Дальбог, яна мела абсалютную рацыю. Чаго толькі ні пачуеш на нашым беларускім радыё, у жывым эфіры, дзе да перадач амаль ніхто не рыхтуецца, як гэта рабілі ранейшыя дыктары.
Расейцы, французы і іншыя народы, якія сябе паважаюць, абараняюць чысьціню сваёй мовы на дзяржаўным узроўні. Прымаюць нават законы, якія дапамагаюць іхняй мове жыць паўнакроўна.
У нас таксама ёсьць «Закон аб мове». Але яго ніхто не выконвае. Наадварот, у нас на дзяржаўным узроўні ўведзенае такое глупства, як дзьвюхмоўе. Кожны павінен валодаць і расейскай, і беларускай мовамі. А што атрымліваецца папраўдзе?
Пераважная большасьць дыктараў нашага радыё ўжо ня могуць вымаўляць дз, цьвёрдыя ц і ч — самыя характэрныя гукі беларускай мовы (успомніце нашага народнага паэта Пімена Панчанку, ягоныя «звонкае «дзе» і густое «чаго»!). Большасьць жа сёньняшніх дыктараў (яны пераважна «мінчяне») гаворыць: шшаслівы, деті, удельнікі, багаттяў, двацать, прыгажость і нават вошы (замест вочы!).
У Расеі або Польшчы таго, хто так вымаўляе гукі мовы, на якой трэба весьці перадачу, на гарматны стрэл не падпусьцілі б да мікрафону. У нас жа ўсё можна.
Успамінаю, як у 1961—1962 г., прайшоўшы тры этапы конкурсу, мы гадзінамі пад кіраўніцтвам Тамары Старасьценкі паўтаралі: «Дзе цётчынаму дзядзьку дзецца?», «Ці лілі алей у бульбу?».
Уяўляеце, каб Янка Купала пачуў, што ягоны «Курган» чытаюць: «Дрэмле памятка дён, Што ў нябыт утяклі: Удірванелы курган (з г выбухным) векавешны». Якая была б ягоная рэакцыя? А на нашым радыё так чытаюць Купалавы творы артысты з Расейскага тэатру. Ня іхняя гэта віна, што ў іх так сфармаваны артыкуляцыйны апарат, зусім іншая рэч, што іх акурат запрашаюць чытаць клясыку беларускай літаратуры найчасьцей некваліфікаваныя кіраўнікі і рэдактары.
Націскі. Многія з тых, хто вядзе перадачы на радыё, ня ведаюць значэньня слова, ня ведаюць, куды ставіць націск у ім. Таму чую па радыё: рыкае (рыкае), камень (камень), каталаг (каталог), правадзіць (праводзіць), чаравікі (чаравікі), сабралі (сабралі), пра бусла (пра бусла), вусы (вусы), нават нанес (трэба нанёс, але расейцы ня ставілі над ё кропак (цяпер ужо ставяць), таму «зь ліста» дыктары чытаюць без падрыхтоўкі такое глупства, інакш яго не назавеш), шшасьліва (шчасьліва), заглянуць (заглянуць), прынята (прынята), паклапацімся (паклапоцімся) і тысячы іншых прыкладаў. Тут дыктарам «дапамагаюць» «грамацеі»‑рэдактары, якія рыхтуюць тэксты.
Праходзіць нязьмерная колькасьць русізмаў. Пачуў: вапіць сырэна (лямантуе), няштатны (пазаштатны), ярмарка (кірмаш), будзь то аматарскі (па‑беларуску: ці, ці; або, або), менш месяца (менш за месяц), старая сабака (па‑беларуску: стары сабака), суправаждаецца (суправаджаецца), тры шляха (тры шляхі), у палітыкі (у палітыцы), тронула песьня (кранула), застацца ў руля (за рулём), забівацца (у сэнсе хавацца куды‑небудзь), узьняць затанулы карабель (падняць), два ручая (два ручаі), завінавацілі (сталі вінаватыя, павінны) — такое часта чуеш і па тэлевізары, прынесьці прабачэньні (па‑беларуску просяць прабачэньня), палутара (паўтара), навучная (навуковая), збор хлеба (па‑беларуску — збожжа, збажыны), па законам (па законах), закупае (закупляе), чудак (па‑беларуску дзівак), далі Курбека (Курбеку), кнігі не падобныя сучасным (да сучасных), памятнікі архітэктуры (помнікі), стакан (шклянка), карманныя расходы (кішэнныя), страда (гарачая пара, уборачная), сарочка (кашуля, бо сарочка ў беларусаў — сподняе адзеньне).
