Так называецца кніга вядомага французскага журналіста Нікаля Жало, якая ў сакавіку 2011 года выйдзе ў выдавецтве Stock. Гэта дакументальны раман пра лёс былога капітана КДБ СССР Віктара Арэхава - чалавека па-свойму ўнікальнага.
Віктар Арэхаў.
Аўтар кнігі «Дысідэнт з КДБ» Нікаля Жало (злева) са сваім героем Віктарам Арэхавым, якога ён знайшоў пасля дзесяці гадоў зацятых пошукаў.
Арэхаў працаваў у Маскоўскім упраўленні па «пятай лініі» (ідэалагічная контрразведка) - змагаўся з іншадумцамі. У жніўні 1978 года ён быў арыштаваны, асуджаны вайсковым трыбуналам і асуджаны на 8 гадоў пазбаўлення волі па артыкуле 260, пункт «А» КК РСФСР («Злоўжыванне ўладай, перавышэнне або бяздзейнасць улады»), якія і адбыў ад званка да званка ў спецзоне для былых работнікаў праваахоўных органаў у марыйскіх лагерах. Арэхава абвінавацілі ў тым, што, карыстаючыся службовай інфармацыяй, ён дапамагаў дысідэнтам: папярэджваў аб будучых ператрусах і арыштах.
І гэта была праўда.
У імя вялікай краіны
Арэхаў прыйшоў у органы сам. Пасля тэрміновай вайсковай службы (у памежных войсках) паступіў у Вышэйшую школу КДБ імя Дзяржынскага. Вучыўся на 2-м, самым прэстыжным факультэце: разведка і контрразведка. Гэты факультэт рыхтаваў спецыялістаў для працы як у краіне, так і за мяжой, таму даваў выдатнае веданне мовы.
Арэхаў вывучыў турэцкую. Мроіў пра рамантыку шпіёнскіх раманаў. Але трапіў у Маскварэцкі райаддзел КДБ у Маскве: ён быў з «бязродных», а такім у разведку ў 1970-х трапіць было практычна немагчыма: ПДУ (Першае галоўнае ўпраўленне КДБ СССР – замежная разведка) да таго часу зрабілася запаведнікам для дзяцей «блакітнай крыві» - найвышэйшай савецкай наменклатуры, якія марылі і якім па праве крыві давяралі жыць і працаваць у логвішчы ворага, на Захадзе.
Арэхаў пачынаў малодшым оперупаўнаважаным, званне - лейтэнант, абслугоўваў Інстытут тэкстыльнай прамысловасці - шукаў там шпіёнаў сярод замежных студэнтаў.Шпіёнаў не было, але былі студэнты, якіх, згодна з даведзеным да кожнага опера планам па вярбоўцы, прыцягваў да супрацоўніцтва - так гэта ў іх называлася.
Потым перавялі ў Маскоўскае абласное ўпраўленне - таксама на "пятую лінію». Шчыра лічыў, што з дысідэнтамі трэба змагацца, бо яны распаўсюджваюць паклёпніцкія чуткі, якія ганяць вялікую савецкую краіну. Прыцягваў, выклікаў на прафілактычныя гутаркі, замаўляў, калі трэба, праслухоўку.
«Праслухоўка, то бок усталяванне ў кватэры апаратуры, якая дазваляе ведаць усё - і бачыць, і чуць, што ў гэтай кватэры адбываецца, - даволі дарагое мерапрыемства, - тлумачыў аўтару Арэхаў. - Спачатку ты павінен высветліць, хто жыве ў кватэрах побач па лесвічнай клетцы і паверхамі вышэй і ніжэй, а часам і ва ўсім пад'ездзе. Потым трэба знайсці магчымасць гэтых жыхароў выдаліць. Ідзеш на прадпрыемствы, дамаўляешся з кадравікамі, каб гэтым людзям далі адпачынак - адпаведна, знаходзіш і пуцёўкі ў прыстойны дом адпачынку ці санаторый. Камусьці проста тлумачыш, што з меркаванняў дзяржбяспекі яму трэба з'ехаць на дачу ці ў камандзіроўку. Праблем не было. Потым прыязджае спецыяльная брыгада з 12-га аддзела і ўсталёўвае апаратуру: мікракамера выводзіцца праз столь верхняй кватэры ці ўсталёўваецца ў непрыкметным месцы - дзе-небудзь за шафай у адным з пакояў. Усталявалі, потым спецыяльны мастак са складу брыгады падфарбоўвае пашкоджаныя шпалеры так, што вы ніколі не здагадаецеся, што з імі што-небудзь адбывалася. Усё гэта, вядома, у выпадку, калі назіранага няма ў горадзе. Калі ж чалавек, якім мы цікавімся, нікуды не з'ехаў і ў камандзіроўку не адпраўлены, то тэхналогія іншая. Адна брыгада камітэтчыкаў знаходзіць спосаб заблакаваць яго на працы, іншая - блакуе месца працы жонкі, трэцяя - пранікае ў кватэру і выконвае заданне".
