Каб пагаварыць пра надзённае, гэтым разам мы сустрэліся з культавай у беларускай культуры асобай. Ён «рэйвіў» у 80-х, арганізоўваў «Смерць піянера» ў 90-х, рабіў Мінск «горадам сонца» ў нулявых, а Каптаруны — арт-вёскай у 2010-х. Хутка ў Артура Клінава мусіць выйсці новы раман «Локісаў» — як звычайна, не проста кніга, а кніга, у якой можна вычытаць беларускую рэчаіснасць. Уласна пра рэчаіснасць гаворка і пайшла, а дакладней пра распад сістэмы, атамізацыю грамадства і Першую беларускую рэвалюцыю.
— Нельга абмінуць тэму каранавіруса: як праз пандэмію змянілася вашае жыццё?
— Большую частку года я жыву ў Каптарунах, дзе і без таго, бадай, знаходжуся ў рэжыме самаізаляцыі, таму пандэмія амаль нічога не змяніла, я займаюся тым, чым і так займаўся б: рэдагую, будую, нарэшце ўзяўся за жывапіс. Але мы мусілі адмяніць найбліжэйшыя каптарунскія мерапрыемствы, а гэта з паўтузіна імпрэзаў і фестываляў, то-бок культурнае жыццё ў вёсцы пакуль паралізавана.
— Вы думаеце, пандэмія паўплывае на беларускае грамадства ў цэлым?
— Мушу выказаць крамольную, але аптымістычную думку: каранавірус паскорыць распад гэтай сістэмы, у чым, напэўна, адзіны пазітыўны момант пандэміі. Крызісы заўсёды прыспешвалі разбурэнне неэфектыўных грамадскіх сістэм, падчас цяперашняга наша дзяржава праявіла сваю некампетэнтнасць, бездапаможнасць і нават неадэкватнасць. Пандэмія паказала, што гэта сістэма папросту небяспечная, а без каранавіруса мы б маглі яшчэ доўга не заўважаць яе хібы і думаць, што ўсё неяк наладзіцца. Думаю, яе распад — пытанне блізкай перспектывы, пэўныя працэсы ўжо актывізаваліся, што бачна нават па гэтых выбарах.
— Шмат асоб уступіла ў перадвыбарчую гонку, хаця па-ранейшаму лічыцца, што гуляць у палітычныя гульні ў Беларусі не мае сэнсу. Улічваючы «каранавірусныя» змены ў грамадстве, ці ёсць шанс, што наступныя выбары будуць сапраўднымі?
— Ніякага шансу тут няма: распад сістэмы хоць і паскорыцца, але ў найбліжэйшыя месяцы не адбудзецца. Тым не менш, грамадства зразумела, што далей так жыць нельга. Мы прыйшлі да класічнай ленінскай формулы «Вярхі не могуць, нізы не хочуць». Па тым, што на выбары ідуць не толькі старая апазіцыйная гвардыя, але і новыя людзі, бачна, што мяжа цярпення блізкая і патрэба ў пераменах высокая, прычым не толькі сярод інтэлігентаў і апазіцыі, але і сярод простых вяскоўцаў.
— А што людзі на вёсцы кажуць пра сённяшнюю Беларусь?
— Тое, што яны кажуць, нашмат больш радыкальнае за тое, што прамаўляецца ў сталічных інтэлігенцкіх колах. Прычым яшчэ пяць гадоў таму пачуць такое ў вёсцы было немагчыма.
— У вас былі вялікія планы па стварэнні арт-вёскі ў Каптарунах. Удаецца іх рэалізаваць?
