Нядаўна ў шэрагу СМІ з’явілася інфармацыя аб перакладзе некаторых вайсковых статутаў на беларускую мову. У прэсу трапілі некаторыя прыклады беларускамоўных каманд.
Яны адразу выклікалі хвалю абмеркаванняў на форумах. Перакладам статутаў займаўся Інстытут мовы і літаратуры імя Якуба Коласа і Янкі Купалы НАН Беларусі. «НН» пагутарыла з гэтай нагоды з яго кіраўніком, Аляксандрам Лукашанцам.
«НН» Як увогуле з’явілася ідэя перакласці вайсковыя статуты на беларускую мову? Хто быў ініцыятарам гэтага?
АЛ: У канцы мінулага года, паводле заказу Міністэрства абароны, Інстытутам мовы і літаратуры быў зроблены пераклад агульнавайсковых статутаў на беларускую мову. Наколькі я ведаю, Міністэрства абароны праводзіла спецыяльны тэндар, і ў выніку пераклад статутаў быў даручаны нашаму Інстытуту. Над перакладам працавала група нашых супрацоўнікаў. Былі перакладзены Статут унутранай службы, Статут гарнізоннай і каравульнай служб, Дысцыплінарны статут і Страявы статут. Чатыры асноўныя статуты і ўсе неабходныя дадаткі да іх.
Пераклад ажыццяўляўся ў адпаведнасці з нормамі сучаснай беларускай літаратурнай мовы і новымі правіламі арфаграфіі і пунктуацыі.
«НН» Ці існуюць планы перакладу ўсіх вайсковых статутаў і іншых дакументаў УС РБ?
АЛ: Пра гэта не магу дакладна сказаць. Спадзяюся, што гэтая работа будзе ажыццяўляцца ў далейшым. Калі зыходзіць з прынцыпу дзяржаўнага двухмоўя, то ўсе афіцыйныя дакументы такога тыпу павінны быць увасоблены ў дзвюхдзяржаўных мовах. З цягам часу гэта павінна быць зроблена.
«НН» Чаму менавіта зараз, толькі праз 20 гадоў незалежнасці, беларуская мова змагла прабіцца ў беларускае войска?
АЛ: Я думаю, што гэта абумоўлена спецыфікай дадзенай сферы, якая традыцыйна была фактычна поўнасцю рускамоўнай. Але тут я хацеў бы звярнуць увагу на прысутнасць беларускай мовы ў беларускім войску і да гэтага часу. Апазнавальныя знакі, нашыўкі на абмундзіраванні і раней выконваліся на беларускай мове. Рота ганаровай варты рэгулярна выкарыстоўвае беларускую мову.
Пераклад статутаў сведчыць аб пашырэнні гэтай прысутнасці. Будуць беларускамоўныя тэксты і любы ваеннаслужачы зможа выкарыстоўваць іх падчас сваёй службы.
Гэта дастаткова відавочны зрух у бок пашырэння беларускай мовы ў сферы вайсковай дзейнасці.
«НН» У інтэрнэт пратачыліся некаторыя пераклады вайсковых каманд, зробленыя Інстытутам мовы і літаратуры. У прыватнасці такія, як «Смірна!», «Крокам марш!» і «Стройся!». Яны выклікалі хвалю абурэння сярод беларускамоўнай публікі, якая прызвычаілася выкарыстоўваць варыянты «Зважай!», «Крокам руш!» і «Шыхтуйся!». Як бы Вы пракаментавалі такую рэакцыю?
АЛ: Сапраўды, у СМІ і інтэрнэце распаўсюдзілася інфармацыя аб перакладзе статутаў і з’явіліся каментарыі, часам рэзкія, адносна перакладу некаторых камандаў. З аднаго боку, сёння ў прынцыпе нельга гаварыць пра тое, што многія прызвычаіліся да іншых камандаў, паколькі яны да гэтага часу нікім практычна не выкарыстоўваліся. Па‑другое, я хацеў бы сказаць, што ў мяне няма сумненняў, што крытыкі не бачылі ўвесь тэкст перакладу. Па асобных словах нельга меркаваць аб яго якасці ў цэлым. Тэкст воінскіх статутаў адносіцца да спецыфічных тэкстаў. Тут неабходна тэрміналагічная дакладнасць, сэнсавая адназначнасць у разуменні і сістэмнасць. Таму асобныя фрагменты перакладу тэкстаў статутаў таксама неабходна ўспрымаць у сістэме.