Даводзілася Арэхаву выязджаць і на ператрусы. І на сакрэтныя - таксама. Гэта азначала наступнае: таго ці іншага дысідэнта вырашылі пасадзіць, яго кватэру абшукваюць, калі ўладальніка, натуральна, няма дома.
Вызначаюць, дзе і што ляжыць, - часцей за ўсё шукалі забароненую літаратуру, - а потым прыходзілі ўжо на ператрус афіцыйны, з ордэрам на руках.
Поспехі
Карацей, Арэхаў працаваў добра, ды і жылося яму нядрэнна: «Ты зразумей, - тлумачыць ён аўтару, - я быў элітай: зарплата 330 рублёў - па тых часах нядрэнныя грошы, у любую краму ўваходзіў з задняга ходу (КДБ!) - чэргаў не ведаў, да любога міністра дзверы адчыняў нагой (КДБ!) - усе ж баяліся. Тэлефанаваў любому начальніку: «Я Арэхаў з КДБ..." - "Калі Вам зручна?»
Яго заахвочвалі: з'ездзіў з трупай Вялікага тэатра ў Японію. Вялікі танчыў, Арэхаў - сачыў, каб хто-небудзь з балеруноў там не застаўся ці не ўступіў у кантакт з замежнікам, а яшчэ - ціха, пра сябе, чмурэў ад гнілога капіталізму.
Вярнуўся, зноў узяўся за дысідэнтаў, чытаў літаратуру, якую ў іх адбіраў, - тамвыдат, самвыдат, кнігі Салжаніцына, Аўтарханава, Зіноўева. Карацей, у нейкі момант ён зразумеў: дык усё правільна яны пішуць!Ну, перагінаюць палку, вядома, - не без таго, але ў астатнім - праўда. Бардак у нас і бруд, і саджаем мы людзей, якія хочуць дабра гэтай краіне. Так ён сам аўтару тлумачыў.
Прасвятленне
Аднойчы запрасіў Арэхаў на размову Марка Марозава - КДБ ведаў, што ён распаўсюджвае антысавецкую літаратуру. Дакладней, не запрасіў, а затрымаў ля дома. У партфелі ў Марозава - гэта было вядома, бо тэлефон яго праслухоўваўся - ляжаў «Архіпелаг ГУЛАГ» Салжаніцына.
Карацей, пагаварылі. Марозаў пачаў забяспечваць капітана праваабарончай літаратурай - у асветніцкіх мэтах, а Арэхаў...
Аднойчы Арэхаў сказаў яму: папярэдзь такога і такога - у яго ў адзенні «жучок»-мікраперадатчык.Потым пазваніў па тэлефоне (званіў з аўтамата - цяжэй зафіксаваць, адкуль звоняць): тады і тады павінныя арыштаваць Юрыя Арлова (вядомы савецкі фізік, член-карэспандэнт Армянскай акадэміі навук, заснавальнік і першы кіраўнік Маскоўскай Хельсінкскай групы, з 1977-га і да 1986-га быў у лагерах і ў высылцы. У 1986 годзе быў пазбаўлены савецкага грамадзянства. Цяпер - прафесар Корнэльскага ўніверсітэта ЗША).
«Лёс вельмі мудрагеліста звёў мяне з Арэхавым, - расказваў аўтару ў канцы 1980-х вядомы праваабаронца і галоўны рэдактар газеты «Экспрэс-хроніка», што многія гады выходзіла ў падполлі, Аляксандр Падрабінэк. - 10 кастрычніка 1977 года ён у складзе брыгады супрацоўнікаў УКДБ пад кіраўніцтвам следчага Каталікава праводзіў ператрус у мяне на кватэры ў Маскве, а праз два месяцы ён жа (пад псеўданімам) паведаміў мне пра падрыхтаваныя супраць мяне матэрыялы для распачынання крымінальнай справы. 19 траўня 1978 года супрацоўнікі яго аддзела арыштавалі мяне, але пра дату арышту я ведаў ад Арэхава яшчэ за тры дні да гэтага. Калі ў снежні 1977 года КДБ прымушаў мяне пакінуць СССР пад пагрозай распачынання супраць мяне і майго брата крымінальных справаў, Арэхаў даў інфармацыю, якая дазваляла меркаваць пра сур'ёзнасць намераў КДБ. Колькасць ператрусаў, пра якія нас загадзя папярэджваў Арэхаў, вымяраецца прынамсі двухзначнай лічбай».