— Каптаруны актыўна развіваюцца: летась у нас прайшло сем сур’ёзных імпрэзаў, мы паляпшаем інфраструктуру, а зараз дабудоўваем так званы Малы каптарунскі тэатр. Гэта будзе, магчыма, першы вясковы тэатр, пабудаваны на Беларусі за апошнія 300—350 гадоў. Традыцыя магнацкіх і шляхецкіх тэатраў была тут даволі моцнай, але з падзеламі Рэчы Паспалітай прыпынілася, пасля чаго на вёсках з’яўляліся толькі клубы. Калі ўсё нармалізуецца, зробім урачыстае адкрыццё. Лічу, гэта будзе значнай і сімвалічнай падзеяй для беларускай культуры.
— Я так разумею, арт-вёска ўвасабляе вашу ідэю дэцэнтралізацыі культуры.
— Цэнтралізаваная культура — абсалютна каланіяльная мадэль, пры якой метраполія забірае ўсё найлепшае, як у нас усё найлепшае адбываецца ў Менску. Я, безумоўна, прыхільнік дэцэнтралізацыі — еўрапейскай гарызантальнай мадэлі, пры якой у любым невялікім мястэчку можа адбывацца падзея сусветнага маштабу, а знакаміты пісьменнік можа жыць у гарадку, назву якога мы толькі дзякуючы яму і ведаем. Так, арт-праект «Каптаруны» арыентаваны на дэцэнтралізацыю, але яна адбываецца і без яго: яшчэ пяць гадоў таму ўсё было сканцэнтравана ў Менску, а цяпер Берасце, Гародня ды іншыя месцы могуць на роўных весці дыялог са сталіцай.
— У Каптарунах я была на кінафестывалі «Хранатоп». Ён прыпыніў сваё існаванне, бо, кажуць, вы пасварыліся з Андрэем Кудзіненкам. Ці праўда гэта?
— На жаль, гэта адна з прычын, мы б хацелі праводзіць фестываль і надалей, але каманда папросту развалілася. У нас з Андрэем не было рэальнай сваркі, проста такая зараз эпоха — варожасці і распаду, калі нават найбліжэйшыя сябры могуць лёгка стаць непрыяцелямі. Эпохі змяняюцца цыклічна: за сацыяльным сімбіёзам, які меў месца ў час перабудовы, 90-х і пачатку нулявых, прыйшла так званая атамізацыя. Гэта бачна як у мастацтве, так і ў палітыцы: сталі рабіць праймерыз — ну і што, выніку няма. Увогуле, атамізацыя і ўсеагульная нелюбоў адзін да аднаго ёсць прыкмета крызісу грамадства, а ён сёння пранізаў усе сферы — як уладныя структуры, так і незалежныя, у культуры таксама ўсе сталі адзін аднаму зайздросціць, калі нехта ў нечым больш паспяховы, ён адразу становіцца дрэнным чалавекам. У 80—90-я з іх салідарнасцю і еднасцю наша творчае кола, можа, і не жыло адной сям’ёй, але было моцна «пераплецена каранямі». Напэўна, гэта было звязана з тым, што грамадства перажывала стрэс і яднанне было неабходна, каб супрацьстаяць хаосу. Эпоха сімбіёзу яшчэ вернецца, калі стане ясна, што без салідарнасці немагчымыя змены.
— Хутка ў вас павінен выйсці раман «Локісаў» — сучасная гісторыя, у якую вы напаўжартам, напаўсур’ёзна ўплятаеце мясцовую міфалогію. Ён быў натхнёны Каптарунамі?
— Безумоўна, бо Лынтупшчына ёсць гістарычная радзіма локіса — вядомага міфічнага мядзведзя-пярэваратня, апісанага, напрыклад, Прасперам Мерымэ. Але мой сюжэт не прывязаны да месца і мог здарыцца як на поўначы, так і на захадзе Беларусі. «Локісаў» мусіў стаць такім беларускім «Твін Піксам» — гісторыяй з месцам дзеяння ў маленькім гарадку і героем, што трапляе ў замкнёнае кола і шукае адказы на пытанні, ад якіх залежыць яго жыццё. Але раман павёў мяне ў іншы бок: я не хацеў лезці ў палітыку, але, халера, не ўтрымаўся — і кніга стала панарамай абсурднага, бязглуздага, часам недарэчнага беларускага жыцця, а ў цэлым — сумессю кафкіянскіх традыцый, эстэтыкі Данііла Хармса і містычнага сюррэалізму Платонава. Дарэчы, з каранавірусам актуальнасць рамана толькі ўзрасла: яшчэ некаторы час таму чытач бы проста не паверыў у гэты абсурд і сказаў бы, маўляў, ну што вы, людцы, так не бывае, у нас усё правільна.
