Кінакрытык Ала Бабкова піша пра Валянціна Тараса і яго забаронены цяпер на ТВ цыкл фільмаў «Пасля Перамогі».
Можа, ён ёсць, той свет? Тады на нашым свеце на адзінку сумлення зменшылася, а на тым, у беларускай дыяспары, дадалося. Бо пайшоў Валянцін Тарас да тых, з кім дзяліў цяжкі шлях да ісціны — да літаратуразнаўцы Рыгора Бярозкіна і пісьменніка Уладзіміра Караткевіча, якія адышлі ў 1980‑я, да пісьменніка, грамадскага трыбуна Алеся Адамовіча і паэта Навума Кісліка — іх няма з 1990‑х, да валадара розумаў Васіля Быкава, з якім развіталіся ў гэтым тысячагоддзі. З кожным Валянціна Яфімавіча яднала сяброўства, а з Адамовічам і Быкавым у найноўшы час — абарона дэмакратычных, нацыянальных, маральных і этычных каштоўнасцей.
Вось адзін з безбаязных публічных роздумаў Валянціна Тараса, актуальны і цяпер: «…Ці мае права прэзідэнт абражаць каго б там ні было, нават у тым выпадку, калі апаненты першымі абразілі яго? Ці не павінны паводзіны прэзідэнта абсалютна ва ўсім падаваць высокі прыклад тактоўнасці й высакароднасці, якога маглі б трымацца ўсе грамадзяне? Аддаю сябе справаздачу ў тым, што, задаючы гэтыя пытанні, рызыкую зазнаць тую самую долю, што і пячкур з казкі расейскага сатырыка Салтыкова‑Шчадрына «Прамудры пячкур» (…) І ўсё ж, пераадольваючы натуральны страх, не магу не паўтарыць зададзеныя вышэй пытанні. Таму што хацеў бы паважаць прэзідэнта сваёй краіны. На аснове ўзаемнасці. То бок я хачу, каб і прэзідэнт мяне паважаў нароўні з усімі грамадзянамі. Бо Канстытуцыя, гарантам якой ён з’яўляецца, абавязвае яго паважаць усіх: і тых, хто на прэзідэнцкіх выбарах прагаласаваў за яго, і тых, хто прагаласаваў за іншых кандыдатаў.
Вядома ж, людзі павінны жыць добра, у поўным матэрыяльным дастатку, але не цаною адмаўлення ад сваёй чалавечай годнасці, ад сваіх поглядаў і перакананняў. Ніякі дабрабыт ня варты такога кошту. Калі грамадства пачне задавальняцца толькі карытам, забыўшыся пра зорнае неба над галавою, яго дабрабыт прыпадобніцца да дабрабыту статку» ( надрукавана ў мемуарах «На высьпе ўспамінаў»).
У гэтых радках — грамадзянская і пісьменніцкая сутнасць Валянціна Тараса: талстоўскае «не магу маўчаць!»; чэхаўскае «выцісні з сябе раба»; талерантнасць беларуса, але без страты чалавечай годнасці.
Узялася за гэтыя нататкі не толькі таму, што ён быў увасабленнем сумлення ў асяроддзі мастацкай інтэлігенцыі, але і таму, што ёсць журналісцскі даўжок — не напісала пра цыкл ягоных тэлефільмаў «Пасля Перамогі» (Беларускае ТБ), які ён зрабіў ў 1994—95 г.
На той час гэта была падзея, бо, нягледзячы на інэрцыю галоснасці, многае пра вайну і акупацыю заставалася недагавораным, а шмат фактаў і падзей афіцыйная прапаганда ўсё яшчэ хавала. Ды і любоў да рыторыкі заставалася галоўнай інтанацыяй праграм, што прысвячаліся ваенным юбілейным датам.
Цыкл склалі пяць стужак (Валянцін Тарас у іх аўтар сцэнарыя і каментатар). Гэта былі асобасныя сведчанні чалавека, які падлеткам спазнаў акупацыю і партызаншчыну. Адначасова гэта былі думкі пісьменніка гуманістычнай арыентацыі, які глядзіць на гісторыю без ружовых акуляраў і фігуры ўмаўчання.
Прыярытэт погляду на вайну і цану Перамогі не з пазіцыі афіцыйнай савецкай гістарыяграфіі належаў не Валянціну Тарасу. Вось што чытаем у Аляксандра Салжаніцына, які неперадузята пачаў даследаваць бальшавіцкую сістэму за некалькі дзесяцігоддзяў да перабудовачнага часу: «Тая вясна 45‑га году ў нашых турмах была пераважна вясной расійскіх палоннікаў. (…) А сярод палоннікаў розных узростаў больш за ўсё было маіх аднагодкаў, не маіх нават, а аднагодкаў Кастрычніка — тых, хто разам з Кастрычнікам нарадзіўся, хто ў 1937, нічым не збаламучаны, валіў на дэманстрацыі дваццатай гадавіны і чый узрост да пачатку вайны якраз склаў кадравае войска, расшпурлянае за некалькі тыдняў. Дык тая турэмная невыносная вясна пад маршы Перамогі стала расплатнай вясной майго пакалення» («Архіпелаг ГУЛАГ», ч. 1).