Вядома, ні ад ператрусаў, ні ад арыштаў Арэхаў дысідэнтаў не ратаваў, ды і не мог выратаваць пры ўсім жаданні.Але было важна, што чэкісты ўжо не заспявалі іх знянацку. Яны паспявалі прыхаваць тое, што трэба было прыхаваць, паспявалі сказаць сябрам і знаёмым, папярэдзіць тых, каго па ланцужку маглі ўзяць услед за імі, паведаміць і заходнім рэпарцёрам: значыць, будзе шум, а шуму КДБ не любіць.
Плата
«У студзені 1977 Арэхаў папярэдзіў блізкі арышт Арлова (і Арлоў на тыдзень знік, хоць яго кватэра была пад вонкавым назіраннем, потым яго, вядома, арыштавалі, але тыдзень у жыцця ён усё-такі ўзяў: калі наперадзе турма і гады лагераў, тыдзень - гэта зусім не мала. - Я.А.). У лютым 1977 года папярэдзіў аб правядзенні спецыяльных аператыўна-тэхнічных мерапрыемстваў у дачыненні да Шчаранскага (Анатоль (Натан) Шчаранскі змагаўся за права габрэяў выехаць у Ізраіль. Чэкісты зрабілі на ім радыёактыўную пазнаку, каб адсочваць яго перамяшчэнні і сустрэчы. Пасля папярэджання Арэхава Шчаранскі спусціў пазнаку ва ўнітаз, і яна выправілася ў плаванне па трубах маскоўскай каналізацыі, а «знадворка» КДБ - за ёй па версе, дзівячыся хаатычнаму перамяшчэнню назіранага - пакуль не зразумелі, што ён іх падмануў) і пра ператрусы ў Лавута і іншых грамадзян.
Арэхаў, ведаючы, што Марозаў мае дачыненне да вырабу і распаўсюджання антысавецкіх улётак, выдаў дадзеныя аб правядзенні аператыўна-тэхнічных мерапрыемстваў у дачыненні да Марозава, а таксама ў дачыненні да Грыўнінай і Сквірскага. Атрыманыя ад Арэхава звесткі Марозаў перадаваў сваім паплечнікам».
Гэта - ужо з крымінальнай справы Віктара Арэхава.
З турмы Арэхаў пісаў лісты: старшыні КДБ Андропаву, чальцу Палітбюро, галоўнаму ідэолагу краіны Суславу, генсеку Брэжневу.
Наіўна спрабаваў пераканаць іх, што дзейнічаў якраз у інтарэсах дзяржаўнай бяспекі, бо дысідэнты - людзі, якія клапоцяцца пра сваю Бацькаўшчыну, а барацьба з імі - кампраметацыя дзяржавы і разбазарванне народных сродкаў. Адказу ён, вядома, не атрымаў.
На судзе Марк Марозаў падрабязна раказаў пра ўзаемаадносіны Арэхава з дысідэнтамі - потым ён павесіўся ў Чыстапольскай турме.
Аўтар пытаўся ў Арэхава: «Калі вы пачулі прысуд - 8 гадоў лагераў, вам не стала страшна?» Ён адказаў: «Ды што вы, я песні спяваў! Я быў упэўнены, што вось цяпер разбяруцца: усё-такі выпадак не шараговы - капітан КДБ. Даведаюцца, разбяруцца і зразумеюць, што дапамагаў я не рабаўнікам, а людзям, якія хочуць лепшага краіне».
З турмы Арэхаў выйшаў у 1986 годзе: з вызначанага трыбуналам тэрміну яму не скасцілі ні дня, ні гадзіны. Вярнуўшыся ў Маскву, Арэхаў стварыў свой кааператыў і шыў разам з новымі калегамі восеньскія і зімовыя курткі. Добрыя курткі.
Помста
У 1990-х гадах Арэхаў займаўся і палітычнай дзейнасцю. Ён супрацоўнічаў з камітэтам «Галоснасць» Сяргея Грыгар’янца, удзельнічаў у праведзеных ім канферэнцыях «КДБ: Учора. Сёння. Заўтра».
19 траўня 1995 года ён быў затрыманы супрацоўнікамі ДАІ за парушэнне правілаў дарожнага руху. Яго абшукалі і знайшлі пісталет «Парабелум» з сямю патронамі ў магазіне.
