Гісторыя гэтага напою пачынаецца ў канцы XVI стагодзьдзя. Галяндзкі мэнаніт Амброзі Вэрмёлен, ратуючыся ад рэлігійнага перасьледу, прыехаў у Гданьск. На новым месцы ён заснаваў бровар. Ягоная вера яму гэта не забараняла. Справы ў прадпрыемства ўвесь час ішлі ўгару, і ў 1704 годзе гарэльня перабралася на самую прэстыжную вуліцу гораду — Breitgasse (Шырокую), у дом з ласосем на шыльдзе.
Прадпрыемства праіснавала да 1922 г., калі эканамічны крызіс і цяжкасьць камунікацыі з асноўнымі рынкамі збыту прымусілі перакінуць яго ў Бэрлін. Прадпрыемства існуе і дагэтуль (пад назвай «Hardenberg-Wilthen». Разбураны ў другую сусьветную дом «Пад Ласосем» аднавілі, і цяпер тут рэстарацыя «Пад Ласосем» (ul. Szeroka, 52—54).
Два прадукты гданьскага бровару ў XVII стагодзьдзі атрымалі вядомасьць як у Рэчы Паспалітай, так і Нямеччыне. Адной зь іх была гданьская гарэлка («гданьская водка», «гальдвасэр»), традыцыйная настойка на зёлках і карэньнях. Прывабнасьць ёй надавалі некалькі лісткоў тонкай залатой фольгі, што плавалі ў кожнай фляшцы. Гданьскай гарэлцы прыпісваліся ледзь не цудатворныя ўласьцівасьці. Шматвекавая слава забясьпечыла ёй месца ў паэме А.Міцкевіча «Пан Тадэвуш».
- Судзьдзя шкатулку ў гонар той аблавы
Дастаў, адкрыў, i пляшак блiснулi галовы.
Ён выняў самы большы буталь адмысловы
(Багаты падарунак ад ксяндза Рабака).
Гарэлка з Гданьску, дарагая для паляка.
"Няхай жыве! -
сказаў Судзьдзя з паднятай чашай. -
Наш горад Гданьск,
зноў быць яму ва ўладзе нашай!"
I па чарзе ўсiм налiваў лiкёр срабрысты.
Пакуль дно залатым не заблiшчала лiстам.
Менш вядомы спачатку быў ядлаўцовы лікёр Krambambuli. Слова паходзіць ад слоў Krandewitt (дыял. «ядловец») і Blamp (жарг. «алькагольны напой», «пойла»). Пачаткова крамбамбуля была ядлаўцовай гарэлкай — джынам! Але паступова мода на крамбамбулю парадзіла мноства імітацый, якія ў Нямеччыне круціліся вакол інтэнсіўнага чырвонага колеру арыгінальнага прадукту (праўда, яго крыніцай часьцей былі вішні).
У нас ня дбалі і пра колер, і крамбамбуля зрабілася пераважна жоўтай. Дробны шляхціц, які хацеў жыць, як магнат, імкнуўся вырабляць ўсё «як у людзей» у хатняй гаспадарцы, ня трацячы ані шэлегу грошай. Так арыгінальны джын далёка ад Гданьску саступіў месца саматужным кактэйлям ды пуншам. І для сучаснай масавай сьвядомасьці ў нямецкамоўных краінах і далей на Захадзе «крамбамбулі» — гэта самаробны пунш або глінтвайн.
Сапраўдную папулярнасьць Krambambuli набыў ня ў Рэчы Паспалітай, дзе ў яго былі моцныя спаборнікі — мёд ды крупнік, а ў Нямеччыне. У нямецкім студэнцкім жаргоне XVII—XIX ст. слова Krambambuli ўжывалася для азначэньня алькагольнага кактэйлю, а пазьней як сынонім любога алькаголю. На пачатку XVIII ст. зьявілася студэнцкая песьня «Krambambuli», што праслаўляла адвечныя каштоўнасьці бесклапотнага студэнцкага жыцьця і ў некаторых варыянтах налічвала больш за 100 куплетаў, кожны зь якіх канчаўся клічам «Krambimbambambuli, Krambambuli»! «Кананічны» варыянт быў напісаны ў 1745 г. паэтам Крыштафам Вэдэкіндам. Азнаёміцца з тэкстам у расейскай мове можна тут.
Пазьней зьявілася песьня «Der Krambambulist». Музыка спадарожнічае крамбамбулі ўсю яе гісторыю. У нямецкамоўных краінах ёсьць прынамсі два гурты, якія называюцца «Крамбамбуля»: Нямецкая «Крамбамбуля» грае настальгічныя танга ды сўінг. Швайцарская — аддае перавагу Моцарту ды Шуману.
Чарговае пераасэнсаваньне слова масавай сьвядомасьцю зьвязанае з апавяданьнем аўстрыйскай пісьменьніцы XIX ст. Марыі фон Эбнэр-Эшэнбах. Яе галоўны герой — сабака, якога завуць Krambambuli. Станоўчаму пэрсанажу, егеру Хопу, таямнічы абадранец Руды дорыць яе ў кнайпе за выпіўку, і празь нейкі час яны сутыкаюцца ізноў, па розныя бакі Закону: Руды выяўляецца правадыром рабаўнікоў акругі, забойцам лесьніка, а сабаку даводзіцца рабіць пакутлівы выбар паміж старым і новым гаспадарамі.
Апавяданьне тройчы экранізавалася: у 1940 Карлам Кёстлінам, у 1955 пад назвай «Радзіма» Францам Антэлем (у абодвух фільмах ролю егера Хопа граў Рудольф Прак). Апошняя экранізацыя адбылася ў 1998 г. (рэж. Ксаўер Шварцэнбэргер).
Легендарны напой часоў ВКЛ вярнулі ў Беларусь дзякуючы зьбегу акалічнасьцяў і непаразуменьняў, што ня ставіць пад сумненьне яго легітымнасьць. І калі музычны праект «Крамбамбуля» будзе разьвівацца, яго аўтарам варта зьвярнуць увагу на нямецкую культурную гісторыю крамбамбулі, перадусім на традыцыйную студэнцкую песьню.
❏
Крамбамбуля клясычная шляхецкая саматужная (з кнігі Ганны Шымандэрскай «На польскім стале», 2005):
20 г цынамону, 15 г чорнага перцу (зерне), па 10 г кардамону і гвазьдзікоў, 4 г мускатнага арэху, 3 шклянкі сьпірту, 2 шклянкі гарэлкі, 1 шклянка кіпеню, 1 кг мёду.
Патоўчаныя прыправы складаюць у слоік, заліваюць гарэлкай і сьпіртам. Закаркоўваюць і пакідаюць у цяпле на 8—10 дзён, штодзень моцна трасучы слоік. Мёд разводзяць у кіпені, вараць, здымаюць шум. Здымаюць з агню і асьцярожна даліваюць зьмесьціва слоіка, увесь час памешваючы. Хутка ахалоджваюць у рондалі з халоднай вадой. Фільтруюць, разьліваюць па бутэльках, закаркоўваюць і пакідаюць у цёмным халодным месцы на 4—6 месяцаў.
