Фота Юліі Дарашкевіч.
17 ліпеня спаўняецца 50 гадоў намесніку старшыні Саюза беларускіх пісьменнікаў, празаіку, галоўнаму рэдактару незалежнага часопіса «Дзеяслоў» Барысу Пятровiчу.
Напрыканцы ўжо даволі далёкага 1997 года адбылася сустрэча прадстаўнікоў творчай інтэлігенцыі з прэзідэнтам Беларусі. Праходзіла яна, як пасля паведамілі дзяржаўныя СМІ, «у духу ўзаемаразумення». Але дух гэты нібы ветрам вымела, калі Лукашэнка зазірнуў у падрыхтаваныя ягонымі ідэолагамі дакументы і загаварыў пра штотыднёвік «Літаратура і мастацтва» — газету той самай творчай інтэлігенцыі:
«Я асабліва не ціснуў гэтыя гады. Але сёння хачу сказаць: дзяржава будзе падтрымліваць тыя сродкі масавай інфармацыі, якія будуць праводзіць дзяржаўную палітыку. Я не хачу прывязваць гэтую праблему да асобаў, але калі «ЛіМ» да гэтага часу не можа вызначыцца, што пісаць, як рэагаваць на сітуацыю ў нашай дзяржаве, заносіць яго некуды не ў той бок, дык няхай заносіць… Вы ўжо дамоўцеся там дзе‑небудзь з «Народнай воляй», ці яшчэ там якой газетай — і супрацоўнічайце. А мы будзем падтрымліваць тых, хто падтрымлівае дзяржаву».
Сённяшні «ЛіМ» дзяржава падтрымлівае, бо ён «вызначыўся, што пісаць, як рэагаваць на сітуацыю ў дзяржаве»: лізаць усё і ўсім, хто і што ні падставіць. А тады над газетай навісла пагроза закрыцця…
Што з таго, што ў той час друкавалася ў «ЛіМе», раззлавала Лукашэнку?.. Канешне ж, не літаратурная крытыка і не тэатральныя рэцэнзіі. На першай паласе кожнага нумара газеты з’яўляўся палітычны каментарый падзей тыдня пад назвай «Кола дзён». І каментарый гэты быў зусім не падобны на каментарыі ў астатніх дзяржаўных выданнях…
«Здымі ты «Кола дзён» — і здымеш усе праблемы, — раілі мне пасля сустрэчы ідэолагі прэзідэнцкай Адміністрацыі.
— Прэзідэнт лічыць, што ты круціш сваё кола праз сваю амбіцыйнасць. Дык што для цябе важней: газета ці амбіцыі?»
Для мяне, як для галоўнага рэдактара, важней была газета, і я вырашыў «Кола дзён» спыніць. І зрабіў бы гэта, калі б пісаў тыя палітычныя каментарыі не Барыс Пятровіч, мой тагачасны намеснік. Хто заўгодна іншы, але не ён. Бо каму заўгодна іншаму я б мог сказаць: «Усё! Адпісаўся!» — і не тлумачыць: чаму?.. А зазірнуўшы ў пранізліва‑самотныя, нібы за ўсіх на свеце вінаватыя (у тым ліку і за мяне), вочы Барыса, я ўбачыў, што ён яшчэ да нашай размовы, наперад усё разумее — і мне стала ніякавата і перад ім, і перад самім сабой. Было відавочна, што яму шкада мяне, але ён не збіраўся ні ў чым мне дапамагаць, глядзеў і чакаў, калі я выяўлю сваю слабасць, выдаючы яе за клопат пра газету. Раздражнёна падумаўшы: «Хрэн дачакаешся!..» — я не стаў нічога Барысу Пятровічу казаць, і ён пайшоў «круціць кола» далей.
