Сяргей Далідовіч — самы вядомы беларускі лыжнік часоў незалежнасці. Ён трыццаць разоў станавіўся чэмпіёнам краіны, удзельнічаў у дванаццаці чэмпіянатах свету і ў сямі Алімпійскіх гульнях. Да апошняй з іх — Алімпіяды ў карэйскім Пхёнчхане ў 2018-м — Сяргей рыхтаваўся праз краўдфандынг, бо федэрацыя лыжных гонак адмовіла ветэрану ў фінансавай дапамозе. У выніку Далідовіч выйшаў на старт, калі яму было ўжо 44 гады. Але вядомы лыжнік, які два гады таму завяршыў прафесійную кар’еру, не толькі спартыўным доўгажыхарствам, але і сваёй грамадзянскай пазіцыяй.
Пасля выбараў Далідовіч асудзіў гвалт сілавікоў і ў лістападзе не пагадзіўся здымаць сцяг пасля ліста ад старшыні таварыства ўласнікаў. У інтэрв’ю ён распавёў, што яго найбольш абурыла ў дзеяннях сілавікоў, чаму праўладныя спартоўцы так позна падтрымалі Лукашэнку і як у няпростыя часы ён змагаецца са стрэсам.
— Спадар Сяргей, давайце пачнём размову з гісторыі пра ваш хатні сцяг. Калі ён з’явіўся на вашых вокнах?
— Гэты сцяжочак вісіць у мяне ўжо месяцы тры. Прымацаваў яго да акна знутры сваёй кватэры. Ён маленькі, і ніколі ніякіх пытанняў не выклікаў. Калі ты канкрэтна не будзеш шукаць яго вачыма, дык і не ўбачыш яго. Галоўная памылка тых, хто зараз мае ўладу, — нежаданне абмяркоўваць праблемы. Я гэта заўважыў на прыкладзе нашага таварыства ўласнікаў. У нас многія адзін аднаго ведаюць, але пажаданне зняць сцяг мне ўсё роўна перадалі праз другіх асоб. Я сказаў: «Няхай наш старшыня таварыства, якому мы плацім заробак, патэлефануе мне, і мы абмяркуе з ім гэтае пытанне». У выніку мне проста кінулі паведамленне ў паштовую скрыню, пра што пасля напісаў пост у фэйсбуку. Пра гэтую гісторыю ніхто б і не даведаўся, калі б гэты чалавек, умоўна кажучы, з біноклем не хадзіў па вуліцы і не шукаў мой сцяжок.
— Вы адмовіліся яго зняць?
— А мне ніхто так і не растлумачыў, чаму не маю права вывешваць сцяг у сваёй кватэры. Так, чытаў пастановы, калі людзей штрафавалі за сімволіку, але ўсё роўна не лічу гэты сцяжок нейкім пікетам, і не ўсведамляю, што раблю нешта супрацьзаконнае. Абсурдная сітуацыя, аднак у нашай краіне ўжо перастаеш чамусьці здзіўляцца.
— Сцяг і дагэтуль вісіць?
— Напэўна. Я зараз на зборах у Расіі, да жонкі нехта тэлефанаваў, але яна сказала, што не з’яўляецца ўласніцай кватэры, і няхай здымае той, хто яго і павесіў. Магчыма, дзверы будуць ускрываць, на жонку ціснуць… Не ведаю, чым усё гэта можа скончыцца. Калі дадуць адпаведны загад, то яго выканаюць.
— Вы пад бел-чырвона-белым палотнішчам выступалі яшчэ на зімовай Алімпіядзе ў Лілехамеры ў 1994-м. У тыя часы яго хто-небудзь называў фашысцкім сімвалам?
— Безумоўна, не. Каб так было насамрэч, мы б проста пад ім не паехалі на Алімпійскія гульні. Альбо нехта на адкрыцці дастаў бы іншае палотнішча і заявіў: «Вось наш сапраўдны сцяг!» Але такога не было, і я лічу, што ён не фашысцкі. Трэба гісторыю чытаць. Пад ім яшчэ ў снежні 1917 года ў Мінску распачаўся Першы Усебеларускі з’езд, і БЧБ-сцягу ўжо 103 гады.
