Выйсьцем магло б быць заснаваньне паважнай ганаровай прэміі. Піша Сяргей Харэўскі.
Сам панятак «народны творца» – анахранізм, запазычаны з ХІХ стагодзьдзя. Нямецкія рамантыкі абсалютызавалі й ідэалізавалі свой народ. Адносіны творцы са сваёй нацыяй тады бачылася як складанае спалучэньне «Zeitgeist» (духу часу) і «Volksgeist» (духу народу), якому ён – як творца – абавязаны быў надаць форму. Варта тут адзначыць, што і ў Беларусі апэляцыі да «Думаў з Духу Нашага Народу» (Леў Вітан-Дубейкаўскі) былі тыповыя напрыканцы ХІХ – пачатку ХХ стагодзьдзя. Гэткім чынам творца, атаясамліваючы сябе з народам, цалкам шчыра імкнуўся быць «народным», нівэлюючы ўласную суб’ектнасьць: «То ня я пяю, край Божы даў мне ў сэрцы лад прыгожы...», «Я не паэта, крый мяне Божа...» і г.д. Натуральна, гэткімі паэтамі-народнікамі былі Багушэвіч, Лучына, Цётка, Купала.
Зьмест самога панятку «народ» набрыняў у ХХ стагодзьдзі іншым сэнсам і быў пастаўлены ў іншы кантэкст. Такім чынам «народны пісьменьнік» па вайне пераўтварыўся з выказьніка волі й думаў бальшыні (Народу) у яе лепшага прадстаўніка (Народу). А разам з тым мяжа паміж прафэсійнымі творцамі й нацыяй пераўтварылася ў бездань...
Быкаў і Навуменка, Барадулін і Брыль, Танк і Гілевіч – выдатныя творцы рознага маштабу і даробку. Між тым яны ўсе стаяць у адным шыхце Народных пісьменьнікаў. За савецкім часам гэта шмат значыла. Найперш у матэрыяльным сэнсе: лепшыя кватэры й летнікі, высокія ганарары й наклады.
Беларускім пісьменьнікам, як і мастакам і акторам, не хапіла духу ў 1991 годзе паставіць кропку ў гісторыі БССР. Яны не спынілі савецкае традыцыі раздачы дзяржаўных званьняў, зь якое самі ж і кпілі ў кулюарах. Напрыклад, скарачаючы званьне Заслужанага работніка культуры як «засраб». Пэўна ж, спадзяваліся дачакацца й сваёй чаргі.
Не хапіла духу і на тое, каб далучыць да свайго кола, напрыклад, Натальлю Арсеньневу. А якое б ёй маглі даць званьне?
У пачатку 1990-х у падобнай сытуацыі Адам Глёбус трапна заўважыў, што Народнымі можна называць толькі Коласа й Купалу, а вось любімы паэт нацыі адзін – Максім Багдановіч. Крыху не хапіла Караткевічу да гэткае ж безагляднае любові. А да Народнага не дажыў. Хоць акурат Караткевіч быў самым папулярным у публікі, што чытала без прымусу. На матывы ягоных твораў ставіліся тэатральныя пастаноўкі й здымаліся папулярныя кінафільмы. Ягонае імя ведалі, бадай, усе. Ён стаў легендаю пры жыцьці.
Калі ж браць пад увагу адно чытацкую папулярнасьць, то летась, напэўна, сярод чытацкай аўдыторыі самымі «народнымі» былі Ўэльбэк
ці Зюскінд, а сёлета – які Муракамі й Бэгбэдэр.
Спроба інсьпіраваць выданьне беларускае «народнае кнігі» скончылася выхадам «Сьцяны» Васіля Быкава. Яе наклад быў блізу 1000 паасобнікаў. І гэта, пэўна, максымум для незалежнага грамадзтва.
Якія яшчэ могуць быць крытэры папулярнасьці? Хіба частата выкананьня паэзіі сьпяванай. Хоць бы і ў застольных гулянках. Калі браць пад увагу папулярнасьць літаратараў як песеньнікаў, то пэўна гэта Бураўкін зь Някляевым. Аднак пра аўтарства песень беларускія слухачы задумваюцца найменш. І злапаны на вуліцы выпадковы мінак не назаве аўтараў шлягераў. Пэўна ж, і аўтары цяпер гатовыя аджагнацца ад выканаўцаў зь сёньняшніх «Сяброў» ці «Верасоў». Эстрадная слава – скарацечная.
Калі ж браць за меру тое месца, што літаратар трывала займае ў мэдыйнай прасторы, то, вядома, самым папулярным («народным») будзе Адам Глёбус. Нават калі яго хто й не чытаў, то прынамсі ўжо пра яго начуты. Ён сам не стамляецца дбаць пра ўласны PR.
Разам з тым, з-за розных прычынаў, патэнцыйна папулярныя творцы не трапляюць у поле зроку шырокае публікі. Хоць і выдатна валодаюць багатым запасам сакавітых словаў і паводле формы сваёй паэзіі даступныя бальшыні. Гэта, напрыклад, такія выбітныя паэты, як Алег Мінкін і Славамір Адамовіч, чые зорныя шляхі ў літаратуру пачаліся яшчэ ў СССР. Але іх асобы аніяк не трапляюць у пракруставы ложак сёньняшніх рэаліяў у РБ...
Калі за адзін з крытэраў «беларускай народнасьці» творцаў узяць мову, то кола пытаньняў аўтаматычна рэзка звузіцца. Ня так цяжка будзе правесьці плебісцыт сярод часткі нашае нацыі, што чытае па-беларуску. Але застанецца пытаньне, навошта нам гэта высьвятляць? Каб шанаваць? Каб любіць? Каб выдаткаваць кватэру, кабінэт і грошы? Але гэта да вусьцішы падобна да савецкае практыкі.
Выйсьцем з савецкай культурнай прасторы ў новую культурную сытуацыю для пісьменьнікаў і мастакоў магло б быць заснаваньне паважнай ганаровай прэміі, кшталту Ганкураўскай у Францыі. Толькі адзін раз у адны рукі. «Залатая літара» і «Гліняны Вялес» – правобразы гэткае прэміі ў незалежным грамадзтве. Гэта насамрэч патрэбна нам усім, усёй нацыі. Рада даверу з кваліфікаваных экспэртаў і творцаў-практыкаў выбірала б лепшага. І той, лепшы, дзякуючы свайму таленту й прафэсіяналізму, станавіўся б неаспрэчным аўтарытэтам для ўсіх людзей паспалітых. Ягоныя творы ўяўлялі бы сабою сыстэму каардынатаў у нашым каламутным культурным затоне.
А пакуль адзінай аб’ектыўнай мераю папулярнасьці ў Беларусі можа стаць хіба толькі Інтэрнэт.
Але Глёбус меў рацыю: гэтак любіць іншага пісьменьніка, як любяць Багдановіча, ужо ніколі ня будуць...