Чыноўнікі, нягледзячы на дзьвюхмоўе, якое замацавана ў Канстытуцыі, гавораць усе (на сто працэнтаў!) па‑расейску, ігнаруючы нейкую там беларускую мову. Нават супрацоўнікі Міністэрства асьветы на чале зь міністрам. Вядоўцы, выгінаючы па‑рабску перад імі сьпіны, ні каліўца не саромеючыся, не вядуць за сабою, а адразу пераходзяць на расейскую мову. Таму і радыё атрымліваецца не беларускае, а нейкае арэнбурскае, самарскае. Дайшлі ўжо да таго, што вясковых бабулек прымушаюць гаварыць на «трасянцы».
Тое самае і з большасьцю артыстаў сталічных беларускіх тэатраў, якія пераважна не валодаюць сваім асноўным інструмэнтам — моваю, а словы роляў, як папугаі, паўтараюць са сцэны па‑беларуску, пераважна таму і ня могуць імправізаваць на беларускай мове. Тое самае з удзельнікамі розных гуртоў, асабліва сьпевакамі, музыкантамі, танцорамі і г.д. Дайшло ўжо да таго, што, скажам, сьпявачкі‑даяркі з Чэрвеншчыны даюць інтэрвію на вельмі дрэннай расейскай мове. Дзе ім ведаць беларускую літаратурную мову, калі яе слаба вывучаюць у большасьці вясковых школ, ня кажучы ўжо пра горад, ВНУ? А самому навучыцца мове ня так проста, калі дзяржаўная палітыка вядзе да русіфікацыі.
Колькі б ні пісалі і Я.Скрыган, і В.Рабкевіч, і іншыя, што па‑беларуску гаварыць і пісаць у першы (дзявяты) раз (па‑расейску — в первый (девятый) раз) — непісьменна. Навошта тут гэтае ў? Трэба гаварыць і пісаць першы раз, прэмія 10 тысяч рублёў (а не ў 10 тысяч рублёў), за 20 кілямэтраў (а не ў 20 кілямэтрах). Але хто чытае, як трэба правільна гаварыць і пісаць з супрацоўнікаў цяперашняга радыё?
Фразэалёгія — адметнасьць кожнай мовы. Найчасьцей фразэалягізмы не перакладаюцца на другую мову. Трэба шукаць найбольш выразныя адпаведнікі. А на радыё, дзе галоўны перакладчык рэдактар, а то і машыністка, якія ў побыце не карыстаюцца беларускай моваю, фразэалягізмы пераважна калькуюцца. Нават такі вопытны пісьменьнік, як І.Шамякін, пісаў: морда просіць цагліны. Гэта самая ардынарная калька з расейскага «морда просит кирпича». Як нясмачна, а галоўнае — непісьменна, не перадае зьместу зьявы. У народзе, чутае на Палесьсі, кажуць: морда як альховы пень. Лягічна абсалютна. Калі алешыну сьпілоўваюць, пень яе становіцца чырвоны. Ці «улитка едет — когда‑то будет». Чуў: сьлімак паўзе — пачанку вязе. «Не до жиру — быть бы живу!» у народзе пераклалі: не да тлушчу — зьесьці б гушчу. Дык не калькуйце, а шукайце!
Слова «жанцы» дыктары часта вымаўляюць як «жняцы». Але ж яшчэ ў народнай песьні было: «Жэнчыкі (ня жнечыкі!) маладыя, у іх сярпы залатыя». Трэба такое запамінаць на ўсё жыцьцё.
Слова «ўласны» зацягана на нашым радыё да немажлівасьці: уласныя думкі, уласная работа, на ўласныя вочы (хоць у народзе гавораць: на свае вочы) і г.д.
Паўгады. Ніводзін беларускі слоўнік не дае гэтага непісьменнага слова‑калекі. Радыё ж выкарыстоўвае. На вялікі жаль, ім карыстаецца той‑сёй і ў друку. І ніхто не паправіць! Год — назоўнік мужчынскага роду. Чаму ў родным склоне чаго? Году. Палова яго — паўгоду. У любым родзе — мужчынскім, жаночым, ніякім.