Не толькі таму, канешне, адчуў я сябе перад ім ніякавата, што ён быў маім намеснікам і ў яго былі нібы за ўсіх на свеце вінаватыя вочы. Тады яшчэ не была ім напісана аповесць «Пуціна», не выйшлі ягоныя кнігі «Шчасце быць» і «Жыць не страшна», але ўжо 10 гадоў прамінула з часу першай публікацыі ў часопісе «Крыніца», выйшла першая кніга «Ловы» — і я ведаў, што маю справу не проста з журналістам і пісьменнікам, якіх дзесяткі і сотні, а з літаратарам. З літаратарам сапраўдным, непадробным, з талентам своеасаблівым, адметным, як і ягоны характар. З празаікам, манера пісьма якога відавочна паўплывала на стылістыку маладзейшага пакалення (Бахарэвіча, Гапеева ды іншых). З чалавекам, выявы таленту і характару якога часцяком зусім нечаканыя.
Даволі дакладна пра Барыса Пятровіча напісала Наталля Бабіна, якая сама — зусім някепская беларуская літаратарка.
«Сваімі манерамі і выглядам Барыс Пятровіч нагадвае персанаж рамана Грэма Грына, за якім гоніцца Скотланд Ярд: худы, разумны, стрыманы да закрытасці, заўсёды гатовы да ўсяго, заўсёды ведае, што ды навошта робіць… Мусіць, у наш час, калі аўтара і чытачоў з прэзэнтацыі кнігі могуць напрасткі даставіць у каталажку (згадайма выпадак з Паўлам Севярынцам), такі выгляд і мусіць быць характэрным для рэдактара незалежнага і мастацкага часопісу».
На журфаку Беларускага дзяржаўнага універсітэта Пятровіч вучыўся разам з Герменчуком, Дубаўцом, Навумчыкам… У гэтай выбітнай кампаніі звыклі лічыць яго якраз не схільным да нечаканак. Сціплым, спакойным, ураўнаважаным — і вонкава яно гэтак і выглядае. Але вось ён піша пра сябе: «Барыс Пятровіч (cапраўднае імя Барыс Сачанка) прыйшоў у гэты свет 17 ліпеня 1959 года. Памёр увечары 1 верасня 1970‑га, каб ранкам наступнага дня зноў нарадзіцца і жыць. У кастрычніку 2002 года сышоў з часопіса «Полымя», каб налета ў верасні заснаваць часопіс «Дзеяслоў».
І нехта будзе мне казаць, што гэта напісаў чалавек, не схільны да нечаканак? Да таго, без чаго не бывае сапраўднага мастацтва і сапраўднага лёсу?..
Ці вось гуляем мы ў Вільні ў карты, бо болей нам у колішняй сталіцы нашай старажытнай дзяржавы няма чаго рабіць… Мне ўсё адно, прайграю я, ці выйграю, бо гуляем так — ні на што. А яму не ўсё адно, ён гуляе на ўсё! І ажно бялее і губы кусае, калі я раблю ход лепшы за ягоны… А калі раптам прайграе, дык кідае карты ўроссып і гатовы мяне кончыць, знішчыць, забіць.
І будзе нехта мне казаць, што гуляў я ў карты з чалавек ураўнаважаным і спакойным? Не азартным?..
Не азартны чалавек не распачаў бы выданне часопіса. Без сродкаў, без памяшкання, без рэдакцыі — сам‑адзін. Гэта як ісці ў чыстым полі, дзе нават кустоў няма, а не тое што лесу, і вырашаць збудаваць драўляны дом. Ці хоць бы паставіць зруб. Нацягаць камянёў на падмурак, стаць на іх — і толькі тады раптам убачыць на даляглядзе лес: увесь у прагалах.
Сам ён вось што пра гэта кажа:
«Не думаў, што давядзецца так надоўга затрымацца на гэтым полі. Думаў: ну сапраўды, вось ёсць цудоўная ідэя, незалежны часопіс — чаму б нам не паспрабаваць зрабіць пару‑тройку нумароў, не засведчыць тое, што і мы нешта можам, што мы не скарыліся… Але, сказаўшы А, трэба казаць Б, В — і так да канца алфавіта. Карацей, гэтая справа нас зацягнула ў сябе, і мы вось так, не агледзеўшыся нават, і прайшлі гэтыя гады на адным дыханні».
