Мытніца перш хапаецца за кніжку, што ляжыць у заплечніку зьверху. «Друкаваная прадукцыя» — няменшая мара для цяперашніх мытнікаў, чымсьці для колішніх — рукапісы, машынапісы, дысідэнцкія тэксты, нелегальшчына.На вышыні пільнасьці, службовага абавязку, зь віжунскім нюхам, ня горшым за рэксавы! Граматы, прэміялкі, дошка гонару, наплечнікі, прозьвішча ў агульным загадзе. А таксама, таксама ў сьвяточным дакладзе на ўрачыстым сходзе — з нагоды прафэсыйнага дню працаўніка мытнай службы.
Кніжка, аднак, у цэляфане, неразарваная. І, да жалю, не на мове падпольшчыкаў і партызанаў! Хаця, хаця, шаноўная мытніца, не забывайцеся, што дывэрсанты і шпіёны ў любімыя вашы савецкія часы, хрэстамацыйны прыклад! — пад бяскрыўднай вокладкай правозілі іншы друкаваны зьмест, антысавецкі! Больш за тое, яны рабілі хованкі з кніжак, пад цьвёрдай вокладкай выразалі ў мязьзе старонак дуплы ў форме забароненай рэчы, пішталета, напрыклад. Або фотакасэты хаця б… Ці пачка жуйкі. Нечакана для Акінчыца мытніца, аднак, вымаўляе: «Жыд», усяго толькі… Апазнаць у Gide Жыда? На першае вока, адразу? Не такая яна простая! Але самая, самая мацёрая, дальбог. Мацёршай не бывае. Спытайце ў любога кантрабандыста. Яны нібы агню баяцца яе. Ня дай Божа трапіць менавіта да яе, ня дай!
Яна пачынае задаваць Акінчыцу зусім наіўныя, простыя пытаньні, якуюсьці элемэнтаршчыну. Напрыклад: для чаго лыжка або відэлец? Што рабіць з кніжкай? Чытаць? Вы чытаеце не па‑руску? Навошта? Калі ёсьць вялікія Талстой і Пушкін, Горкі і Дзям’ян Бедны, Шолахаў і Сямён Бабаеўскі?! Якія пісалі на вялікай мове, на якой размаўлялі Ленін і г.д. Але раптам, зусім нечакана мытніца капітулюе, мабыць, нечакана нават для самой сябе: вы першы парадачны чалавек, які мне трапіўся са 102‑х… (Сёньня ці цяпер, толькі што, у гэтай чарзе?) О, Акінчыц быў ажно 102‑м! Яна, аказваецца, і падлік вядзе дакладны, прычым відавочна ў думках, блякноціка або запісу на далоні Акінчыц не заўважыў. А вы яшчэ сумняваліся ў ейнай мацёрасьці?
І ў яго ўсяго Жыд, у якім яна вось жа ня бачыць крамолы, адразу выкасоўвае са сьпісаў, хаця кнігі на яе дзейнічаюць як чырвоная ануча. Дзіва што: спачатку 101 цётка, як Калабкі, на якіх па пяць‑шэсьць мінімум кофтаў, швэдраў, зьверху куртка. Круглыя, потныя, запараныя, якіх Акінчыцу нават шкада. Хаця купіць потны швэдэр здаецца ня вельмі прывабнай пэрспэктывай. І вось першая кніжка! Але якая зусім ня пахне партызанскай мовай, дзяржаўнай у паасобных памяшканьнях, свабодных ад таталітарнай савецкай улады, ад чэпкіх вачэй, вострага нюху жанчын‑дэгустатарак тытунёвай фабрыкі, часам ад вялікіх вушэй, узмоцненых жучкамі‑павучкамі.
