Японскія нататкі Паўла Лычкоўскага.
Трапіўшы ў Японію, хутка разумееш, што Краіна ўсходнага сонца – гэта ня тое, што мы бачым па тэлевізіі, ня тое, што піша пра яе папсовая літаратура, ня толькі Токіё ды Осака. Трэба толькі пакінуць мэгаполісы і павандраваць па неўрбанізаванай частцы Японіі, каб пераканацца: большая частка Японіі не такая ўжо «заходняя», ці, лепш сказаць, не такая ўжо па-заходніцку сучасная. Яна ніколі такою не была, і, імаверна, ніколі ня будзе.
Гэта нешта няўлоўнае. Нешта зусім побач, ад чаго часам па табе прабягаюць дрыжыкі. Гэта нейкі дух. Спракаветны Дух, які ў самай зямлі, гарах, камянёх – і людзях. Напэўна, кожны, хто прыяжджае ў Японію, трапляе пад ягоны ўплыў. Бо я не магу даць рады рацыянальнаму тлумачэньню таго адчуваньня, што ахінала мяне нават у тых жа Токіё і Осацы – што вось у наступны момант з-за кута вунь таго гмаху на мяне выскачыць не навюткая «таёта» ці матаролер, а жвавы рыкша зь белатварай жанчынай у багатым кімано за ягонай сьпінай ці смуглявы вершнік пры двух мячах. І крый божа, калі ты, нахабнік, дазволіш сабе непачэсна зірнуць на яго!
* * *
Праезд у гарадзкім транспарце строга адрэгуляваны: уваход праз заднія дзьверы, аплата за праезд перад выхадам празь пярэднія. І нават шыльдачкі «ўваход тут» і «выхад тут», па сутнасьці, непатрэбныя. Бо гэта ўжо звычка, элемэнт штодзённага жыцьця. Колькі раз бачыў, як расхваляваны пасажыр, які з-за натоўпу ў трамваі вымушаны выйсьці праз заднія дзьверы, бегам бяжыць да галавы вагона, каб, несупынна просячы прабачэньня ў кіроўцы, кінуць манэтку ў скрынку для грошай.
Праз пару тыдняў і я пачаў пачувацца няёмка, калі сам трапляў у падобныя варункі. І ўжо, не заўважна для сябе, я таксама бягу да пярэдніх дзьвярэй і прашу прабачэньня...
Вось жа, кажуць, што чалавек хутка прызвычайваецца да добрага. Дадам: і да сумленнага таксама.
У японскіх трамваях «зайцоў» няма.
* * *
У Японіі на цягніках ня езьдзяць зайцам. Часам гэта проста немагчыма, бо на шмат якіх чыгуначных станцыях, пасажыр мусіць плаціць яшчэ перад уваходам на вакзал. Але справа ня ў гэтым. Рэч у прынцыпе.
У вёсцы Омура, што туліцца недзе паміж пакручастымі бамбукавымі пагоркамі і ўсьцяжнымі рысавымі палямі Кюсю, мне выпала чакаць перасядкі на цягнік да Нагасакі. Тут на маленечкім супынку стаіць старэнькі будынак, дзе ўсягуські: каса, прыбіральня ды пара лавачак у пачакальні. Са служкаў – касірка ды стары дзед. Каб трапіць на пэрон без квітка, трэба ўсяго толькі збочыць на вузенькую сьцяжынку, што ідзе наўпрост ад плятформы вакзалу да вясковай вулачкі. Але ўсе ідуць праз галоўны ўваход і касу. Я ўпэўнены, што ў вяскоўцаў нават думкі не ўзьнікае скарыстацца той дарожкай не па прызначэньні. Мо той сьцяжынкай ходзіць толькі той стары дзед са станцыі, калі штодня вяртаецца дахаты...
Найлепшым прынцыпам ёсьць звычай. Калі няма патрэбы задавацца пытаньнем, чаму я раблю так, а ня гэтак, і адказваць сабе і другім: «З прынцыпу».
Панарама Нагасакі.
* * *
Штогод 9 жніўня, у гадавіны нагасацкай трагедыі, японцы, тутэйшыя і прыежджыя, прыходзяць да мэмарыялу, што паўстаў у Эпіцэнтры – месцы, над якім у 1945 годзе выбухнуў Таўстун. У гэты дзень на граніце мэмарыяльнай стэлы замяняецца шыльда, на якой выбітая лічба, штогод новая, а ў скляпеньнях падземнага музэю пакідаецца сьпіс імёнаў, штораз даўжэйшы.
