"Мой Кастусь Каліноўскі". 2000 г., кардон, алей.
Nie šukajcie ŭ hetaj knižcy, što vyjšła ŭ biblijatečcy časopisu «Kuferak Vilenščyny», stylovych vabnotaŭ. Jaje napisaŭ čałaviek, nie spraktykavany ŭ litaraturnaj spravie. Moža, navat treba paŭščuvać tych, chto vypuskaŭ knižku, što niaŭvažliva jaje vyčytali.
U mianie ŭžo naźbirvajecca biblijatečka ŭspaminaŭ ludziej, nie datyčnych da «vialikaje palityki». Heta i hieolah Viačasłaŭ Šydłoŭski, i vučanica Słonimskaje biełaruskaje prahimnazii Nadzieja Dziemidovič, i nastaŭnik Uładzimier Korzun, i pinskaja žycharka Nina Łuščyk… Voś i kniha Charaševiča dałučajecca da jich.
Niekali ŭ savieckaj krytycy pisali pra «vialikuju praŭdu». Jana naležała partyji Lenina—Stalina, jaje Centralnamu Kamitetu. Svaju «maleńkuju praŭdu» kožnamu aŭtaru naležała dapasavać da «vialikaje praŭdy». A ŭsio, što nia ŭpisvałasia ŭ cekoŭskija schiemy («akopnaja praŭda» Bykava), było skažeńniem histaryčnaje praŭdy, paklopam na savieckuju rečajisnaść.
Udakładniu: z cekoŭskaha hledzišča «maleńkaja praŭda» nie abaviazkova naležała «maleńkamu čałavieku», «prostym savieckim ludziam». Maleńkaju praŭdu nazyvali tady, kali čałaviek apaviadaŭ pra svajo, asabistaje, pryvatnaje — toje, što nazyvajuć historyjaj štodzionnaści. Nu jak, kazali aŭtaru, možna pisać pra takoje, kali SSSR atrymaŭ suśvietna-histaryčnuju pieramohu, kali jon siamimilnymi krokami idzie da kamunizmu?..
Kastuś Charaševič — taksama nie «maleńki čałaviek»: jon mastak. I ŭ mastackuju historyju Maładečna užo ŭpisany raździeł, źviazany ź jaho jimiem, z imionami Jadvihi Raździałoŭskaj, Jurasia Hierasimienki-Žyźnieŭskaha, Leanida Dudarenki dy jinšych tvorcaŭ. Kali ž zhadać, što mastaki pracavali pobač z historykami Mikołam Jermałovičam i Hienadziem Kachanoŭskim, dyk Maładečna, u adroźnieńnie ad jinšych haradoŭ-statysiačnikaŭ, maje kim pachvalicca. (Tut dadam: Maładečna — adzin z redkich haradoŭ, u jakim pracavali i bolš-mienš admietnyja načalniki: pieršy sakratar abkamu Siarhiej Prytycki dy sapraŭdnyja — bo abranyja — mer i vice-mer Hienadź Karpienka i Viktar Hančar.) Ale nia heta hałoŭnaje ŭ knizie K.Charahaševiča — štodzionnaść, dośvied pryvatnaha čałavieka.
«Heta było ŭ 1936—1937 hadach. Pracavać davodziłasia mnoha, ale źjaviłasia peŭnaja perspektyva». Aŭtaraŭ baćka, pravasłaŭny, sialanski syn, niahledziačy na pieraškody, što čynilisia polskimi ŭładami, mieŭ na toj čas svajŭ kramu, kupiŭ 2,7 ha ziamli, paŭhektara sienažaci i spadziavaŭsia na lepšaje. «Vialikaja palityka» ŭryvajecca ŭ hetuju štodzionnaść zabojstvam łazutčyka, jaki pryjšou z uschodu, hazetaju «Çâ˙çäŕ», pa jakoj 10-hadovy Kastuś vučycca čytać pa-biełarusku, źbićciom kurjera, jaki hetyja hazety prynosiŭ, vialikimi maneŭrami Vojska Polskaha… Niahledziačy na hetyja maneŭry, pačatak Druhoj suśvietnaj, pryznajecca aŭtar, «byŭ niečakanaściu dla ŭsich nas». Niečakanaściu byŭ i prychod Čyrvonaj Armiji. Žančyny płakali, «bratočkami, synočkami zvali i abdymali sałdata i kamandzira». I pačuli: «Ďëŕęŕëč âű îäíč, ńĺéŭŕń ďîďëŕŭĺě âěĺńňĺ». Pa-śviatočnamu apranutaha 19-hadovaha dziadźku Janku aryštavali, bo