Менск наведалі мастакі і музыкі са Швэцыі — адзін з самых вядомых у сьвеце швэдзкіх кампазытараў сучаснай мастацкай музыкі і выканаўцаў фры-джэзу Дрор Файлер, вядомая мастачка ў галіне інсталяцыі Гуніла Шольд Файлер, мастак і навуковец, выкладчык вышэйшай мастацкай школы Konstfack у Стакгольме Магнус Бэртас, а таксама беларускі мастак і пісьменьнік Зьміцер Плакс — аўтар «плаксаў» у закрытай у 1990-я газэце «Імя», які цяпер жыве ў Стакгольме.
Культурніцкая акцыя адбылася дзякуючы дапамозе Аддзяленьня амбасады Швэцыі ў Менску пры падтрымцы Швэдзкага Iнстытуту. Паказальна, што прамовы падчас прэзэнтацыі гучалі альбо на беларускай мове, альбо ў перакладзе на яе. Пры гэтым па-беларуску гаварыў ня толькі швэдзкі беларус Зьміцер Плакс, але (і на добрым узроўні) прадстаўнік швэдзкай амбасады Стэфан Эрыксан.
18 і 19 студзеня госьці двойчы прэзэнтавалі выставу сваіх незвычайных твораў — спачатку ў мастацкай галерэі Нацыянальнага гісторыка-культурнага музэю-запаведніку ў Полацку, а потым у Музэі сучаснага выяўленчага мастацтва ў Менску, дзе выстава будзе працаваць да 27 студзеня.
У вызначэньні саміх аўтараў жанр прывезеных у Беларусь твораў гучыць як «відэаінсталяцыя». Іхнія інсталяцыі створаныя і ўспрымаюцца праз выкарыстаньне сучасных тэхнічных прыстасаваньняў, што неўзабаве пасьля адкрыцьця выставы дало гледачам падставу мімаходзь назваць «Грошык за твае думкі» Д. і Г.Ш.Файлера «фільмам». Гэта сапраўды падобна на нямое кіно з тытрамі галасоў, часам зусім драматургічна падзеленых на голас першы і другі. Нехта за кадрам думае, і ангельскамоўны тэкст на экране ўспрымаецца як сымбаль нявызначанай глябальнасьці, нават касьмічнасьці кожнага руху ў сьвеце людзей...
Тым часам відэашэраг утрымлівае абсалютны нуль таго, што можна ўмоўна назваць экшэнам, больш за тое — замест людзей мы бачым іхнія цені, абрысы, сылюэты. Толькі па позах і рухах мы здагадваемся, пра што гутараць гераіні твору, які іхні настрой, каго ці чаго чакае, прынамсі, адна зь іх і што насамрэч ілюструе музыка — выпраменьваньне сканцэнтраванага спакою зьмяняецца ў ёй адценьнем мэдытацыйнасьці... Аўтары «Грошыка...» (дарэчы, уладальнікі галерэі сучаснага мастацтва Tegen 2 у Стакгольме) тлумачаць, што цені дзяўчынак яны зьнялі проста як цікавая вулічная сцэнка, але потым гэтыя кадры «абрасьлі» новымі асацыяцыямі і далі штуршок ідэі.
Зусім іншай плыньню сьвядомасьці ўспрымаеш інсталяцыю Магнуса Бэртаса і Зьмітра Плакса «Шахматы». Тут усё падаецца вельмі простым, настолькі, што пачынаеш шукаць стоены падвох. Незвычайнасьць гульні ў шахматы Плакса і Бэртаса палягае ў дваістасьці візуальнага адлюстраваньня. На дошцы — фігуры, выкананыя, паводле швэдзкай народнай традыцыі, у выглядзе «рознакалібравых» журавоў. Процілеглы бок гуляе сіламі фігур-сланоў, якія выклікаюць спасылку на ўсходнюю гісторыю. Праз кампутар партыя трансьлюецца на вялікі экран на сьцяне, але ў гэтым кіно ўсе фігуры выглядаюць як звычайныя шахматы. Хутка замест таго, каб сачыць за хадамі чорных і белых, за лягічна-стратэгічнай надбудовай адчуваеш рэальнасьць умоўнага і шматзначнасьць бачнага.
Зрэшты, гэта толькі невялікае апісаньне — тлумачыць ідэю ня толькі саміх «Шахматаў», але і любога іншага авангардысцкага твору немагчыма, ды й непатрэбна. Менавіта пра гэта зайшла гаворка на праведзеным 20 студзеня З.Плаксам сэмінары «Прынцып няпэўнасьці і мастацтва інсталяцыі».
Мастацтвазнаўцы, творцы і іншая цікаўная публіка абмяркоўвалі «прыгоды аб’екта ў віртуальнай і фізычнай прасторы» і грунтоўныя пытаньні існаваньня мастацтва.