— Прыгадваючы некаторыя нашы размовы, мне падаецца, што вы сапраўды верыце ў містычную якасць каптарунскіх мясцін…
— Каптаруны знаходзяцца ў магічным месцы — гэта Віленскі край, а звязаная з ім гісторыя заўсёды была для нас магічнай, да таго ж тут захавалася шмат помнікаў паганскай культуры кшталту камянёў і капішч, а гэта сведчыць аб тым, што месца неардынарнае, бо капішчы ў «пустым полі» не з’яўляліся. Экстрасэнсы, якія да нас прыязджаюць, пацвярджаюць, што каптарунскія мясціны — анамальная зона, і гэта праўда.
— «Локісаў» натхнёны рэальным жыццём, а наколькі правакацыйная «Шклатара» — аўтабіяграфічны раман і ці практыкаваліся вы ў сэксе з прастытуткай, каб напісаць яе фінал?
— «Шклатара» не проста аўтабіяграфічны, а дакументальны раман — падзеі апісаны з храналагічнай дакладнасцю, ледзь не па хвілінах, гэта абсалютна рэальная гісторыя, дзе няма ніводнай выдуманай сцэны і ніводнага выдуманага персанажа, толькі прозвішчы зменены.
— У 1980-х у вас пачалося бурнае мастацкае жыццё: давайце з пункту гледжання свабоды выяўлення параўнаем апошнія гады Савецкага Саюза з сённяшнім часам.
— Другая палова 1980-х была фенаменальным і натхняльным часам надзей — эпохай сацыяльнай рэвалюцыі і паступовага распаду імперыі. Тады быццам прарвала шлюзы і ўсё, што замоўчвалася і было таямніцай, выйшла вонкі. У найбліжэйшай перспектыве мы такога, на жаль, не ўбачым. У 90-я прыйшло расчараванне. Спачатку расчаравалася большасць, бо надзеі абярнуліся суровым капіталізмам і беспрацоўем. У гэты час для меншасці працягваўся час эйфарыі і вялікіх магчымасцяў, а магчымасці былі каласальныя: рабі што хочаш — і табе за гэта нічога не будзе. Калі большасць пакаштавала капіталізм, яна вырашыла вярнуцца назад — у выніку абламала крылы меншасці і прывяла грамадства да гібрыдна-постсавецкага строю. Тут пачалося расчараванне меншасці, бо магчымасцяў і ў бізнэсу, і ў дзеячаў культуры заставалася ўсё менш і менш. А ў нулявыя пачаліся стабілізацыя і прыцірка, і да Першай беларускай рэвалюцыі ўсе ўжо прызвычаіліся да правілаў гульні.
— Што вы маеце на ўвазе пад Першай беларускай рэвалюцыяй?
— 2010 год. Канешне, можна сказаць, гэта была зусім не рэвалюцыя, а я лічу, што рэвалюцыя: ведаеце, які народ, такія і рэвалюцыі. Зразумела, яна была няўдалай — усе нашы паўстанні былі няўдалымі, але тым не менш. Дык вось да гэтага часу і тая большасць, і тая меншасць зжыліся з правіламі гульні і ведалі свае месца і ролю. Таму калі параўноўваць наш час і той — няма пра што казаць, другая палова 80-х была геніяльнай эпохай. Між іншым, «Шклатара» — якраз раман пра рэвалюцыю 2010 года. Кніга выйшла маленькім накладам і мела слабую дыстрыбуцыю, таму прайшла амаль незаўважна, а цяпер, напярэдадні магчымай Другой беларускай рэвалюцыі, было б няблага ўлічыць той няўдалы досвед. Не думаю, што Крэмль на кагосьці на гэтых выбарах сур’ёзна паставіў, але, напэўна, ён моцна зацікаўлены ў паўтарэнні сцэнара 2010 года — брутальных рэпрэсій і спынення дыялогу Беларусі з Еўропай.