pryniali jaho za panskaha synka… Karystajučysia mahčymaściu (1 rubel za 1 złoty), čyrvonaarmiejcy raskupili ŭsiu baćkavu kramku. I Kastusioŭ baćka pačuu: «…âű óćĺ íĺ íŕďîëíčňĺ ńâîč ďîëęč íîâűě ňîâŕđîě». Heta aznačała nia tolki zabaronu pryvatnaha handlu. U Zachodniaj Biełarusi taksama pačynaŭsia čas deficytu — chraničnaje chvaroby savieckaje ekanomiki. I pačaŭsia čas chapunu (zabrali dziadźkavu siamju: baćkoŭ i trajich dziaciej). I čas rabavańnia (u susiednim majontku ačyścili brovar i sažałku ź lustranymi karpami). Čas spojvańnia narodu (u sielpoŭskich kramach «źjaviłasia čyrvonaje tannaje vino, jakoha my pry Polščy nia bačyli»), čas masavaha paleńnia (źjaviłasia i tannaja machorka, jakoje nie było za Polščaj), čas chamstva («rezaŭ słych i rasiejski «trochpaviarchovy» mat»)… Ale ŭsio heta i navat represiji «nie paŭpłyvali na ahulny pazytyŭny nastroj»: balšaviki adkryli sacyjalnuju perspektyvu — mahčymaść atrymać adukacyju.
Z takich «miascovych» nazirańniaŭ i składajecca knižka ŭspaminaŭ. I taki fakt: pry nacystach, jakija pryjšli na miesca balšavikoŭ, «padatki i roznyja pabory byli na pieršy čas nia bolšyja, čymś pry Savietach». I takaja vysnova: u čas niamieckaj akupacyji polnaj miascovaści narod paciarpieŭ mienš, čym u lesavoj. Tak było na Maładečanščynie. Toje ž ja čuŭ na Słuččynie. Treba dumać, hetak było i ŭ jinšych rehijonach Biełarusi.
K.Charaševiču pašancavała. U jaho byli dobryja pedahohi. Mahčyma, nastaŭnik Hieorhi Viaršycki byŭ «vinavaty» za nastupnyja prykraści, što napatkali aŭtara pa vajnie. Heta jon narajiŭ svajmu vučniu praciahvać vučobu ŭ Maładečanskaj handlovaj škole, jakuju adčyniŭ Barys Kit. Ale nia kožnaha vučać takija nastaŭniki, jak doktar Kit. Aŭtaru pašancavała i tamu, što jon, faktyčny siabar SBM, nia skłaŭ prysiahi dy nia stau siabram arhanizacyji jurydyčna. Kali b skłaŭ, jamu pahražała b źniavoleńnie, darma što niepaŭnaletni. Dyj ź niepaŭnalećciem taksama pašancavała: nia trapiŭ u 1944 h. u Čyrvonuju Armiju, nia kinuli jaho, jak sotni tysiač nieabvučanych biełarusaŭ, u samaje piekła.
Vučoba ŭ handlovaj škole i siabroŭstva ŭ SBM dalisia K.Charaševiču ŭ znaki: adličyli z BDU, staŭ «klijentam» NKVD… Nie dapamahli i piarebary ŭ Vilniu: vyklučyli z Mastackaha instytutu — i tam dastali «orhany».
Pieraśledavany ŭładaju, aŭtar, jak ni paradaksalna, byŭ u peŭnaj miery apalityčnym čałaviekam. Jon, naprykład, ździviŭsia, čamu śmierć Stalina, śmierć, jakaja, jak vyśvietlicca, pryniasie jamu palohku, mahčymaść atrymać adukacyju, «tak uzbudaražyła hramadztva». Jon viedaŭ siaho-taho ź lasnych bratoŭ i śviedčyć pra jich, čuŭ pra patryjatyčnaje padpolle, viedaŭ, što šmat chto ŭ Zachodniaj Biełarusi i Litvie (u tym liku rodnaja žonka) čakaŭ, jak zbavieńnia, vajny pamiž Zachadam i SSSR dy prychodu amerykancaŭ, ale ŭsim hetym dy jinšym nia nadta pierajmaŭsia. I ŭ hetaj nieprycharošanaści aŭtapartretu ci nie haloŭnaja vartaść uspaminaŭ Kastusia Charaševiča. Tym bolš vierycca jahonym śviedčańniam pra čutaje i bačanaje.
❏
Кастусь Харашэвіч. Зьведанае і перажытае. — Маладэчна: Куфэрак Віленшчыны, 2004.