Сьпіс ахвяраў трагедыі – менавіта ахвяраў, а ня проста пацярпелых ад радыяцыі – кожны год павялічваецца за кошт тых, хто за мінулы год адышоў у нябыт. Акрамя прозьвішчаў тых, хто загінуў 9 жніўня 1945 году, у сьпіс занесеныя імёны ўсіх нагасакцаў, што перажылі той жудасны дзень у горадзе, нарадзіліся ці калі-небудзь жылі тут пасьля бамбаваньня. І імёны іхніх дзяцей. Ніхто не высьвятляе гісторыю хваробы ды абставіны сьмерці нябожчыкаў, ніхто не задаецца пытаньнем, як на жыцьцё – і сьмерць – паўплывала радыяцыя. Ніхто не абцяжарвае сябе залішнімі доказамі нэгатыўнага ўплыву радыяцыі на здароўе чалавека. Дастаткова таго, што сам чалавек ці ягоныя бацькі, дзеці былі Там, бачылі Гэта, нарадзіліся і жылі ў Гэтым. І Гэта скалечыла іхняе жыцьцё. Бо – хто дакажа адваротнае?
Мэмарыял на месцы эпіцэнтру атамнага выбуху.
* * *
Вуліцы места ад раніцы да заходу бурляць людзьмі, якія вечна кудысьці сьпяшаюцца, штодня абцяжараныя будзённымі ж справамі. На адной такой вуліцы стаіць будыйскі манах. У адной руцэ званочак, у другой – маленькая торбачка. Ён зьбірае грошы для свайго храму, што стаіць непадалёк. З-пад нізкага капелюша відаць, як рухаюцца вусны – манах чытае малітву. Дзынь, прачытана яшчэ адна частка сутры. Людзкі паток несупынна пнецца наперад. Дзынь, з крамы, насупраць якой стаіць нерухомая постаць, выйшаў грузчык зь нейкімі куфрамі і зьмяшаўся зь людзкім морам. Дзынь, маладая кабета прыпынілася, каб даць манаху колькі манэтак. Дзынь, той чытае блаславеньне, дзынь-дзынь, жанчына зводзіць ладкі, ледзь заўважна схінае галаву – і вось яе ўжо няма. Дзынь. Вось і вечар, манах пайшоў сабе...
Было адчуваньне прабуджэньня.
Мне здаецца, што ў той дзень я зразумеў для сябе будызм. Парадаксальна, але з трох сусьветных рэлігіяў толькі будызму прышчапілі гэты «-ізм», які найменш яму пасуе. Будызм увогуле мала падобны на рэлігію, прынамсі тую рэлігію, што мы звыклі называць сусьветнай. У ім няма дагматаў і місіянэрскага пачатку, агрэсіўнасьці і амбітнасьці. Увогуле ў ім няма шмат таго, чаго мы яму прыпісваем – і ёсьць шмат таго, чаго мы ня ведаем. Ён не заклікае, а маўчыць. Ён не штурхае і ня стрымлівае – ён сузірае. Нерухомая постаць на бурлівай вуліцы. Дзынь...
Было адчуваньне стомы.
* * *
Японскі цуд – гэта не IT-тэхналёгіі і не бэйсбольная «J-Ліга». Цуд па-японску – гэта аўтамат па продажы піва. Тыя, хто бываў у Эўропе ці Амэрыцы, ведаюць гэныя vendor machines, але ў адрозьненьне ад амэрыканскіх і эўрапейскіх, дзе можна набыць якіясь чыпсы ці пэпсі-колу (такіх у Японіі таксама ўдосталь), японскія ханбайкі могуць выдаваць, акрамя яблычнага і апэльсінавага, яшчэ і ячменны сок. Штодня, з шостай раніцы да адзінаццатай вечара. Натуральна, на кожным такім аўтамаце маецца налепачка зь вядомай ляканічнай фразай «Дзецям да 18...», якая шмат для каго (з нашай часткі сьвету) падасца недарэчнай.
Але – і гэта японскі цуд №2 – я ніколі ня бачыў, каб хтосьці зь японскай моладзі злоўжываў гэтым дасягненьнем японскай эканамічнай думкі.
А яшчэ ж ёсьць аўтаматы па продажы цыгарэтаў...
* * *
Адно зь першых уражаньняў у Японіі: на дарогах тут ганяюць вар’яты. Адразу ўспамінаецца клясычны анэкдот пра брытанцаў і «гэных шалёных эўрапейцаў». Традыцыйнае «паглядзі налева, потым направа» трэ было тэрмінова замяняць на процілеглую аксіёму. Ня тое што цябе тут могуць задушыць – хутчэй кіроўца дасьць сваёй машыне ўляцець у кювэт ці пералічыць бампэрам прыдарожныя слупы, – але пачуваеш сябе неяк больш павольна, калі асэнсоўваеш, што машына справа – гэта норма.
Калісь жыхары Старога Сьвету называлі насельнікаў Тэра Аўстраліюс антыподамі і лічылі, што там людзі павінны хадзіць на галовах. Калі беларус, паляк, немец ці нават амэрыканец прыяжджае сёньня ў Ангельшчыну, Аўстралію ці Японію, ён усё адно пачувае сябе трохі як у вар’ятні. Як жа ж мусіць пачувацца японец на чужыне, для якога амаль увесь сьвет перавернуты з ног на галаву, як яму жывецца сярод вар’ятаў, сярод антыподаў?..