Напачатку 1990-х, калі разваліўся Савецкі Саюз, я не адчуваў беларускай ідэнтычнасці. Яна пачала праяўляцца толькі гадоў пяць ці шэсць таму, хаця я яшчэ і раней чытаў па-беларуску Уладзіміра Караткевіча. Мне падабалася, як прыгожа і мілагучна гучыць наша мова. Памятаю, як адзін з рабочых спарткомплекса «Раўбічы», які жыў у наваколлі, чытаў нам беларускамоўны вершык. На жаль, дыктафона не было, каб запісаць, бо так прыгожа лілася мова. І гэтая народная творчасць тады ўжо паступова сыходзіла — у нас больш рускую мову распаўсюджвалі. Але ж мы беларусы! І калі я пачуў, як міністр замежных спраў Расіі Сяргей Лаўроў заявіў, што наша мова штучная, мяне неяк страсянула. І я запісаў на відэа, як мая малодшая дачка чытае верш на мове, які вывучыла ў дзіцячым садку. Не думаю, што кожны, хто ходзіць на маршы, добра валодае беларускай мовай, але бел-чырвона-белы сцяг якраз стаў тым сімвалам, які аб’яднаў усіх нязгодных.
— Вы апошнія гады праявілі сябе ў якасці спартыўнага праўдаруба — нават грошы на падрыхтоўку да Алімпіяды ў Паўднёвай Карэі самастойна збіралі. Але сёлета пачалі выказвацца і наконт палітыкі. Калі адчулі, што пункт незвароту ўжо пераадолены?
— Пасля Алімпіяды ў Карэі з дзіцяча-юнацкай спартыўнай школы адлічылі маіх дачок. Я цэлы год за свае грошы трэніраваў іх, даказваючы, што так, як яны паступілі, рабіць нельга. І тады я канчаткова ўсвядоміў і пераканаўся, што так, як у нас выбудавана сістэма ў спорце, — гэта ненармальна. Каб вы разумелі: галоўным трэнерам зборнай у нашым відзе спорту з’яўляецца лёгкаатлет. Лічу, што гэта няправільна. Паводле гэтай логікі, я магу трэніраваць хакеістаў альбо зборную Беларусі па футболе. А чаму не? Я ж калісьці займаўся ім у дзіцячай секцыі ў Оршы. Вось яшчэ адзін прыклад. Летась, каб камандзе выехаць на міжнародныя спаборніцтвы «Тур дэ Скі» і атрымаць фінансавую падтрымку, неабходна было мець чатыры подпісы ад чыноўнікаў. Адзін подпіс не атрымалі, і з-за гэтага камандзе прыйшлося ехаць за свае грошы. Паўтаруся, гэта няправільна, і нешта ў сістэме трэба мяняць.
А пункт незвароту да мінулага жыцця адчуў у жніўні. Мне падавалася, што ўсё адбудзецца так, як на папярэдніх выбарах, і нічога не здарыцца ў грамадстве, але мне казалі: «Не, ты нават не ўяўляеш, што адбываецца!» Я ўбачыў, як людзі чатыры гадзіны стаялі ў чарзе на выбарчым участку, і зразумеў, што грамадства паспела для зменаў. Закранула тое, што на участках нават не вывешвалі спісы галасавання, а пасля — жорсткасць сілавікоў у дачыненні народа і затрыманні. Сёння людзей арыштоўваюць нават проста тады, калі яны выходзяць у двор. Мне падаецца, праз некалькі гадоў мы на ўсё, што адбываецца, будзем глядзець зусім іншымі вачыма. Многія пакуль яшчэ не зразумелі, што насамрэч адбываецца, і для іх гэта нейкая гульня.
— Памятаю, як некаторыя беларусы былі ўпэўненыя ў тым, што Лукашэнка пакіне пасаду неўзабаве пасля першых гучных і масавых маршаў. Вы верылі ў падобны сцэнар?
— Не. Разумеў, што калі гэты чалавек столькі гадоў трымаецца пры ўладзе, скансалідаваў вакол сябе пэўную групу грамадства, паспяхова лавіраваў у разнастайных палітычных напрамках, хутка сваю пасаду не пакіне. І я не ведаю, калі гэта адбудзецца. Зразумела, калі б усё залежала толькі ад нас, то ўсё б змянілася. Але трэба глядзець шырэй. У нашай краіне сапраўды ёсць людзі, якія яго падтрымліваюць.
— Заўважыў, што многія зараз знаходзяцца ў пэўнай апатыі і ў расчараванні ад таго, што нічога кардынальна не адбылося. Ці змяніўся ваш настрой і запал з часоў пачатку пратэсту?
