Цяжкія чорныя аблокі вісяць у небе, нібыта надзьмутыя пуховыя падушкі. Потым пачынаецца дождж. Ён спачатку імжыць, а потым лье, нібы з вядра. Я адчуваю гул грузавікоў, міма якіх мы праносімся. Польскія, украінскія нумары, расійскія, літоўскія, беларускія. Нямецкія заўважаеш толькі зрэдку.
Пырскі вады страляюць у шкло майго шлема. Праз пасмы дажджу свет выглядае скажоным і размытым. Я толькі ўрыўкамі бачу перад сабой ясны шлях.
Разрыў у аблоках заспявае нас, калі мы праносімся каля Познаня, гораду, дзе нарадзіўся ў 1904 г. мой дзед. Да канца Першай сусветнай гэты горад належаў Нямецкаму Райху. Прусія абсарбавала яго ў сваё цела пасля таго, як імперыялістычная пажадлівасць расцягнула польска-літоўскую дзяржаву на кавалачкі. У небе між тым разыгрываецца драматычная сцэна барацьбы аблокаў з чыстым небам — бадай, тут, уласна, і пачынаецца нашае падарожжа.
Я жыву ў Берліне разам з жонкай Алесяй. Яна нарадзілася ў Беларусі, я на захадзе Германіі. На матацыкле мы кіруемся з захаду на ўсход, але не напрасткі, а так, як уздумаецца, ажно да Стоўбцаў — маленькага мястэчка на паўднёвы захад ад беларускай сталіцы.
Яго назву можна перакласці як «плытагоны» — бо рака, на якой у пачатку 16 стагоддзі збудавалі гэтае мястэчка, выкарыстоўвалася ў якасці транспартнага шляху. Рака па-беларуску завецца Нёман. Па-нямецку — Мемель. Там вырасла мая жонка. Там жывуць яе бацькі.
Той, хто едзе з Берліну ў Маскву чыгункай, перасякае Нёман. Па мосце, які дагэтуль, нібы ў часы Халоднай вайны, ахоўваюць салдаты. З 1994 г. я наведаў Беларусь незлічоную колькасць разоў.
Дзякуючы Беларусі я таксама лепей спазнаў Польшчу.
Шмат хто з маіх беларускіх сяброў у розны час там жыў, вучыўся ці працаваў. Каб зарабіць грошы, каб мець перспектыву, каб пажыць у вольнай краіне. Беларусь дзеліць са сваёй суседкай доўгую гісторыю.
Да канца 18 стагоддзя беларуская культурная прастора знаходзілася ў межах падвойнай польска-літоўскай дзяржавы. Калі ж пасля Першай сусветнай паўстала Другая польская рэспубліка, захад Беларусі зноў зрабіўся польскім. У 1939 г. нацысты і саветы падзялілі паміж сабой суседа. Пасля гэтага былі вайна, тэрор, генацыд, адсяленні.
Мой дзед быў на Ўсходнім фронце, дзед маёй жонкі ваяваў у Чырвонай арміі.
За тое, што мы можам быць разам, мы мусім падзякаваць зменам, што адбыліся пасля 1989 г. Таму імя шашы, якая злучае Берлін і Варшаву — Аўтабан свабоды — для нас не пусты гук. Выправіцца ў такое падарожжа — неблагая ідэя ў наш час, калі навокал дзяруць глоткі, заклікаючы будаваць новыя межы, калі прапагандуюць ізаляцыю і адмежаванне, калі гістарычныя прыдумкі і гістарычнае забыццё зноў уваходзяць у моду. Пракаціцца на матацыкле па абшарах еўрапейскай гісторыі.
Ля Гнезна зноў нясцерпна пячэ сонца. Пад час запраўкі ключ запальвання развальваецца на кавалкі. Бадай, не выпадкова, што гэта адбываецца менавіта ў тым горадзе, які звязваюць у міфах з утварэннем польскай дзяржавы. Перад намі матэрыялізуюцца дзве «польскія феі» — так мая жонка іранічна ахрысціла двух супрацоўнікаў службы эвакуацыі. «Мы вам зробім новы ключ», — кажа адзін з іх, невысокі, жылісты ды шпаркі на словы.