Дзе мяжа паміж рэальным і віртуальным сьветам? Зьміцер Плакс «падазрае, што гэта — мова, але ня ўпэўнены». Што здараецца з аб’ектамі, калі мы паварочваемся да іх сьпіной, або з кампутарнай гульнёй, калі мы адыходзім ад кампутара, прачытаўшы, што «Game over»? Колькі правільных адказаў увогуле можна даць пра адлюстраваньне ў кожным з нас сьвядомага і несьвядомага?
З таго часу, як, паводле вызначэньня дасьледчыка мастацтва Ларысы Міхневіч, першую інсталяцыю і першы пэрформанс стварыў Малевіч, чалавецтва стварыла на гэтым шляху болей пытаньняў, чым адказаў, прыйшоўшы ўрэшце да старажытнакітайскай тэзы пра энэргаёмістасьць мастацтва як асноўную ягоную рысу... Дарэчы, і сам сэмінар быў падобны на інсталяцыю. «Заўсёды нечакана сканчаецца гутарка пра мастацтва, — прызнаўся Зьміцер Плакс. — Спадзяюся, што гэтай гутаркай зададзены нейкі імпульс. Які імпульс? Калі мы даведаемся пра гэта цяпер, то, згодна з прынцыпам няпэўнасьці, страцім інсталяцыю».
Увечары 20 студзеня Дрор Файлер зьявіўся перад беларускай публікай як музыка, даўшы ў менскім клюбе «Стэп» супольны канцэрт зь вядомым гуртом Drum Ecstasy. Адзін з найбольш вядомых беларускіх гуртоў шумавой сцэны, знакаміты саўндтрэкам да «Начной варты», сабраў поўную залю яшчэ падчас супольнай з госьцем наладкі інструмэнтаў. Да трох бубначоў і бас-гітары беларусаў Фройлер дадаў жывы саксафон з элемэнтамі кампутарных аранжыровак.
Першым выступаў госьць, чыя музыка прымусіла танцпляцоўку скамянець у глыбокіх роздумах. Перапады высокіх і нізкіх гукаў з часовым умяшаньнем разнаплянавага жорсткага рытму стваралі псыхадэлічнасьць імправізаванага джазу. Напрамак пасьпеў прыдбаць нямала аматараў у Эўропе.
Пасьля ў тканіну Фройлеравай музыкі арганічна ўпляліся рытмы бубнаў. Пачаўся суцэльны саўндрэк у сэнсе магчымасьці адначаснага з праслухоўваньнем канцэрту перакладаньня пачутага на кадры ўласнага жыцьця практычна любым з прысутных слухачоў. Саксафон нечакана дадаваў у рытм бас-гітары Філіпа Чмыра ня толькі традыцыйную для гэтага інструмэнту эмацыйную надрыўнасьць, але часам і элемэнт сапраўднага рэйву. Танцпляцоўка на той момант даўно ажыла, сьцішыўшыся толькі падчас прэзэнтацыі беларускімі і швэдзскімі музыкамі музычна-тэкставага пэрформансу «Сьпёка» з удзелам Зьмітра Плакса...
Амаль незаўважанай для шырокай публікі прайшла яшчэ адна супольная культурніцкая акцыя беларусаў і швэдаў, што адбылася дзякуючы Плаксу.
Былы мянчук, які працуе ў Швэцыі як радыёжурналіст, прывёз вялікую маральную падтрымку беларускім майстрам слова — швэдзкі літаратурны часопіс «Pequod» («Пекод») зь перакладаў твораў айчынных паэтаў. Гэткім чынам нядаўна па той бок Балтыкі пабачылі сьвет тры вершы Валянціны Аксак: адзін — са зборніка «Віно з Каліфорніі» і два, паводле прызнаньня паэткі, «зусім новыя, што ні ў адзін зборнік не ўвайшлі». Творчасьць іншага вядомага паэта, Барыса Пятровіча, прэзэнтаваная па-швэдзку вершамі зь ягоных «Фрэсак». Дагэтуль па-швэдзку друкавалі толькі творы Сьвятланы Алексіевіч.
...Па шчырасьці, па выхадзе на менскія вуліцы пасьля швэдзкіх імпрэзаў міжволі адчуваеш сябе ў Эўропе. І толькі нечаканыя сустрэчы пасярод праспэкту — міліцыянт насустрач, чалавек у цывільным сьледам, вядомы палітык з новаствораным лістом пратэсту — вяртаюць на зямлю. Менск ідэнтыфікуецца рэзка, і з усімі сваімі рысамі ён пакуль не становіцца Стакгольмам. Ну хіба ненадоўга, крыху — праз абмен энэргаёмістасьцю.