— Панурым я дакладна не стаў. Стараюся заўжды заставацца аптымістам і веру ў добрае. Але калі ты не апалітычны, сумленны чалавек, які можа крытычна аналізаваць і разважаць, вельмі цяжка заставацца абыякавым да сённяшніх падзей. Наогул не разумею, як можна выставіць шчыт і хавацца за ім ад таго, што адбываецца навокал. Мяне, напэўна, выратоўвае праца, на якой атрымліваецца адцягнуць увагу. Раю ўсім: ганяйце ва ўсю моц! Спорт здымае стрэс, і пасля трэніровак неяк прасцей становіцца. Акрамя таго, скажу шчыра, стаў больш ужываць алкаголю ў параўнанні з тым, што было раней. Ёсць яшчэ заспакаяльныя таблеткі, аднак у маім выпадку прасцей выпіць келіх віна.
— Якая з паслявыбарчых гісторый вас уразіла асаблівым чынам?
— Шмат бачыў рознага, але мяне вельмі закранула жорсткае затрыманне роднага брата Дар’і Домрачавай. Спачатку ўбачыў відэа, а пасля даведаўся, што пацярпелым з’яўляецца Мікіта. Жорсткасць сілавікоў часам пераходзіць ўсе межы. Я наогул не разумею, як чалавека, які стаіць на каленях, можна збіваць дручкамі і пры гэтым цэліць яму ў галаву. Калі б яму нанеслі яшчэ адзін дакладны ўдар, то яго магло б ужо і не быць. Адразу прыгадаў шок-гісторыю, якая калісьці здарылася з сынам напарніцы маёй маці па працы. Я ж гадаваўся ў Оршы, у такім горадзе, дзе ў свой час было прынята біцца раён на раён. Перад адной са «стрэлак» хлопцы дамовіліся, што будуць вырашаць адносіны на кулаках — без арматуры. Бойка распачалася. І калі сын матчынай знаёмай паваліўся на зямлю, па ім пачалі скакаць. Па галаве. Ну, а як яму яшчэ можна было зрабіць балюча, калі ў руках не было жалеза? У выніку чалавек памёр. У маладым узросце. Пасля гэтага пасадзілі дваіх хлопцаў з майго дома. Аднаму далі чатырнаццаць гадоў, другому — дванаццаць, і пасля гэтага бойкі спыніліся. Я тады адчуваў падобны шок да таго, што адчуваю зараз, калі бачу, як збіваюць людзей.
Толькі не разумею, што не так з хлопцамі, якія збіваюць? Тады, у 1980-х, людзі не ведалі, як яшчэ можна выліць сваю злосць. А што здарылася з сілавікімі, калі яны здзяйсняюць такі жах, не разумею. Наколькі ж на іх моцна ўздзейнічае прапаганда. Падаецца, што яны наогул жывуць у іншым свеце. Зараз некаторыя людзі публікуюць у фэйсбуку свае звароты да сілавікоў з просьбай перайсці на бок народа. На мой погляд, гэта дарэмна. Мне здаецца, гэтыя людзі ўжо не змогуць змяніць свае погляды.
— Сітуацыя з братам Домрачавай уразіла тым, што Дар’я прамаўчала і не здолела публічна выказацца супраць зверства людзей у балаклавах?
— Не, уразіла менавіта жорсткасць. А якія пытанні да Дар’і, на якую многія накінуліся? Так, напэўна, я б зрабіў інакш, але ж я не Даша, у якой зусім іншы ўзровень адносінаў з уладай. Вось і ўсё. Выказвацца ці не — справа кожнага, і Домрачава паступіла вось так.
— Ведаю, што смерць Рамана Бандарэнкі таксама адгукнулася ў вашай душы і вы ўшанавалі яго памяць запаленай свечкай.
— Так зрабілі многія беларусы. Чалавека не стала проста так у росквіце сіл… З часам многае будзе згладжвацца, але такую смерць нельга забыць. Дараваць падобнае немагчыма.
* * *
— Пасля выбараў вы актыўна падтрымалі спартоўцаў, што выступілі супраць гвалту і фальсіфікацыі выбараў. Ці пацярпелі вы за свае выказванні на працы?
— Пакуль не. Працую зараз трэнерам-выкладчыкам у Рэспубліканскім цэнтры алімпійскай падрыхтоўкі па зімовых відах спорту «Раўбічы». Калі раней, паводле той самай стыпендыі, я меў тысячу даляраў, дык зараз зарабляю толькі семсот рублёў, нават прэміі не маю, і я не ведаю, што з яго можна прыбраць. Усе папярэджанні маюць вусны характар. Але я стараюся выконваць свае абавязкі добрасумленна. Не ведаю, за што мяне можна пакараць. Напэўна, толькі за тое, што ў мяне іншая жыццёвая пазіцыя. Аднак я ж не хаджу па «Раўбічах» са сцягам і нікога не агітую са словамі: «Хлопцы, давайце змагацца з уладай!» Сацыяльныя сеткі — гэта адно, а праца — зусім іншае. Усё ж такі я не прыхільнік таго, каб сваю грамадзянскую пазіцыю змешваць з працай.