У Арэхава не было права насіць агнястрэльную зброю. Па словах яго адваката Андрэя Рахміловіча, справу не сталі б распачынаць, але прабілі па базе дадзеных і высветлілі, што Арэхаў раней працаваў у КДБ і сядзеў. Акрамя таго, аб яго затрыманні даведаўся яго былы начальнік па КДБ генерал-палкоўнік Анатоль Трафімаў (начальнік Маскоўскага ўпраўлення ФСБ) - карацей, тэрмін Арэхаву быў забяспечаны. Ён атрымаў тры гады пазбаўлення волі, якія па касацыі былі замененыя на год.
Пад чужым імем
Адседзеў. А 11 красавіка 1997 прызямліўся ў ЗША.
Там, на Заходнім узбярэжжы, яго праз 11 гадоў і амаль пасля дзесяцігоддзя беспаспяховых пошукаў на двух кантынентах і знайшоў французскі журналіст Нікаля Жало, які задумаў напісаць пра яго кнігу і зняць фільм.
Жало расказвае, як апынуўся ў адным маленькім гарадку, прыпаркаваў машыну і раптам побач убачыў мужчыну, які выгульваў сабаку: яго твар падаўся вельмі знаёмым. Жало дастаў маскоўскую фатаграфію Арэхава - о Божа! «Я паклікаў яго: "Віктар Аляксеевіч?» Ён спыніўся, павольна павярнуўся, здзіўлена паглядзеў на мяне і сказаў: «Так».
Я быў узрушаны і з цяжкасцю знаходзіў словы. Перада мной апынуўся чалавек, пра якога я ўвесь час думаў на працягу многіх гадоў. Мне трэба было заваяваць яго давер і ўгаварыць яго і жонку, каб яны пагадзіліся размаўляць са мной: больш за ўсё на свеце жонка баялася, што нехта з рускіх зможа іх знайсці. Бо Арэхавы жылі ў ЗША пад чужым імем і ніхто не ведаў іх мінулага», - піша ў сваёй кнізе Жало.
Арэхаў спачатку наадрэз адмовіўся ўдзельнічаць у здымках фільма і не хацеў, каб Жало пісаў пра яго кнігу. Але праз некалькі дзён, калі было выпіта некаторая колькасць гарэлкі, француз такі ўгаварыў яго "выйсці з падполля» і расказаць пра сваё жыццё ў эміграцыі.
Эміграцыя
У ЗША Віктар Арэхаў не атрымаў статусу палітычнага ўцекача: яго ўзяла пад абарону экуменічная арганізацыя. Лічылася, што ён выехаў за мяжу, таму што ў сваёй краіне стаў «ахвярай пераследу па рэлігійных матывах". Ва ўсялякім разе, так сказаў сам Арэхаў.
Спачатку ім і жонкай Надзеяй апекаваліся баптысты, яны вучылі ангельскую мову. Віктар працаваў на фабрыцы, якая выпускае газавыя дэтэктары. Надзея зарабляла на жыццё прыбіраннем кватэраў. Апошнім часам Арэхаў развозіць піцу. Яму падабаецца гэтая праца: ён шмат часу праводзіць у адзіноце - за рулём. Ён прымае заказы і развозіць піцу вечарамі і позна ўначы, атрымлівае працэнт плюс часам яшчэ чаявыя.
З кнігі «Дысідэнт з КДБ»:
«Часта, калі я еду адзін у машыне, я думаю пра тое, якім было маё мінулае жыццё. Я кажу сабе, што быў занадта вялікім ідэалістам, я не разумеў, што людзі ў СССР не хацелі ведаць праўды <...> Я кажу сабе, што быў вельмі наіўны, і мае спробы дапамагчы дысідэнтам ні да чога не прывялі, і калі б я быў хітрэйшы, я б зрабіў так, каб мяне не злавілі, і я б мог застацца ў Расіі.
З іншага боку, калі я ўспамінаю мінулае, у мяне з'яўляецца маленькая надзея, што я хоць крыху спрыяў таму, каб сказаць "не" гэтай сістэме, і што я застаўся сумленным, прыстойным і проста «нармальным» чалавекам.
Я стараюся не вельмі шмат думаць пра мінулае і не думаць пра тое, што я ніколі не ўбачу сваю родную зямлю. Я імкнуся думаць пра тое, што ўсё-такі пражыў маё жыццё так, як трэба было. Не пішыце, што я быў героем. Напішыце проста, што я быў нармальным чалавекам...»