Мая жонка размаўляе з імі на сумесі ламанай польскай і беларускай. Паразумецца можна. «На вуліцы Адама Міцкевіча у нас ёсць файны майстар, ён дапаможа». Іншы, цыбаты, пазірае на жонку: «Вы Адама Міцкевіча ведаеце?» «Ясная справа. А ці вы ведаеце, што ён нарадзіўся ў Наваградку? Гэта ў Беларусі, маёй радзіме». Цыбаты стомлена пасміхаецца. Нам робяць ключ на вуліцы Міцкевіча, якая ёсць амаль у кожным польскім месцы (акурат як вуліца Гётэ ў нямецкіх гарадах). Падарожжа выратаванае. На развітанне: абдымкі, фота.
Рушым далей. На вуліцах стаяць бабулькі ды прадаюць грыбы, мёд і сочыва, а маладыя кабеты гандлююць уласным целам. У Мазурах мы мінаем азёры, якія глядзяць сваімі глыбока-блакітнымі вачыма ў неба, пад аховай старых прысадаў, а таксама старыя сядзібы, якія, толькі-толькі адрамантаваныя, чакаюць адпачывальнікаў з Варшавы.
У вёсках пахне, як і раней: вогнішчамі, гноем, свежым сенам.
Вечаровае сонца прасякае ўсё навокал ласкавым, мяккім святлом — і, здаецца, ты разумееш, чаму шмат хто з настальгіяй і паэзіяй узгадвае пра Мазуры.
Ландшафт, які гісторыя не раз цягнула то ў адзін, то ў другі бок, як і іншыя абшары ў гэтай пераходнай зоне Еўропы, дзе скрозь стагоддзі мяшаюцца разнастайныя культуры. «Я старанна складаў свой край дзяцінства з драбочкаў разбітага свету», — так апісваў сваё існаванне ў свеце, які знік, мазурскі пісьменнік Эрвін Крук.
Буслы, здаецца, няблага пачуваюцца сёлета. Часцяком, у буслянках па два малых, якія чакаюць, калі ж нарэшце можна будзе вучыцца лётаць. Бадай, яны адзіныя, хто ведае, што гэтыя краі звязаныя разам.
І сапраўды — беларускія пейзажы дужа падобныя да нямецкай зямлі Брандэнбург. Шырокія палеткі, густыя лясы, прахалодныя азёры; часам узгорысты, а потым зноў пляскаты краявід.
Калі дзень хіліцца да вечара, у старой сялянскай сядзібе на краі маленечкай вёсачкі мы сустракаем маладую польскую пару, якая запрашае нас пачаставацца кілбаскамі.
Абое пераехалі сюды з Варшавы, а нарадзіліся ў Любліне. Яна была настаўніцай, працавала ў маленькай фірме. «Мне падабалася настаўнічаць», — кажа яна. «Але ў нашых настаўнікаў малыя заробкі».
Наступным ранкам мы развітваемся з гаспадарамі сядзібы, іншай маладой парай са Шчэціна. Яны вырашылі збегчы з гораду ў дзікую рамантычную прыроду.
«Вёска бегуноў» — так яны называюць сваё месца жыхарства. Абодва — апантаныя аматары бегу, і часта запрашаюць да сябе ў госці спартоўцаў з усяго свету. Мазуры зноў робяцца перакрыжаваннем шляхоў, дзе сустракаюцца іншыя культуры і паўстаюць новыя гісторыі.
Вуліца ў нікуды
Вуліца, што вядзе праз сасновы і яловы бор, здаецца бясконцай. Кавалак неба — усяго толькі плямка на гарызонце. Вуліцы ў кірунку мяжы вядуць у нікуды, апошняе слова тут застаецца за прыродай.
Чалавек інтуітыўна адчувае дыскамфорт, які сыходзіць ад межаў — яны падзяляюць, рэжуць напалам, разрываюць, за іх зацята змагаюцца стагоддзямі і паміраюць у крывавых пакутах.
І хаця я меў досвед памежнага кантролю яшчэ дзіцём, калі мы на аўто ездзілі ў Нідэрланды ці ў Бельгію, каб набыць кавы ці заправіцца, а таксама пад час сваіх журналісцкіх і турыстычных вандровак у постсавецкую прастору, але і дагэтуль блізкасць мяжы выклікае ў мяне нервовае трымценне ў жываце.
На памежным пераходзе ў Кузніцы ўжо чакаюць дзясяткі аўтамабіляў і мікрааўтобусаў, якія жадаюць трапіць у Беларусь. Большасць — з беларускімі нумарамі, некаторыя з польскімі, і адзінкі — з расійскімі. Працэдура малазразумелая для тых, хто з ёй не знаёмы.