Тут Барыс Пятровіч сапраўды сціплы: нам, мы, нас… Хоць цягнуў усё ад пачатку сам‑адзін.
Я мала ведаю людзей гэткіх цягавітых, як ён. Настолькі мала, што нікога больш, бадай, і не ведаю.Ёсць — і дай ім Бог здароўя — спраўныя, круцелістыя, увішныя, хуткія, але цягавітымі іх не назавеш. Ды яны і цягнуць — бо няма дурных — не надта хочуць.
Барыс Пятровіч стварыў часопіс «Дзеяслоў» якраз тады, калі ён быў неабходны, і заслуга часопіса і ягонага стваральніка перад нацыянальнай літаратурай яшчэ будзе належным чынам ацэнена. І ўсё ж найважкае і найістотнае, што ёсць у асобе з іменем Барыс Пятровіч, гэта творца, літаратар. Ва ўсякім разе для мяне, хоць амаль усё, што напісана мной у апошняе дзесяцігоддзе, друкавалася менавіта ў «Дзеяслове». Там жа, дзе друкавалася тое, што напісана ў апошнія гады ягоным галоўным рэдактарам. І напісана бліскуча, так, што чытаецца неадрыўна і вольна, як дыхаецца. Калі ласка, да прыкладу, пачатак ягонай аповесці «Пуціна», прачытаць якую раю ўсім, хто ўмее чытаць.
«На Шыкатане, на беразе Ціхага акіяна, на краі свету не думаецца пра прыгажосць і бясконцасць прасторы, якая называецца планетаю Зямля, не робіцца зразумелай твая нікчэмнасць (быў такі сахалінскі кампазітар з беларускім прозвішчам Нікчэмны, які напісаў знакамітую некалі песню са словамі «На востраве нармальная пагода…») ды дробнасць перад магутнымі сіламі прыроды і самою прыродаю ўвогуле, а прыходзіць момант, калі пачынае здавацца, што перад табою проста дэкарацыя акіяна ці шырокі экран кінатэатра і, калі пратканіненую паперу прабіць — за ёю будзе проста цемра, якая ёсць нішто, пачатак пачаткаў ці канец канцоў, альбо пачатак канца ці канец пачатку; якая знішчае ўвогуле ўяўленне пра час і прастору і ўсялякі пачатак адначасова робіцца канцом, а канец — пачаткам, і ўсё сціскаецца ў кропку і гэтая кропка — ты, адзінокі, забыты ўсімі, пакінуты…»
Мяркую, знакаміты беларускі празаік, аўтар рамана «Вялікі лес» Барыс Сачанка, родны дзядзька Барыса Пятровіча, які і ўвёў яго ў літаратуру, моцна ўзрадаваўся б, прачытаўшы гэтакую прозу.
А можа быць (бо пляменнік у дзядзькі выйграў), кінуўся б яго канчаць, знішчаць і забіваць, калі б не быў чалавекам спакойным і ўраўнаважаным. І яшчэ, як і ўсе мужыкі з іхняга роду, цягавітым: цягнуў да апошніх дзён выданне «Беларускай Савецкай энцыклапедыі» — і за пісьмовым сталом спынілася ягонае сэрца.
— Ты сапраўды ў сваім часе такі адзінокі, сапраўды пачуваешся такім самотным?.. — пытае Барыса Пятровіча адна з гераінь ягонай кнігі «Жыць не страшна», і ён, аўтар, які прыдумаў і гэтую кнігу, і гэтую гераіню, адказвае ёй, што так, ён бязмежна адзінотны, адзінокі нават сярод сяброў на сваім дні народзінаў.
Сёння Барыс Пятровіч якраз сярод сваіх сяброў на сваім дні народзінаў. У тым ліку, так бы мовіць, і сярод мяне. І хоць не маю я ніякай падставы не давяраць ягоным адчуванням, рэфлексіям, словам, тым не менш мушу сказаць тое, чаго не сказала яму ягоная гераіня: «Ты ўсё ж — пры ўсіх сваіх фантазіях — не выдумляй лішняга, Барыс…»
З юбілеем!