Я наогул лічу, што спартоўцам, якія ўсё прапускаюць праз сябе, грамадзянская актыўнасць нічым у дасягненні добрых вынікаў не дапаможа. Поспех будзе толькі тады, калі спартовец засяродзіцца на трэніроўках і на сто працэнтаў абстрагуецца ад любой бытавой дробязі, ад любых праблем. Аднак зараз у Беларусі ты не толькі спартоўца, але і грамадзянін. І я не ведаю, для чаго зараз усе твае вынікі і дасягненні, калі не будзеш праяўляць сваю пазіцыю і пераступіш праз сваё сумленне.
— Як вы паставіліся да ўчынку тых, хто пасля беззаконня сілавікоў адмовіўся выступаць за зборную Беларусі?
— Гэта справа кожнага. Мы часам хочам, каб учынкі іншых людзей цалкам супадалі з нашымі. Нядаўна прачытаў: «А ці трэба радавацца за біятланістку Алімбекаву, якая ўзяла медаль на этапе Кубка свету і прамаўчала наконт сітуацыі ў краіне?» А чаму за яе проста не парадавацца? Добра ўжо тое, што яна аднаго чалавека не пахваліла. Палова нашых біятланістаў служыць у дзяржаўных органах, і што вы хочаце ад іх пачуць? Вы чакалі іншага? Яны б адразу засталіся без працы. Мне падаецца, зараз не трэба канцэнтраваць увагу на тых, у каго іншая пазіцыя.
А што тычыцца адказу на пытанне, ведаю толькі некалькі падобных выпадкаў. Але мне падаецца, гэтым людзям крыху прасцей было гэта зрабіць, чым тым, хто жыве ў Беларусі, бо знаходзяцца за мяжой і санкцыі на іх не распаўсюджваюцца. Але калі гэта робяць спартоўцы, якія наўпрост зараз жывуць у нашай краіне, іх учынак становіцца яшчэ больш каштоўным. На маю думку, гэта, магчыма, і добра, што футбаліст Ілля Шкурын адмовіўся прыязджаць у зборную. Магчыма, сваёй адмовай ён папярэдзіў разлад і смуту, якую мог бы пасеяць сваім прыездам.
Так склалася, што ў Беларусі спорт пераплецены з палітыкай. Яго фінансуе дзяржава, і мы цалкам залежым да яе. У паперах напісана, што федэрацыі незалежныя, але ж гэта зусім не так. У нас поўная залежнасць ад дзяржавы! Як мы можам казаць пра незалежнасць, калі спартыўнымі федэрацыямі кіруюць ці кіравалі сілавікі. Напрыклад, нашу федэрацыю лыжных гонак раней узначальваў пракурор. Ну, і як спартовец мог мець іншы палітычны пункт гледжання, калі нашай арганізацыяй кіруе ледзь не пяты чалавек краіны? І не ўсе людзі зараз гатовыя ахвяраваць сваімі заробкамі дзеля грамадзянскай пазіцыі. Ведаю, што ў Нацыянальным алімпійскім камітэце працуюць людзі, якія хочуць, каб усё ў спорце было іначай. Але што можна чакаць ад сілавікоў? Я загадзя казаў, што санкцыі ў дачыненні спартоўцаў, якія выступілі супраць гвалту, — справа часу. Так яно і адбылося.
— У лістападзе з’явіўся ліст спартоўцаў у падтрымку Лукашэнкі. Як адрэагавалі на яго?
— Я быў здзіўлены, што ён не з’явіўся раней. Свет так хутка мяняецца, што да гэтага ў прыняцці рашэнняў трэба прызвычаіцца. У нас не так. Наша сістэма крыху непаваротлівая і не можа хутка перабудоўвацца. Ніхто не хоча на сябе браць адказнасць за прынятыя рашэнні. Прывяду прыклад. У 1995-м годзе мы не здолелі вылецець на чэмпіянат свету па лыжным спорце, бо не было грошай, каб аплаціць лішак багажу. Мы вярнуліся ў «Раўбічы», жылі там два дні, і тагачасны дырэктар комплексу Аляксандр Хандогін сказаў: «Я вам знайду грошы, і вы паляціце». Ён пытанне вырашыў, але сумняюся, што зараз які-небудзь дырэктар можа прыняць самастойнае рашэнне, бо ўсе чакаюць, калі зверху дадуць адмашку. З гэтым лістом такая ж гісторыя. Такія структуры, як Міністэрства спорту ці НАК, маглі ўсё зрабіць хутчэй. І ў такім выпадку, магчыма, дзяржава магла б пазбегнуць санкцый для спартыўных чыноўнікаў.
