Мяжа Ўсходу і Захаду

Мяжа Гомельшчыны і Брэстчыны — адзін з самых маланаселеных раёнаў Беларусі. І рэдка адведваных: мала які турыст забрыдае ў гэтыя глухія закуткі. Асабліва пасля Чарнобылю. Між тым радыяцыйнае забруджанне насамрэч мала кранула гэты пас.

Скалістыя гранітныя кар’еры глыбінёю да 30—35 метраў, азёры ў барах і «панскае мінулае», памяць пра якое нясуць тамтэйшыя жыхары — усё гэта ёсць на мяжы Жыткавіцкага і Лельчыцкага раёнаў.

Ленін з часоў Жыгімонта

Скрозь сцёрты ўшчэнт асфальт дарогі ззяе ружовы гранітны жвір. Таго мікашэвіцкага жвіру тут — аж рабаціць у вачах. Дарога вядзе ў дзікія мясціны. Скрозь вербалоз і алешнік відаць даўно не засяваныя, парослыя куп’ём палі. Усе ленінскія ваколіцы належаць паляўнічаму заказніку.

Цераз дарогу скачуць казулі. Спынішся ля рэчкі перакусіць, пабачыш янота і андатраў.

Мястэчка Ленін месціцца сярод сасновых бароў на правым беразе Случы, за кіламетраў пятнаццаць ад Мікашэвічаў. Назва мястэчка, як ні дзіўна, не звязаная з правадыром пралетарыяту! Упершыню Ленін згадваецца ў прывілеі Жыгімонта Аўгуста князю Алелькавічу яшчэ ад 1568 г. Князеў бацька, таксама Юры, Алелькавіч Слуцкі, удзельнік Аршанскае бітвы 1514 году, быў жанаты з Аленай, народжанай Радзівіл. Мо ў яе гонар стары пан Алелькавіч назваў тую сядзібу.

У 1920‑я, калі Ленін быў пад Польшчай, палякі пераназвалі мястэчка на самым краі Крэсаў у Саснковічы, у гонар генерала Саснкоўскага. Па 1939‑м, вядома, зноў вярнулася назва Ленін.

Унікальныя габрэйскія могілкі — драўляныя

У часе вайны нацысты зьнішчылі ў Леніне больш як 2000 габрэяў. Мемарыял ахвярам Халакосту можна пабачыць пры ўваходзе на старажытныя юдэйскія могілкі. Яны унікальныя і самі сабой. Старыя надмагіллі там — драўляныя. Сотні помнікаў, выразаных з тоўстага дрэва. Гэткіх драўляных габрэйскіх надмагілляў, густа спярэшчаных тэкстамі і разьбою, няма больш нідзе ў Беларусі. Так і шапоча тут дзіўны гай на краі Леніна.

На старых праваслаўных могілках, у сасновым бары, ацалеў цікавы помнік драўлянае архітэктуры: капліца ў гонар скасавання прыгону ў 1861 г.

Будынак спарахнеў амаль дашчэнту за паўтара стагоддзі, але яшчэ стаіць. Аднавіць драўляную святыню, дзе паўсотні гадоў было запусценне, цяпер малавераемна. То паспейце яе пабачыць! Відовішча вусцішнае, але і чыстае. Бор, магілы без лішніх агароджаў, і старая заімшэлая капліца. Дарэчы, у Жыткавічах на яе ўзор пабудавалі сапраўдную царкву. З залатымі купаламі.

Як і ў іншых мясцінах Заходняй Беларусі, у Леніне любяць пафанабэрыцца «панскім» мінулым. Ясна, што тут і сала таўсцейшае, і бабы не п’юць, і мужыкі працавітыя, і, наагул народ культурнейшы. Дарма што Гомельшчына, але ж «заходнікі»!

Жыве тут і свой дзівак — Уладзімір Баярын, які ўсё жыццё прысвяціў пошуку доказаў таго, што Уладзімір Ілліч Ульянаў узяў сабе псеўданім менавіта ад назвы мястэчка. Маўляў, мясцовыя габрэі перадалі шчодрае ахвяраванне на сацыял‑дэмакратычную справу і ў гонар таго, маўляў, Ульянаў узяў сабе псеўданім: Ленін. Сп.Баярын са школьнікамі перавёз сюды помнік Леніну, арганізаваў Леніскую народную бібліятэку‑музей. Незвычайныя перажыткі савецкага часу.

Вёскі нашчадкаў уцекачоў

Масты праз Случ, паказаныя на картах, аказаліся небяспечнымі збудаваннямі з рознапамернага бярвення і ў некалькі слаёў набітых дошак‑гарбылёў. Па дрыготкай канструкцыі, між купаў вербалозу перабрацца можна на ўсходні бок, дзе ўжо няма і дарогі. Дакладней, паказаная на схемах дарога выяўляецца раскілзанай трактарамі каляінаю ў багністай глебе.