Спачатку правяраюць пашпарты і візы. Потым трэба кіравацца да беларускай мытні і зарэгістраваць свой аўтамабіль, а таксама даць багаж на праверку. Таму, хто не ўмее ні па-беларуску ні па-руску, даводзіцца нясоладка. Толькі пасля гэтага падымаецца шлагбаум і можна ехаць да наступнага шлагбауму, працягнуць памежніку квіток, на якім пашпартысты і мытнікі паставілі свае пазнакі.
Праз тры без малога гадзіны можна, нарэшце, патрапіць у Беларусь. Іншыя чакаюць даўжэй, грузавікі — часам нават цэлы дзень. Чакальнікі прымаюць гэта з пакорай і гумарам.
Купанне ў Нёмане
Мы мінаем Гародню, горад, які ўжо ў 1444 г. атрымаў Магдэбурскае права.
Паўз сасновыя лясы, залатыя палеткі, сакавітыя лугі, паўз гістарычныя мястэчкі Наваградак і Мір, а таксама вёскі з іх яркімі кветнікамі і шэрымі ці блакітнымі драўлянымі хатамі, мы едзем у кірунку Стоўбцаў. Там бацькі Алесі ўжо накрылі святочны стол. Са свежымі памідорамі і гурочкамі з уласнага саду, са смажаным шчупаком з Нёману, салёным салам і бульбай.
Бульбашы — так, крыху прыніжальна, называюць часам беларусаў — бульбяныя людзі.
Многія тутэйшыя стравы маюць у сваім грунце гэты цвёрды клубень. Ежа сардэчная і шчодрая. У дадатак — гарэлка і сентыментальныя тосты. «За тое, каб мы адзін пра аднаго клапаціліся і каб да наступнай сустрэчы не давялося так доўга чакаць».
Пафас дзейнічае як абарончы слой, якім абраслі беларусы за стагоддзі войнаў і катастрофаў, перажытых гэтай зямлёй.
Я ўзгадваю, як некалі прасіў у Алесіных бацькоў рукі яе дачкі такімі самымі надзьмутымі словамі. «Не быў бы то немец», — вырвалася тады ў маёй будучай цешчы. Яна збянтэжана ўсміхнулася. Мы паглядзелі адзін на аднога і зарагаталі.
У наступныя дні мы плавалі ў Нёмане, пазіралі ў беларускае неба і елі, елі, ды елі. Хатка, у якой некалі справілі вяселле я ды Алеся, стаіць на самым нёманскім беразе, на Мемелі. На гэтым кавалку зямлі нарадзіўся Мікола, бацька Алесі, які шмат год таму пасадзіў тут для мяне яблыню. Сёлета яна добра ўрадзіла. Мой дзед, які нарадзіўся ў Познані, быў на Ўсходнім фронце і ў савецкім палоне, жыў на вуліцы, якая да вайны насіла назву Мемелер штрасэ — Мемельская.
Мы робім вылазкі ў горад Дзяржынск з яго высокімі шматпавярхоўкамі — мястэчка было названае так у гонар смерцепрагнага заснавальніка ЧК Фелікса Дзяржынскага, а таксама на сядзібу, дзе ў шляхецкай сям’і нарадзіўся Адам Міцкевіч.
«Палякі кажуць: ён наш пісьменнік. Таксама і беларусы і літоўцы», — тлумачыць дырэктар музею. «Нават французы жадаюць залічыць яго да сваіх. Але я кажу: гэта не важна. Важная ягоная паэзія, якая вядзе сюды людзей з усяго свету».
Напрыканцы нашага візіту — зноў пачастунак і пітво. Мы смяёмся і плачам.
Па твары маёй жонкі яшчэ бягуць слёзы, калі на даляглядзе з’яўляюцца фабрычныя коміны Баранавічаў.
За мяжой мы заўважаем двух маладых буслоў, якія ўздымаюцца ў неба, шалёна б’ючы крыламі.
Нас вітаюць матацыклісты. Мы салютуем ім у адказ працягнутымі рукамі. Гэта толькі сімвалічнае прывітанне. Але яно — знак яднання, жэст, якому нам у Еўропе варта зноў падвучыцца.
Наперад, увесь час наперад, на захад. Па вуліцы, якая вядзе амаль пад ганак нашага дому, праз усё нашае жыццё.