— Таму што на Захадзе ўбачылі б, што ў Беларусі хапае спартоўцаў, якія падтрымліваюць уладу?
— Так. Яны ж насамрэч ёсць. А чаму яны падтрымліваюць уладу, гэта ўжо другое пытанне. Нехта падтрымлівае выключна праз матэрыяльны дабрабыт, у кагосьці ёсць іншыя прычыны… Ну, ёсць такія людзі, і гэта трэба прыняць.
— Ёсць спартоўцы, якія не толькі падпісваюць праўладны ліст, але сустракаюцца з сілавікамі, дзякуюць ім. Нядаўна з праваахоўнікамі сустрэўся вядомы паралімпіец Аляксей Талай, які заявіў, што «ўсе мы маліліся, каб замежны бес зламаў зубы аб нашу трывалую Беларусь».
— Ох, гэта ж яшчэ і мой зямляк, і мы на некаторых акцыях з ім сустракаліся. Адна справа подпісам падтрымаць Лукашэнку, а калі ты яшчэ і дзякуеш сілавікам… У мяне проста няма слоў, каб растлумачыць падобнае. Няхай гэта застанецца на ягоным сумленні.
— Зразумеў. Які лёс вашых медалёў, якія вы выставілі на дабрачынны аўкцыён у падтрымку Фонду спартыўнай салідарнасці?
— Беларуская дыяспара з ЗША перавяла за іх грошы (15 тысяч рублёў — NN.by), але медалі так і засталіся ў мяне. Людзі вырашылі, што ўзнагароды павінны быць з чэмпіёнам. Я размаўляў з арганізатаркай гэтай кампаніі. Яна аказалася заўзятаркай, і разам з мужам падтрымлівала мяне падчас Алімпіяды ў Сочы. Мне было прыемна, і я збіраюся аддзячыць гэтым беларусам і даслаць ім некаторыя сувеніры на памяць.
* * *
— Пасля першых пратэстаў прайшло чатыры месяцы. Вы для сябе зразумелі, праз які механізм, крок павінна змяніцца Беларусь?
— Новыя выбары. Не разумею тых, хто сцвярджае, маўляў, з новым прэзідэнтам нам горай будзе. Ну дык мы пасля хаця б іншага выбраць зможам.
— Але лічыце, што горш, чым Лукашэнка, ён дакладна не будзе?
— Не ведаю. Наогул, думаю, што калі б у 2020-м улада змянілася, дык Лукашэнку часцей прыгадвалі б у сувязі з добрымі справамі. А зараз усё годнае, што рабілася раней ў Беларусі, ужо не можа пераважыць дрэннае, што здзяйсняецца зараз. Нас дакладна чакае няпросты перыяд, як у любыя пераходныя часы. Многія памятаюць, як змянялася ўлада ў Польшчы. Мы 25 гадоў таму вазілі туды прадаваць і гарэлку, і ровары, і прышчэпкі, а нашыя трэнеры нават станікі збывалі. Але сітуацыя ў Польшчы змянілася.
— Хто з сённяшніх незалежных палітыкаў найбольш вам імпануе?
— Складана кагосьці вылучыць. Тут цэлы ланцужок людзей, якіх не было б аднаго без аднаго. Без Ціханоўскага не было б у палітыцы ягонай жонкі Святланы. Без яе ў нас наогул не было б выбараў. Яна аб’ядноўвае людзей не таму, што ўсім падабаецца, а таму што стала каталізатарам пэўных зрухаў у грамадстве. Без Віктара Бабарыкі ў палітыку не прыйшла б Марыя Калеснікава, якая здзейсніла ўчынак з пашпартам, што выклікаў у многіх зачараванне. Мне зараз даволі сімпатычны Павел Латушка, які выдатна трымаецца на людзях і робіць добрыя прамовы. Аднак у любым выпадку, калі мы — нацыя топавых айцішнікаў, не думаю, што ў будучыні будзем гараваць. Разумных людзей у нас хапае.