У Валянціна Тараса больш малады ўзрост і іншы — таксама драматычны! — асабісты вопыт жыцця. Але што аб’ядноўвае абодвух і іх аднадумцаў, дык гэта працэс асэнсавання дыстанцыі паміж тым, да чаго заклікалі камуністычныя правадыры і тым, што насамрэч адбывалася ў перадваеннай, ваеннай і пасляваеннай рэчаіснасці. Права сведкі, які бачыў не толькі гераічнасць і высакароднасць землякоў, але і праяўленне самых нізкіх чалавечых інстынктаў, а таксама права выпакутаванага імкнення дакапацца да праўды — вось што вызначала стрыжань усяго цыкла фільмаў «Пасля Перамогі».
У першай стужцы пад назвай «Чорны чэрвень», гледзячы ў кіназале ваенную кінахроніку разам с рэжысёрам Валерыем Жыгалкам, Валянцін Тарас выказвае аўтарскую мэту і задае эмацыянальны камертон для падарожжа ва ўласнае мінулае. Успомніўшы выказванне Бісмарка аб тым, што гісторыя нічаму народы не вучыць, ён пытаецца: «Няўжо мы асуджаны і далей пайсці па гэтым крывавым коле?» Пытанне не рытарычнае, бо аўтар звязвае нашу ваенную гісторыю з тагачаснымі міжнацыянальнымі, міжрасавымі і этнічнымі бойкамі.
Ёсць і іншыя імпульсы, што падштурхнулі пісьменніка да публічнага роздуму: шмат кадраў кінахронікі падроблены пад «сапраўднасць» і нямала дакументальных фільмаў пра вайну аддаюць пампезнасцю і дагэтуль нясуць пячатку афіцыёзных міфаў.
У наступных стужках цыклу — «Пад свастыкай», «Супраціўленне», «Ліпень вызвалення» — аўтар ідзе па слядах «сваёй вайны», спалучаючы факты і падзеі з роздумамі‑абагульненнямі аб бязлітасных з’явах акупацыйнага часу: аб нялюдскасці чужынцаў, што і выклікала масавы патрыятычны рух, аб трагічным лёсе вёскі, за кошт якой жылі і немцы, і паліцаі, і партызаны, аб неафішаваным подзвігу беларускіх жанчын, якія ратавалі дзяцей і ўвогуле захоўвалі свой род ад знішчэння, аб лёсе знішчаных фашыстамі савецкіх ваеннапалонных, памяць аб якіх дагэтуль не ўшанавана.
У фільмах шмат канкрэтных фактаў, якія сведчаць аб атмасферы акупацыйнага часу і партызаншчыны, аб супярэчлівасці або дваістасці паводзін людзей з абодвух ваюючых бакоў.
Напрыклад, Валянцін Тарас успамінае аб чалавечнасці асобных нямецкіх афіцэраў і салдат, калі іх не бачыла вока сваіх, але яны імгненна пераўвасабляліся ў верных ваяўнічых вермахту, ледзь пакідалі хату мінчука.
Або ён нагадвае пра падвойны страх людзей — з боку гестапа і з боку савецкіх асабістаў. Апошнія без суду і следства, на падставе толькі ўласнай падазронасці, расстрэльвалі ўсіх, хто не меў доказаў‑паперак або сведак чысціні сваіх намераў змагацца з ворагам. Сам 13‑гадовы Валянцін Тарас ледзь не атрымаў кулю ў патыліцу, бо партызанскі стукач данёс асабісту, быццам хлопец ведае нямецкую мову, але хавае гэта ( а ведаў ён пяць слоў і любіў пагуляць у лесе з уяўным ворагам, выдаючы соснам увесь свой дзіцячы «нямецкамоўны» запас).
Напэўна, аўтар з рэжысёрам усведамлялі, што засталося нешта душэўна нявыказанае ў чатырох стужках. Таму і з’явілася пятая — «Дарагія мае мінчукі». У ёй аддавалася даніна памяці ваеннаму мінуламу Мінска і яго жыхарам, якія выходзілі ў дзень Перамогі на вуліцы і ў паркі сталіцы, каб сустрэцца з аднапалчанамі, каб іх дзеці і ўнукі далучыліся да святых і такіх цяжкіх ісцін нашай ваеннай гісторыі. Інтанацыя гэтага фільму, як і папярэдніх — не пафасная, не заклінальная, пазбаўленая афіцыёзнага клікунства. Валянцін Тарас і яго творчыя паплечнікі засталіся вернымі мастакоўскаму абавязку сведчыць аб гераічным і трагічным мінулым па прынцыпу « не зменшыць і не пабольшыць».
Цыкл фільмаў «Пасля Перамогі» паказалі па Беларускаму ТБ толькі двойчы. Ён выклікаў негатыўную рэакцыю некаторых ветэранаў, якія абвінавачвалі пісьменніка ў ачарненні ваеннай гісторыі і антыпатрыятызме. І па гэтай, відаць, прычыне, і па прычыне нацыянальна‑дэмакратычных поглядаў Валянціна Тараса, цыкл «Пасля Перамогі» больш за дзесяць гадоў ляжыць на «паліцы». Але праўдзівыя сведчанні не маюць тэрміну даўніны. Калі‑небудзь нашчадкі далучацца да гэтых успамінаў і ўспрымуць урокі грамадзянства, стаіцызму і пошуку ісціны іх аўтара.