Затое тамака ж, на ўсходнім беразе Случы аказалася не паказаная на мапах вёска Новы Ленін! А крыху ніжэй па плыні і Новыя Місевічы. Гэтыя вёскі збудавалі ў 1930‑я ўцекачы з панскай Польшчы. І дасёння ў Новым Леніне паўтараюць страшылкі пра кляты белапольскі прыгнёт. Нааогул люд тут негаваркі, суровы. Як і тутэйшы краявід — уздоўж Случы старыцы, балаціны, хмызы…

Але неўзабаве краявід змяняецца, святлее ў вачах. Дарогі лепшаюць. Сярод старога бору блішчаць азёры — адно, яшчэ адно…

Апроч вялізарнага славутага Жыд‑возера (цяпер Чырвонае), што дало назву і мястэчку‑райцэнтру, тут вакол яшчэ з тузін азёраў. Сярод іх і возера Белае, глыбейшае за іншыя азёры Палесся. Яно сягае больш як 6 метраў глыбіні, а ўшыркі — пару кіламетраў. Гэта выдатна адчуваецца сярод самага летняга сквару, калі з возера вее прахалодны брыз. Паветра чысцюткае. Ужо дзеля яго сюды варта ехаць.

Разам параю меншых азёраў, прытокамі, вытокамі, Даманавіцкім і Рэпішчанскім каналамі, тут — цэлы мікракосмас. Працуюць рыбгасы, здабываюць сапрапелі, абслугоўваюць каналы і шлюзы. На выспе, між каналаў, як Венецыя, прымасціліся вёскі Баравая, мястэчка Азёрнае і вёска Белая. Скрозь іх ідзе адна суцэльная вуліца, а вакол — вада. Бялюткі азёрны пясочак, рэшты старадаўніх бароў ды паркаў пры колішніх панскіх сядзібах і савецкіх дамах адпачынку. Зачыненыя турбаза і піянерлагер, аднак, даглядаюцца. Савецкі second best — з намаляванымі нерэідамі і Пасейдонамі, разнымі кракадзіламі і клумбамі. Зрэшты, тут можна уладкавацца на адпачынак і ў хатах. Сапраўдная рыбалка, свежыя малако ды гародніна ў дадатку.

Народ тут, як усюды пры вялікай вадзе — смелы і самастойны. Разгаварыўшыся, багата чаго можна дазнацца. Напрыклад, што ўсю тутэйшую гаспадарку завёў яшчэ пан Альшалоўскі, чыю колішнюю сядзібу спалілі партызаны. Тут шмат расповедаў і пра польскую мяжу, і пры бандытаў у ваколіцах. Мова тут сакавітая. Гаворкі тутэйшыя, тураўскія, цэласныя, гарманічныя. Мякчэйшае «ч» ды не такое пукатае, як паўсюль, «аканне». Можа, такою яна была ўжо ў часы князя Тура?

За Прыпяць

Калі з Жыткавіч ехаць наўпрост на поўдзень, краявід яшчэ раз зменіцца: наўкола разляжацца пляскатая бы абрус раўніна. Асушаная і месцамі разараная. І за кіламетраў дзесяць адчуваецца подых Прыпяці. Месцамі рэдкія пералескі ды курганы, як ля вёскі Боркі, яшчэ мацней падкрэсліваюць веліч прыпяцкіх разлогаў. Паплавы, чараты — ні душы вакол. Ціша. Адно на досвітку крычаць птушкі.

За шырачэннай Прыпяццю, на вышэйшым паўднёвым беразе, наадварот, паселішчы шчыльна забудаваныя, туляцца, пераходзяць адно ў адно да самых Азяранаў.

А за Азяранамі, за могілкамі і крыжам, пачынаецца славуты стары Прыпяцкі запаведнік. Пры Лукашэнку ён стаў нацпаркам.

У старажытным лесе завялося дрэвапераапрацоўчае прадпрыемства, што выпускае паркет, дошку, вагонку, выкарыстоўваючы як сыравіну Прыпяцкія дубровы. Нарабілі забавак для турыстаў‑паляўнічых. Але прырода і гэтае нашэсце пакуль трывае. Бо ўвадначассе змяншаецца гаспадарчая дзейнасць на вёсках. Людзей становіцца ўсё меней. Тут, у палескай глушы, ужо не рэдкія чорныя буслы ды белыя чаплі. Цяпер тут ходзіць ужо сотня зуброў, багата ласёў, аленяў ды розных драпежнікаў. Самому без зброі ў лес лепей не хадзіць. Вось тут адчуваецца, як далёка заехаў.