Я перакананы, што выбраныя найбольш аптымальныя варыянты беларускіх камандаў.
Яны адпавядаюць сучаснаму стану беларускай мовы і зразумелыя яе носьбітам. Так, каманда «Раўняйся!» (форма загаднага ладу ад дзеяслова раўняцца) — абсалютна звычайнае і пашыранае беларускае слова. Яна дакладна перадае патрабаванне аб неабходным дзеянні. Іншыя варыянты могуць быць незразумелымі ў сучасным войску. Напрыклад, слова «Шыхтуйся!», якое прапануецца ў якасці альтэрнатыўнага варыянта, з’яўляецца запазычыаннем і сучаснаму носьбіту беларускай мовы пераважна незразумелае. Акрамя таго, у сучаснай беларускай мове існюць словы шыхта (ням. Schicht), шыхтаваць і інш., якія адносяцца да сферы горназдабываючай тэрміналогіі, а не вайсковай. Што датычыць каманды «Смірна!», то можна ў пэўным сэнсе лічыць яе русізмам. Аднак гэтае слова славянскага паходжання і таму можа лічыцца і беларускай спадчынай. Яно добра зразумелае і адназначнае. Справа ў тым, што спецыфіка вайсковых статутаў заключаецца ў тым, каб дакладна перадаваць паняцці. У беларускай мове гэтае слова выкарыстоўваецца толькі ў вайсковай сферы і таму адпавядае гэтаму патрабаванню. Альтэрнатыўны варыянт «Зважай!» у сучаснай беларускай мове па сваім сэнсе з іншай семантыкай, і фактычна азначае «звярні ўвагу». Акрамя таго, каманда «Зважай!» як адпаведнік рускага «Смірно!» сустракаецца толькі ў
«Руска‑беларускім слоўніку» пад рэдакцыяй Александровіча (1937), які адназначна лічыцца русіфікатарскім.
Што датычыць выразу «Крокам марш», які таксама падвяргаецца абструкцыі, я не вельмі разумею, чаму да яго прад’яўляюцца прэтэнзіі. Слова «марш» з’яўляецца запазычаннем з французскай мовы, дзеяслоў‑тэрмін «маршыраваць» — з нямецкай. Таму «Марш!» як каманда можа ў поўнай меры лічыцца беларускай. А тое, што яна супадае ў рускай і беларускай мовах, не падстава для адмаўлення ва ўжыванні.
Пры перакладзе мы стараліся выбраць найбольш адэкватныя, карэктныя і зразумелыя тэрміны. Самае галоўнае, што зроблены пераклад адпавядае нормам сучаснай беларускай мовы і можа паспяхова выкарыстоўвацца ў практычным маўленні.
Гэта не здзек з беларускай мовы, як пісалася на сайтах, а рэальная магчымасць пашырыць выкарыстанне беларускай мовы ў гэтай сферы дзейнасці.
«НН» Беларуская вайсковая гісторыя налічвае шмат стагоддзяў. Ці выкарыстоўваліся падчас перакладу статутаў гістарычныя тэрміны са старых дакументаў, летапісаў?
АЛ: Гістарычная традыцыя ўлічвалася, і тое, што не пярэчыла нормам сучаснай мовы, абавязкова выкарыстоўвалася. Напрыклад, на наш погляд, знойдзены дакладны і добры пераклад такіх камандаў, як «В ружьё!» і «К оружию!» — «За зброю!» і «Да зброі!». Дакладна перадаецца сэнс і цалкам па‑беларуску.
«НН» З якімі праблемамі сутыкнуліся падчас працы над перакладам?
АЛ: Было складана паслядоўна перадаць выраз «положение» — «положение оружия», «положение Боевого Знамени». Беларускае слова «становішча» тут не заўсёды стасуецца. Пытанне абмяркоўвалася з ваеннымі, якія ведаюць беларускую мову. У выніку выбралі выраз «положеніе оружія» перакладзены як «пастава зброі», а «положеніе боевого Знамені» — як «становішча баявога Знамені».
Увогуле хацеў бы яшчэ раз падкрэсліць, калі перакладаюцца спецыфічныя тэксты, патрэбны і спецыфічны падыход. Неабходна вельмі дакладна і сістэмна перадаваць сэнс кожнага выразу, кожнага слова. Кожнае слова павінна забяспечваць дакладнасць і адназначнасць разумення. Таму перш чым крытыкаваць кагосці, трэба добра падумаць і ўсё ўзважыць.
А памылак не робіць толькі той, хто нічога не робіць.
