Вось горад, які — твой сьвет. Яго межы могуць быць той старажытнай мапай, на якой падарожнікі, мараплаўцы, географы спрабавалі акрэсьліць межы вядомых ім земляў.
А ў яго сьценах — твой квартал, агранец, абмежаваны пэўнымі вуліцамі і некалькімі дзесяткамі камяніц, на якіх усё больш ахоўных, нібы рыцарскіх, шчытоў. Мне не хапае пісьменьніцкіх шыльдаў на сьценах, але ёсьць і пісьменьніцкія: тут жыла Ажэшка, тут жыла Налкоўская.
А вось і знаёмая постаць: што, усё кніжкі пячэш нібы піражкі?.. Пытаньне з падтэкстам. Пяку? Ды яны самі атрымліваюцца. Я‑то тут прычым? Гэта, скажам, як Нёман, калі растане, сам плыве, ніякіх намаганьняў дадатковых не вымагае. Але ж пытаньне, яно — з падтэкстам! «Грошы шуфляй» накшталт. Так‑так, менавіта. Кніжкі пякуцца, ты разламваеш, а ўнутры купюры, як у старым савецкім фільме. Жарт, фокус, а прадаўшчыца, уражаная, пераламала ўсе піражкі і — ніц. Вось жа тэкст гэты — сам пішацца, нічога я не прыдумваю, ніякіх намаганьняў уласна не прыкладаю, толькі назву трэ’ было вымысьліць спачатку. Назву, так. І вымысьліў яе зусім ня я, калі шчыра, Свіфт падбаў сваім часам, ён.
Я толькі пазычыў, напаўняю сваім зьместам. Дык вось: я адчуваю сябе свабодным, унутрана і — на літаратурным абшары, мне ніхто не загадвае — у якім акопе сядзець, у які бок наступаць, якой вышынёй спрабаваць авалодаць, я ніколі не залежаў ад ганарараў, ад груповак, не зважаў на закулісьсе, на мышыную валтузьню, скажам. Вось А.Г. гэта, прыкладам, разумее, хаця ніякіх гутарак у нас з ім няма, мы жывем у розных гарадах, але можна разумець на адлегласьці. Што гэта дзеля літаратуры і роднага слова, а — не каб ўпісацца ў рамкі, адпавядаць зборнаму партрэту кніжнага мужыка‑беларуса, саштукаванаму фотаробату. Ну што зробіш, колькі ваўка не кармі, у бок нямецкі пазірае, скажам. Што зробіш, калі не беларускую мову ў школе вывучаў, а тую ж літоўскую, і літаратуру — адпаведным чынам. Калі беларускую, лічы, пачаў засвойваць адначасова з польскай? Шкада адно зусім нявыкарыстанага шанца з нямецкай. Я часта думаю пра Бэрлін, творча, зразумела. Але кніжка пакуль не акрэсьліваецца.
Памятаю, калі ў горадзе існавалі толькі чатыры карэспандэнты, каторыя працавалі ў хаце, узорам выглядала месца Карпюка — у доме Ажэшкі, дзе ён ці не з «Масквой» на стале пісаў, сьвятло падала справа. Дзьверы не зачыняў, бо гэта была платная пасада ад Саюзу пісьменьнікаў, але наведнікаў не цярпеў. Пра гэта, між іншым, узгадваў нейк на вечарыне прафэсар П. Карацей, пасада была — працаваць з «літаратурнай моладзьдзю», кансультаваць аматараў, але чалавеку хацелася паболей пасьпець самому. Дзьверы не замыкаў, але яны, уласна, выглядалі замкнёнымі. Мой знаёмы гаварыў, што атрымліваў ён рублёў дзьвесьце хіба. Колькі гэта на сёньняшнія тугрыкі? Мільёнаў пару, ці я памыляюся?