У запаведніку пачынаецца ўжо і Лельчыцкі раён. У лельчыцкіх лясах зберагаюцца дубы‑волаты, дзікія журавінавыя балоты. «Лель» на тутэйшым дыялекце — бусел.

На нечакана добрай дарозе стаяць рэдкія, але большыя вёскі. Вось старажытны Тонеж, слынны песнямі ды майстрамі. Дзеіць тут філіял Лельчыцкай школы мастацтваў. Усё культурна: школа, бібліятэка, дзіцячы сад, бальніца, аптэка, пошта, нармальныя крамы. Проста беларуская лясная казка. У Тонежы можна і набыць што‑небудзь: прадуць, ткуць, шыюць‑вышываюць.

А ў суседніх Прыбалавічах стаіць прыгожая царква, найстарэйшая ў тутэйшых краях.

Сціплая звонку, але шыкоўная ўсярэдзіне. Як беларуская душа…Яна ведамая, прынамсі, з1794 г., адзіная што ацалела ў вайну і дзейнічала ад 1941 году да нашых дзён у Лельчыцкім раёне. Тут збярогся першапачатковы іканастас у духу ракако, старыя абразы, а на падворку — архаічныя каменныя крыжы.

Прыбалавічы ведамыя ажно з 1431 г., калі вялiкі князь Свiдрыгайла падарыў яго князю Мiхаiлу Чартарыйскаму. Так паўставала трывалая мяжа між Беларусяй і Украінай, што амаль не змянілася да нашых дзён.

Як і мяжа паміж Брэстчынай і Гомельшчынай. У суседнюю Брэст¬чыну, у Столінскі раён — ніводнай дарогі. Так не правялі іх, не злучылі, за ўсё ХХ стагодздзе.

Скалы на мяжы

А Украіна зусім блізка. Туды вядзе вялікая і адзіная шаша. Туды ездзяць часта. Нават на роварах. З вялікіх Глушкавічаў туды едзяць людзі штодня ў крамы. Там танней.

А пры самай мяжы знянацку паўстаюць скалы. Вялікія гранітныя скалы, нібы на Каўказе.

Напамінам пра даўніну засталіся тут шматлікія каменныя крыжы са сцёртымі надпісамі і паўсцёртымі свастыкамі. Яны калісьці стаялі ў вуглах царкоўнага цвінтара. Дзіўна глядзяцца тыя архаічныя свастыкі ў адной загародцы з абеліскам землякам‑ахвярам вайны. Зоркі і свастыкі.

У Глушкавічах за царом жылі таксама палякі і немцы. Улады БССР давалі дазвол на пасяленне немцаў‑каланістаў на паўднёвых глушкавіцкіх хутарах. Гэтак, у 1924 г. у хутары Нямецкі Млынок налічвалася 25 чалавек.

У вайну нацысты тройчы нішчылі вёску. Цудам засталiся толькi дзве хаты ад лесу… Цяпер за нямецкія грошы тут пабудавана вялікая мураваная царква. Немцы тут частыя госці, прывозяць, дораць што могуць.

У 1975 годзе тут было створана прадпрыемства «Гранiт». Сёння вакол Глушкавічаў — гранітныя кар’еры, што сягаюць глыбінёю часам 30—35 метраў. У выніку нядаўняй рэканструкцыі шчэбнева‑гранітны завод ператварыўся ў магутнае прадпрыемства, дзе працуе кожны пяты тутэйшы жыхар.

Вось чаго не чакаеш пабачыць у палескіх балотах, дык гэта такіх скалаў, з якіх відаць неабсяжную Украіну.

Сяргей Харэўскі, Ленін—Юркевічы—Белая— Боркі—Азяраны—Тонеж—Букча—Прыбалавічы—Глушкавічы.

Фота Сяргея Харэўскага, Алеся Матафонава

***

Ленінскі Захад

Мала хто ведае, што захад цяперашняга Лельчыцкага раёну да 1939 году не ўваходзіў у СССР. У 1921‑м правабярэжжа Случы адышло да Польшчы з усімі наступствамі: гэта было самае што ні ёсць памежжа, з партызаншчынай, дыверсантамі і перабежчыкамі, памежнікамі і кантрабандыстамі. Толькі ў 1939 г. з’явіўся Ленінскі раён Пінскае вобласці, з цэнтрам у Мікашэвічах, дзе цяпер здабываюць беларускі граніт.

Канчатковае размежаванне Брэсцкай і Гомельскай абласцей адбылося толькі ў 1960‑я. Акурат тады былі ліквідаваныя Тураўскі і Ленінскі раёны, тэрыторыі якіх увайшлі ў склад Жыткавіцкага. Толькі гранітныя Мікашэвічы адышлі да Лунінеччыны.