* * *
Тым, хто сьмяецца і кпіць над нягеглымі формамі «Запарожцаў» і «Жыгулёў», варта паезьдзіць па японскіх мястэчках. Гарантую, вы будзеце па-новаму ставіцца да няшчасных дзетак савецкага аўтамабілебудаваньня. Пасьля экскурсіі, пагатоў праезду, на страшэньненькіх японскіх самаходзіках прызавыя месцы ў намінацыі «апатэоз мінімалізму і ўтылітарызму сярод аўто» ў вас стала зоймуць «міцубішы», «сузукі» і «кавасакі».
* * *
На кампус галоўнага корпусу ўнівэрсытэту Нагасакі рэгулярна прыяжджае мабільная лябараторыя са шпіталю таго ж унівэрсытэту. Студэнты мэдычнага факультэту зьбіраюць тут донарскую кроў. Усе ахвотнікі атрымліваюць вольны ад заняткаў дзень і квіток на добры сьняданак у сталоўцы.
Мой сырыйскі сябра Фадзі мае рэдкую чацьвертую групу. Празь дзень па здачы крыві ён атрымаў разам зь пісьмовай просьбай стаць рэгулярным донарам маленькую кніжачку, дзе быў расьпісаны, ва ўсіх дэталях, аналіз ягонай крыві. Група й рэзус-фактар займалі толькі два радкі, усяго іх там было ня менш за дваццаць: усе фэрмэнты, сакрэты ці што там яшчэ. Можа, нават геном ягоны.
Нехта адзначыў, што, маўляў, вядома, японцы задарма сваю кроў даваць ня хочуць, а бедны сырыец і за бублікі пагодзіцца. (А дарэчы, каму зь дзяцей Саветаў такая думка не прыйшла б у галаву? Пытаюся, бо так падумаў быў і я сам.) Потым я неяк узгадаў той выпадак і запытаўся: а чаму б і ня так? Што благога, калі за даброты трэба плаціць і калі канкрэтным высілкам адпавядае адпаведная ўзнагарода? Чаго ў гэтым дрэннага, пагатоў што ўсе атрымліваюць выгаду? Бо Фадзі, які, акрамя даведкі і «бублікаў», здаецца, нічога не займеў, насамрэч адчуў маральнае задавальненьне ад той веды, што ягоныя пяцьдзясят ці сто мілілітраў крыві могуць выратаваць жыцьцё чалавека, зь якім ён ніколі й не паздароўкаецца. Бо лекары атрымалі амаль за так (і што? Ну не для сябе ж узялі!) рэдкую кроў. Бо пацыенту вярнулі здароўе, якое ніякімі грашыма ня вымерыць, да таго ж, заплаціўшы тыя нат вялікія грошы, чалавек будзе, між іншым, упэнены, што не падхапіў якісь гепатыт, сыфіліс, СНІД ці яшчэ якую заразу. Бо студэнты-мэдыкі атрымалі прафэсійны досьвед. І нават увесь унівэрсытэт Нагасакі апасродкавана скарыстаў з сытуацыі, бо ўмацаваў добрую рэпутацыю свайго мэдычнага дэпартамэнту.
Хцівасьць – гэта ня толькі грэх, але і хвароба. Разам з зайздрайсьцю яна галоўная хвароба постсавецкага грамадзтва.
Як лекавацца? Ня ведаю. Толькі ведаю (ці, можа, мару?), калі хвароба адступіць. «За ўсё трэба плаціць». Мы пазбавімся ўсіх хваробаў, калі да нас прыйдзе разуменьне таго, што плацяць ня толькі за благое, але і за добрае. А за добрае плаціць яшчэ і прыемна. А дабро – яно вяртаецца.
* * *
Невыносна было цярпець, так горла перасохла. На паверхні вады плавала нешта алейнае, але так хацелася піць, што я піла тую ваду проста разам з той алейнай плеўкай...
Вада – сымбаль жыцьця. Яе шмат у Нагасакі.
Дзіўна, але японцы, узгадваючы падзеі 1945 году, не выказваюць нянавісьці да амэрыканцаў – толькі хітаюць галовамі і ціха нешта шэпчуць. Маўляў, самі вінаватыя.
Але яны памятаюць.
Большасьць японцаў ня верыць у Бога. У іх не было Збаўцы, які адпусьціў бы іхныя грахі. Магчыма, 9 жніўня 1945 году яны атрымалі сваё збавеньне?
Цікава, што пакутнікамі сталі жыхары самага хрысьціянскага гораду Японіі...
Катэдра Уракамі
* * *
Вандроўкі пешшу і на роварах па гарыстых ваколіцах Нагасакі мяне навучылі: зусім ня цяжка выправіцца ў доўгае падарожжа невядома куды. Цяжка паехаць туды ў другі раз, калі кожная частка твайго цела дакладна памятае маршрут.
Фота Паўла Лычкоўскага
