Асаблівае меркаваньне гісторыка Анатоля Сідарэвіча.
Вялікі кардынал. Так назвала «Наша Ніва» былога мэтрапаліта Менска-Магілёўскага Казімера Сьвёнтка.
У параўнаньні з кім вялікі?
Мы ня мелі нацыянальнай Рыма-Каталіцкай Царквы. Грэка-Каталіцкай – таксама. У дакладным значэньні гэтага слова нацыянальныя каталіцкія цэрквы ў Беларусі нарадзіліся на пачатку 1990-х гг. Калі ва Ўкраіне я магу параўнаць Ёсыфа Сьліпага з Андрэем Шаптыцкім, дык мэтрапаліта Сьвёнтка няма з кім параўноўваць.
Вялікі сам па сабе? Біскуп пакідае па сабе памяць або як аўтар, або як прапаведнік, або як сьвяты. Як аўтар багаслоўскіх, гістарычных ці іншых дасьледаваньняў і тэорыяў Казімер Сьвёнтак невядомы. Не ідзе пра яго слава і як пра казнадзея.
Ці сьвяты яго эмінэнцыя, пакажа час. Падзьвіжнікаў, сьведкаў веры Каталіцкая Царква мела ў СССР шмат. Дастакова нагадаць адну дэталь зь біяграфіі кардынала: калі ксяндза Казімера Сьвёнтка везьлі туды, яго духаўніком быў яшчэ не кардынал, але ўжо галава нацыянальнай Царквы – Ёсыф Сьліпы, які заступіў на пасадзе самога Андрэя Шаптыцкага.
Біскуп уваходзіць у гісторыю Царквы таксама як яе адміністратар, будаўнік.
Зраблю адступленьне. Калі пагартаць «ЛіМ» канца 1980-х – самага пачатку 1990-х гадоў, то недзе там можна знайсьці артыкул, у якім я выказваў надзею і асьцярожную ўпэўненасьць, што ў нас, як і ў іншых краінах, будзе свая Рыма-Каталіцкая Царква са сваёй Канфэрэнцыяй біскупаў і нават са сваім кардыналам.
Што давала мне падставу для такое надзеі і ўпэўненасьці? Мяняўся грамадзка-палітычны клімат. Ня думаю, што справа будовы і адбудовы Царквы ішла б значна горш ці значна лепш, калі б папа ўзьвёў на пасад мэтрапаліта Менска-Магілёўскага не пралата Казімера Сьвёнтка, а ягонага ў пэўным сэнсе папярэдніка – адміністратара Менскай дыяцэзіі біскупа Тадэвуша Кандрусевіча. Але папа-паляк вырашыў паставіць на чале новаўтворанай мітраполіі паляка Сьвёнтка. На чале ж Гарадзенскай дыяцэзіі ён у тым самым 1991 годзе паставіў Аляксандра Кашкевіча, які паходзіць з падвіленскіх (скажам так) палякаў.
А цяпер цікавае пытаньне. Газэта піша, што кардынал Сьвёнтак беларусізаваў Царкву (Касьцёл па-нашаніўску).
Тады, у канцы 1980-х – самым пачатку 1990-х гадоў, вакол гэтага – беларусізацыі ці палянізацыі РКЦ у Беларусі – ішлі самыя зацятыя спрэчкі. Знаходзіліся разумнікі, якія заклікалі аддзяліць Царкву ў Беларусі ад Ватыкану. І ў тым, што, нягледзячы на масавыя наклады польскамоўных малітоўнікаў, друкаваных у Польшчы кірыліцаю, нягледзячы на прапольскую агітацыю і вывешваньне польскіх нацыянальных сьцягоў у касьцёлах, нягледзячы на імпарт ксяндзоў з Польшчы, РКЦ у Беларусі ня стала філіяй Польскае Каталіцкае Царквы, мала заслугі духавенства і біскупаў у прыватнасьці. У гэтым большая заслуга бальшавіцкае ўлады.
Так, бальшавіцкае ўлады. Па вайне бальшавікі ўжо не адкрывалі польскіх школаў у Беларусі. Закрываючы касьцёлы, яны ліквідавалі другі важны інструмэнт палянізацыі нашага насельніцтва. За трыццаць-сорак гадоў там, дзе не было касьцёлаў, вырасла, лічы, два пакаленьні, якія ня ведалі польскае мовы. Калі ж ксяндзы пачалі ім прапаведаваць па-польску і раздаваць друкаваныя кірыліцаю малітоўнікі, выявілася, што маладое і сярэдняе пакаленьні ня толькі ня ведаюць, але і ня хочуць ведаць польскае мовы. Гэтак было не ў адной парафіі ў Заходняй Беларусі. А што казаць пра Ўсходнюю Беларусь? Некаторыя ксяндзы тутэйшага «разьліву» пачалі практыкаваць адну мшу па-беларуску, а другую – па-польску. І яны пераканаліся, што па-польску моляцца толькі старыя, што польскамоўная Царква ў Беларусі ня мае будучыні.