— А вы самі былі расчараваныя ў 90-я?
— Вядома, бо ўсё абяцала светлае, прыгожае жыццё, а бачыце, чым скончылася. Усе былі расчараваныя, але я доўга захоўваў аптымізм і думаў, што яшчэ крыху — і ўсё будзе добра. Увогуле, без аптымізму нельга займацца беларускай культурай: калі ты не аптыміст па жыцці, усё — збягай адразу, бо кепска будзе.
— Ваша маці ўваходзіла ў камуністычную партыю, а ў бацькі былі антысавецкія настроі — як гэта на вас паўплывала і як вы самі ставіцеся да распаду Савецкага Саюза?
— Гэта была звычайная сітуацыя: амаль у кожнай сям’і былі і камуністы, і, умоўна, ворагі народа. Вядома, распад Савецкага Саюза для мяне — фантастычная падзея, бо гэта распад імперыі зла, кашмару і жаху. Як літаратару, мне цікава ў гэтым капацца: увесь савецкі праект пабудаваны на драме і трагедыі, элементаў камедыі тут амаль няма. Увогуле, тэма СССР не такая адназначная, сказаць, што Савецкі Саюз — поўнае лайно, будзе няпраўдай: мы маем справу з утопіяй, а ўтопія ёсць спакуслівая з’ява. Напачатку савецкая ўлада прасоўвала ідэі, якія ідуць яшчэ ад Платона. Ну што можа быць прыўкраснейшае за грамадства агульнага шчасця, сацыяльнай гармоніі і роўных магчымасцяў? Толькі спробы рэалізаваць тыя геніяльныя ідэі абмежаваліся 1920-мі, а ў 30-х утопія змянілася імперыяй.
— А ці мог шлях, якім пайшла Беларусь пасля распаду Савецкага Саюза, быць іншым? Альбо ён быў нам «наканаваны» праз тое, якія беларусы?
— Тэарэтычна мог, але шансы былі невялікія. Мы да сёння не сфармавалі ўласную дзяржаву — з пачатку 90-х мы канвульсіўна, у нейкіх пакутах намагаемся адарвацца ад імперскага цела, а здолелі толькі трошку ад яго адысці. Не думаю, што мы маглі лёгка зрабіць гэта ў 90-я і пабегчы сабе ў Еўропу — мы да сёння спрабуем адасобіцца і прагрэс ёсць, рана ці позна гэта непазбежна адбудзецца, але пакуль мы і эканамічна, і ментальна павязаны з мінулым.
— Вы сказалі, што мы яшчэ не пабудавалі сваю дзяржаву, а што нам можа дапамагчы яе пабудаваць?
— Шмат складнікаў кшталту мовы, адукацыі, асобнай інфармацыйнай прасторы, нарэшце, эканамічнай незалежнасці — усё гэта паціху фарміруецца, што дае падставу для аптымізму. Але ні мова, ні эканоміка не аб’яднае нацыю без уласнага гераічнага міфу. Шукаць яго трэба ў Вялікім Княстве Літоўскім, а ўлада па інерцыі з савецкіх часоў грунтуе яго на Вялікай Айчыннай вайне — гэта правал, фундамента для нацыі па-ранейшаму няма. Гераічны міф павінен быць асабістым, выклікаць гонар за мінулае, а не «я мужык, дурны мужык», весці за сабой і вызываць жаданне «пераплесціся каранямі», што зноў прывяло б нас да сацыяльнага сімбіёзу.