Дык аб чым я? Аб тым, што родная савецкая ўлада дбала пра пісьменьнікаў. Як казаў мой прыяцель, за кнігу прозы плацілі, скажам, тысячы чатыры ці нават болей, колькі напішаш. А гэта ўзнос у кватэрны каапэратыў, можна было і пра машыну падумаць адразу. Хаця кватэры вось бясплатныя давалі. Размовы з чытачамі пастаянныя, таксама платныя, творчыя санаторыі. І сёньня — нядобрая зайздрасьць да тых, хто нічога гэтага ня меў, але цяпер уласным коштам выдае сваю кніжку. «Як піражкі пячэ»! Прычым друк будзе каштаваць тры‑чатыры ўмоўныя адзінкі за паасобнік, і гэта рызограф. А потым ня ведаеш, як хаця б вярнуць адсоткаў дзесяць‑дваццаць, бо кніг раптам плойма ўзьнікла, а чытачоў хіба ў напаўпрыдушанай мовы не паболела.
Ніхто ня будзе сцьвярджаць, што пісьменьніка магчыма прыніжаць, калі ў яго ёсьць кніжка і ён прэтэндуе на друк. Але чаго здараецца! Я не займаюся вывучэньнем падводных плыняў, але сваім зрокам бачу, як сьветлая частка чалавека можа цямнець, як душа яго можа рабіцца чорнай. Што зусім нясьмешна, ён дбайна працягвае маліцца. Але малітвы гэтыя ілжывыя, бо досыць ведаць тэкст… А тэкст агульнадаступны. Ён ненавідзіць (бо толькі яго павінны друкаваць!) і — з высілкамі. Прычым ня ворагаў беларушчыны, зусім не. Чаму ж? Скуль мне ведаць? Я што — псыхатэрапэўт?! Я ўсяго толькі «інжынэр чалавечых душаў». Ненавідзяць іншых, бадай, калі ненавідзяць сябе, калі ня душаць зайздрасьць унутры, а расцьвельваюць. О, неспатоленыя амбіцыі, о, неажыцьцёўленая прага да грошай і да вечных лаўраў, само сабой! Слава таксама можа абярнуцца чыгрыннай скурай, дальбог. Але славалюбства будзе супрацівіцца, змагацца зацята. Судзіна з выбуховай сумесьсю. Можна ўявіць: разам з іржой нянавісьці, з чорнай зайздрасьцю — кактэйль бадай Молатава‑Рыбэнтропа, літаратурны, хацелася б спадзявацца, але не атрымліваецца нейк.
А дарэчы — даўняя думка напісаць па‑беларуску тэкст, нібы немец пісаў, але ўперад трэба мову вывучыць, а як жа? Хаця боязь: а ці не атрымаецца ў стылі «гутэн моргэн, балабоста прусіш»? Зрэшты, у гэтым і будзе наш акцэнт, задача палягчаецца дарагім «Партызан‑фільмам», які працягвае слаўныя савецкія кінатрадыцыі. Матка, курка‑яйка, хутка, шнэль! Трасяначка нашая — зьмест жыцьця, прынамсі фон яго пастаянны, штодзённы: чэ, шчэ. Так што фрыц па‑наску — гэта вельмі па‑беларуску, вельмі адпавядае. Шнэль, мужык‑беларус, шнэль!
А вы зараз скажаце: дзе ж тыя кнігі, якія на фронце, на перадавой, «у акопах Сталінграда»?! Абач, адхіліўся ўбок! Здараецца. Выбачайце, калі ласка! Яны ў сьценах каралеўскага абкаму партыі — высока, пад імі бацька‑Нёман экспартуе самачынна беларускую ваду. І там хутчэй не вайна зусім нават, акупацыя, бадай. Стан ціхай акупацыі. Нацкніжкі ў меншасьці, пахаваліся па шчылінах, як падпольшчыкі ды партызаны і актыўных дзеяньняў не прадпрымаюць, бо абмежаваныя дырэктывамі, рэскрыптамі, загадамі: крок улева, крок управа. На жаль, паміж аўтарамі гэтых кніг таксама часам няма хрысьціянскай любові, ніякіх шчыльных радоў…
Падобная ж сытуацыя і з самой мовай наскай, гэта не вайна, гэта болей нагадвае акупацыю, заканчэньне вайны, пераможцаў і пераможаных, сьцяг якіх зьдзёрлі і патапталі калгаснымі ботамі з каравякамі на падэшвах. Так‑так, аднойчы сапраўды здарылася амаль што вайна, паўстаньне, і кніжкі‑касінеркі памкнуліся адчайна адваяваць сабе месца пад сонцам, але прыслалі карнікаў з гарматамі, наладаванымі картачой, ці конскімі яблыкамі.