Яшчэ адно адступленьне. Русіфікацыю бальшавікі праводзілі празь дзяржаўныя структуры, а не праз Праваслаўную Царкву. РПЦ, калі насталі спрыяльныя ўмовы, сутыкнулася зь цікавым фактам. Я назваў гэтую зьяву «Маўклівая Царква». Езьдзячы ў Малкавічы Ганцавіцкага раёну і Ганцавічы, я бачыў ня толькі малалюднасьць у тамтэйшых цэрквах па нядзелях (а моладзі і мужчын у гэтай малалюднасьці яшчэ меней), але і тое, чаго не сустракаў у каталіцкіх храмах: народ, калі яму трэба сьпяваць, маўчыць. І, можа, зь пятага ці шостага разу я зразумеў прычыну гэтае праявы: народ не разумее мовы літургіі і не жадае яе вучыць. Я хацеў быў напісаць на гэтую тэму эсэ «Маўклівая Царква», але, дзякуй Богу, своечасова ўбачыў, што гэтую зьяву на прыкладзе родных Пружанаў апісала Раіса Жук-Грышкевіч.
Вось тут і параўноўвайце РПЦ з РКЦ.
РКЦ своечасова перабудавалася, чым прывабіла не аднаго чалавека з праваслаўных сем’яў і нават этнічных расейцаў. Трэба сказаць, што былі ў нас і ксяндзы, якія хацелі ўвесьці расейскамоўную службу, але нават тутэйшыя палякі і «палякі» палічылі гэтую ідэю бязглуздаю. РПЦ ж сваёй упартасьцю (артадаксальнасьцю гэта не назавеш) шмат людзей аддала і каталікам абодвух абрадаў, і пратэстантам, якія (гэта таксама факт) упарта праводзяць палітыку русіфікацыі вернікаў.
Такім чынам, мы робім выснову – заслуга мітрапаліта Сьвёнтка ў тым, што ён больш-менш рэальна ацаніў культурна-моўную сытуацыю ў Беларусі. Але беларусізацыя РКЦ не завершаная. У тых самых Ганцавічах я размаўляю зь Сідарэвічамі лацінскага абраду на чысьцюткай беларускай мове, але вось пераступаюць мае Сідарэвічы парог касьцёлу і пачынаюць гаварыць пацеры па-польску. Бо ксёндз – паляк. Кажуць, Пінская міждыяцэзійная вышэйшая духоўная сэмінарыя імя сьвятога Тамаша Аквінскага, адноўленая клопатам кардынала, – цалкам беларуская ўстанова. Мо калі і ў Ганцавічы прыедзе ксёндз-беларус, і мае родзічы засьпяваюць у касьцёле Наведзінаў Найсьвяцейшае Дзевы Марыі па-беларуску?
Пра тое, што беларусізацыя Царквы не завершаная, сьведчыць гісторыя дыяцэзійнай Гарадзенскай духоўнай сэмінарыі, якую біскуп Аляксандар Кашкевіч ператварыў быў у цытадэль польскасьці. Помніцца, у 1996 годзе з гэтае сэмінарыі аднаго клерыка адлічылі «за беларускі нацыяналізм». Юнак паехаў у Польшчу, там вывучыўся, стаў манахам, а сваімі артыкуламі здабыў вядомасьць у беларускіх інтэлектуальных колах. Цяпер ідзе пагудка, што манаху-«нацыяналісту» забаронена адпраўляць імшу і ўдзяляць сьвятыя сакрамэнты на тэрыторыі ўсяе Беларусі...
І апошняе адступленьне. Некалі «Наша Ніва», пішучы пра пахаваньне Васіля Быкава, вынесла ў «шапку» словы «Большы за Коласа». Так была выкарыстана мая заўвага, што на пахаваньне Быкава прыйшло больш людзей, чым на пахаваньне Якуба Коласа. Аднак маладыя рэдактары і аўтары «НН» не ўлічылі, колькі жыхароў было ў Менску ў 1956 і 2003 г., якія магчымасьці мелі жыхары Пінску ці Астраўца дабрацца да Менску ў 1956 і ў 2003 г. Нарэшце, яны не ўлічылі таго, што Васіль Быкаў «вырас на плячах» Якуба Коласа.
Гэтым я хачу сказаць, што зьявы, падзеі і працэсы трэба разглядаць у канкрэтна-гістарычных абставінах. І ніколі ня трэба сьпяшацца з высновамі. Бацька Час і маці Гісторыя могуць з нас пасьмяяцца.
Анатоль Сідарэвіч
