.

Чэрск – вёска ў паўднёва-заходнім кутку Беларусі, да Польшчы – 15 кіламетраў, да Украіны – 8. Званіца пры мясцовай Міхайлаўскай царкве нібы захавалася з часу татарскіх нашэсцяў – можна ва ўяўленні дабудаваць справа і злева ад яе абарончыя сцены. Над маленькім уваходам – штосьці кшталту баявой галерэі.

Ці сапраўды званіца старэйшая за пачатак XVIII стагоддзя? Ці яна выглядае так – зробленая з дрэва-векаўшчыны, змацаваная драўлянымі шпількамі, а не цвікамі – у параўнанні з падноўленай царквой?

Прыбудавалі таксама квадратны, шырэйшы за саму старую царкву, бабінец, баковачку-рызніцу злева. Праз тую рызніцу, зламаўшы дзверы, у сярэдзіне 2000-х у царкву ўлезлі зладзеі.

«Ключы ў мяне былі, – расказвае бабуля Поля. – У той дзень у клубе насупраць была гулянка, дык не чулі, як дзверы ламалі». Скрадзеныя абразы так і не знайшлі.

Адметнасць Чэрска – кенатафы вакол царквы. Кенатафамі старажытныя грэкі называлі сімвалічныя магілы – іх рабілі, калі блізкі чалавек загінуў у моры ці на чужыне: каб было куды прыйсці паплакаць.

Шэрагам стаяць цагляныя помнікі сынам чэрскіх людзей, забітым на вайне, чые магілы раскіданыя па ўсёй Еўропе. Але мода на кенатафы пачалася тут, відаць, у 1928-м, ад жадання сям'і захаваць памяць пра памерлага ў Амерыцы на заробках чалавека.

Гравійка змянілася палявой дарогай з ямамі. Нездалёк відаць былі памежная вышка і слупы з нацягнутым дротам, а за кукурузным полем – Украіна.

У Дзівін трапляем на змярканні. Храм Параскевы Пятніцы – нібы ўзнагарода за турботы 500-кіламетровага шляху. Двухвежавая царква-карабель з лёгкімі васьмерыкамі макавак, побач – традыцыйны цяжкі палескі крыж.

Царквы ў Дзівіне дзве – другая навейшая, рэтраспектыўна-рускага выгляду. «Наша царква стаіць прастолам на захад, бо была ўніяцкая, а тая, што далей па вуліцы – на ўсход», – тлумачыць нам жыхарка Дзівіна. Яна ж падказвае, у каго пытаць ключоў.

Бабуля СтэфанІя жыве ў канцы вуліцы 17 Верасня, дзе ўсе адзін адному нейкія сваякі. Знаходжу яе на сяле ў суседкі. Яна ідзе па ключы ў сваю невялікую хатку, адганяючы з дарогі – «Воны мэнэ заколупалы!» – харошых, ціхіх на выгляд кацянят. Яны надта не баяцца.

Бабуля пры царкве ўжо 19 год, ад самага часу яе новага асвячэння. Ад 1960-х тут быў клуб, таму ўсё царкоўнае начынне і абразы новыя.

«І ўсё адно наша царква – сама хароша», – кажа яна, зачыняючы за намі шклопакетныя дзверы. За самавольную замену дзвярэй архітэктурнага помніка (старыя не зачыняліся ўзімку) прыходу далі штрафу.