Вельмі часта ў эфір ідуць формы і словы, як яны напісаныя ў тэксьце, а ня так, як трэба вымаўляць па‑беларуску, паводле характэрнай беларускай артаэпіі: свята (сьвята), песня (песьня), снег (сьнег), выданне (выданьне) і г.д. Гэта ведае кожны вучань, а супрацоўнікі радыё ігнаруюць настойліва. Як вымаўляюць беларускія словы, паказана ў «Слоўніку беларускай мовы» пад рэдакцыяй акадэміка М.Бірылы, у працах прафэсара Ф.Янкоўскага і інш. Такія слоўнікі павінны быць на радыё ў кожнага пад рукою. Выйшлі яны, праўда, ужо даўнавата.
Рэкляму перадаюць толькі па‑расейску. Гэта яшчэ адна з крыніц русіфікацыі беларускага радыё. Быццам беларусы такія няздары, што рэклямы на роднай мове не зразумеюць. Для каго ж тады яна? Для замежжа? І сьмешна перад гэтым часта чуць, што радыё хоча гаварыць «шчыра, шчодра, па‑беларуску». Гэта ж, пагадзіцеся, чыстай вады дэмагогія, фальш, хлусьня ў вочы, дакладней, у вушы.
Дзе з усяго сказанага вышэй выйсьце? Трэба вучыцца. Часьцей заглядаць у слоўнікі. Выдаецца іх нямала. Пераймаць тых, хто добра валодае жывой, паточнай мовай, як, напрыклад, міліцэйскі работнік Віктар Бабей. Ах, як ён натуральна, прыгожа гаворыць. Многія гора‑дыктары могуць яму пазайздросьціць.
Трэба працаваць над складаньнем радыёпраграм, што апошнім часам чамусьці зусім забыта. Чаму ігнаруецца беларуская літаратура, якая мае творы ня толькі эўрапейскага, але і сусьветнага ўзроўню? Дзе перадачы «Тэатар перад мікрафонам», канцэрты на заяўкі слухачоў, фэстывалі гумару накшталт аўцюкоўскага ды многае іншае? Ці даўно вы чулі канцэрт Ф.Шаляпіна, М.Забэйды‑Суміцкага, Л.Русланавай, А.Александроўскай, казкі для дзяцей у выкананьні Г.Глебава, Л.Ржэцкай, «Паўлінку» з карыфэямі сцэны Г.Глебавым і У.Дзядзюшкам, «Навальніцу» А.Астроўскага з удзелам М.Савінай, В.Далматава, Г.Фядотава, А.Яблачкінай, п’есы Горкага, ігру геніяльнага Б.Платонава ў творах К.Крапівы, А.Макаёнка, Янкі Купалы і многае іншае. Шлягеры, папсу круціць гадзінамі найлягчэй.
Адным словам, патрабуюць сур’ёзнага кантролю нашы радыёжурналісты, дыктары, рэдактары. На радыё гэта ня робіцца. Прынамсі, такое адчуваньне. Начальства, кіраўніцтва там такое, якое беларускаю моваю не карыстаецца, ня ведае яе і ведаць ня хоча. А «по долгу службы» і пасады абавязана. Яму добры і брудны эфір. Такога мы, радыёслухачы, ня хочам слухаць. Вучоба акурат і дасьць мажлівасьць рабіць перадачы больш цікавымі, больш пісьменнымі, беларускімі, мілагучнымі, больш разнастайнымі, як гэта было ў часы, калі радыёкамітэтам кіраваў Генадзь Бураўкін. Час ужо настаў даўно.
Янка Саламевіч
❏
Ад Рэдакцыі. На радыё амаль не пачуеш беларускамоўных людзей. Ці пусьцяць на радыё Арлова, Бураўкіна, Мілінкевіча, Пазьняка, Радзіма Гарэцкага, Лявона Вольскага? Спадар Саламевіч ставіць дыягназ, але не канстатуе прычыну хваробы. Зробім гэта мы за яго. У большасьць рэдакцый радыё, як і на БТ, падбіраюць людзей ня столькі паводле прафэсійных якасьцяў, абы былі «ідэалягічна верныя». Такіх, якія ні слова крамолы не падпусьцяць. А мова ім — як сабаку пятая нага. Пакідаюць яе для прыліку, каб добры наш народ не перастаў лічыць гэтую ўладу беларускай.
Дзе ж выйсьце? Тут, нябожа, вучэньне не паможа, тут іншае...
❏
Месяц таму ў "Нашай Ніве" была надрукаваная гутарка зь Янкам Саламевічам. Поўны тэкст гутаркі