Вось і спытай Акінчыц сам сябе: навошта табе быў той Жыд? Як навошта? Гэта табака для Рэкса, звычайная нават махорка. Бо мэта Акінчыца — збор матэрыялу, вострыя жывыя ўражаньні, сьвяжынка. Пакуль яны выпытваюць цябе, ты назіраеш, ты прынюхваешся, мацаеш уражаньні, вызначаеш смак, ствараеш, выбудоўваеш, прадумваеш, перажываеш пачуцьці, ты ў творчай лябараторыі (ах, як жа табе не падабаецца гэтае штучнае словазлучэньне!), твае вочы фатаграфуюць, робяць сухую праяўку, выдаюць здымкі. Ты моўчкі друкуеш, табе гэтае слова значна прыямнейшае за «набіраеш», чорныя ланцужкі літарынак, сказаў, агранцы абзацаў.
Гэта экспэрымэнт на сабе, выпрабаваньне новай вакцыны, дакладная фіксацыя амаль па сэкундах таго, што адчуваеш, што малюе табе твая ўява, якія прадчуваньні ўзьнікаюць. На жаль, спазьненьне фатальнае. Страчанага не нагнаць, не вярнуць, не аднавіць. Акінчыц добра ўсьведамляе, што аповесьці перасячэньня мяжы яму цяпер ніколі не напісаць, бо ён не фіксаваў уражаньні, яны сьцёрліся, забыліся, зьніклі. Цяперашні выпадак — ня больш за гульню, абзац, старонка. На жаль.
На жаль, бо мяжа для савецкага (хай нават пост‑) чалавека ня тое ж самае, што для проста эўрапейскага, дакладней — праходжаньне самой мяжы. Бо гэта савецкая мяжа, на якой савецкія парадкі, ня кажучы пра службоўцаў. Дзе чалавек не чалавек нават… Хай там у Эўропе ўсчалі сваё вар’яцтва зь цюбікамі зубной пасты ў аэрапортах, з дэзадарантамі, успрымаецца гэта усё ж весялей, чымсьці на мяжы дзьвюх сыстэмаў, дзе на жалезную заслону адно наклеілі арнамэнт. Там, у Эўропе кніжкі, прынамсі, не выклікаюць падазрэньняў. Сёньня ня 1933‑ці, маўляў.
«Жыд, усяго толькі? Вы першы парадачны чалавек…» Магчыма, такі эпіграф надрукуе Акінчыц, будучы па‑ранейшаму пад уражаньнем, зьдзіўляючыся неспадзяванай найвышэйшай, можна сказаць, адзнацы, атрыманай ім калісьці падчас праходжаньня мяжы.
Зусім забыўся: усе гэтыя лісты да сабакі, тутэйшыя, самасуі, жывагі, архіпэлягі ў Акінчыца ў галаве, на прыродных носьбітах, карацей. Так‑так, усе гэтыя тэксты, машынапісы, рукапісы ў яго ў галаве. А галовы яшчэ не прызначылі прасьвечваць на мытні разам з валізкамі і торбамі. Зрэшты, у нашым разе нічога ўвогуле не прасьвечваюць, па‑старому корпаюцца ўнутры. Ручная работа, словам, hand made.
Ён, Акінчыц, мусіць гуляць згодна з правіламі, зацьверджанымі на Алімпе ці на Лысай гары, няважна дзе, і ўсё ж ня можа пазбыцца няўтульнасьці, непрыемнага зьдзіўленьня, ніякаватасьці ад усьведамленьня: кніжка — самы небясьпечны, забаронены для ўвозу — і вывазу таксама — тавар у ХХІ стагодзьдзі, у асобна ўзятай зразумела за ж… краіне. У яго ў галаве гараць словы‑таўро «друкаваная прадукцыя». А калі заплюшчыць вочы, то й гараць, гараць арыштаваныя на мяжы кнігі, разам з газэтнымі тыражамі. Паводле рашэньня суду, зразумела, на самай законнай падставе, законьней не прыдумаць! Чым ня 33‑ці, га? Кніжкам, ва ўсякім разе, зусім не весялей, што цяпер ня паляць таксама «аднафамільцаў» францускага нобэлеўскага ляўрэата, якога ўдалося правезьці праз пільныя кардоны Акінчыцу.
О, Першадрукар наш, якога жалезным дзеркачом вымелі з цэнтральнага праспэкту! Ці мог ты уявіць, што такое паўтарыцца амаль праз паўтысячы гадоў, але гэтым разам не на Красным пляцы, а ў тваёй роднай старонцы?
