Менавіта ў гэты час дрэвы квітнеюць, кветкі распускаюцца, птушачкі спяваюць і ўсё такое… І хоць прырода ў нашых шыротах яшчэ не зусім выйшла з зімовай спячкі, набліжэнне вясны з кожным днём адчуваецца ўсё больш. У поўную сілу яна ўступіць у свае правы ў перыяд квітнення, а пачынаецца ён у Беларусі, як правіла, у красавіку. У напярэдадні яго супрацоўнікі лабараторыі флоры і сістэматыкі раслінаў Інстытута эксперыментальнай батанікі ім. Купрэвіча НАН Беларусі апавялі пра найбольш яркія і прывабныя беларускія расліны.
Архідэя-прывід
Пралеска
Чылім
Лілея кучаравая
Пылкагалоўнік чырвоны
Сон-трава
Гладыёлус
Касач сібірскі
Рададэндран жоўты
Бяроза карлікавая
Не сакрэт, што ўсё прыгожае карыстаецца павышаным попытам. Таму большасць з прадстаўленых ніжэй раслінаў сустракаецца на тэрыторыі нашай краіны вельмі рэдка і занесеная ў Чырвоную Кнігу. І калі такія трапяцца вам на вочы ў натуральных умовах росту, то навукоўцы заклікаюць іх не зрываць, а, калі ўжо так спадабаліся, то проста фатаграфаваць. Бо толькі ўбачыць іх у дзікай прыродзе — вялікая ўдача!
Асабліва лёгка распазнаць, але і ў той жа самы час няпроста знайсці на Беларусі наступныя кветкі, кусты і дрэвы…
Архідэя-прывід, яна ж Надбароднік бязлісты (лац. Epipogium aphyllum)
Сустракаецца крыху часцей, чым знакамітая «папараць-кветка». Доўгі час лічылася зніклым у Беларусі відам, бо батанікі не знаходзілі яго на прасторах краіны з 20-х гг. мінулага стагоддзя. Аднак у 2009 г. на тэрыторыі Браслаўскага раёна ён зноў быў выяўлены. У адзінкавым асобніку. І з таго часу пра яго зноў ні слыху ні духу. Надбароднік бязлісты не так і проста выявіць праз цікавую асаблівасць цыклу яго развіцця: калі вонкавыя ўмовы неспрыяльныя, ён можа гадамі, часам нават да дзесяці гадоў, знаходзіцца ў глебе і ніяк сябе не праяўляць. Калі ж навакольная тэмпература, вільготнасць і іншыя параметры яго задавальняюць, то кветка выходзіць на паверхню.
Падснежнік, або Галантус снежны (лац. Galanthus nivalis)
Да нядаўняга часу спецыялісты меркавалі, што ў Беларусі гэты герой казкі «12 месяцаў» не расце. На прысядзібных участках ён культывуецца ўжо даўно, аднак у дзікай прыродзе яго не сустракалі. На самой жа справе дзікарослыя падснежнікі ўсё ж можна выявіць на крайнім паўднёвым захадзе Беларусі. «Гэта сапраўдны падснежнік, той самы, які квітнее самы першы. Часта яго блытаюць з іншымі, падобнымі першацветамі», — падкрэслівае старшы навуковы супрацоўнік Інстытута эксперыментальнай батанікі НАН Беларусі Аркадзь Скуратовіч.
Чылім, ён жа Вадзяны арэх плывучы, ён жа Чортаў арэх (лац. Trаpa nаtans)
Водная расліна. Расце звычайна на старыцах рэк, у пойменных азёрах пераважна на поўдні Беларусі. Яго маленькая белая кветка увагі не прыцягвае, аднак увосень яна ператвараецца ў дзіўнага выгляду загагуліны з чатырма закручанымі вырастамі ў выглядзе шыпоў. Шыпы яму патрэбныя для таго, каб укараняцца ў глей, а затым прарасці і сфармавацца ў новую расліну. Плады яго даволі смачныя і смакам сапраўды нагадваюць арэхі. Археалагічныя раскопкі сведчаць, што некалі яго ўжывалі ў ежу даволі актыўна, і для нашых продкаў ён адыгрываў тую ж ролю, што і бульба сёння для нас.
Лілея кучаравая, ці лясная, яна ж Лілея царскія кучары (лац. Lilium martagon)
У Беларусі таксама расце дзікая лілея. Сустракаецца ў шыракалістых лясах на поўдні і цэнтральнай частцы рэспублікі. У народнай медыцыне Кітая, Тыбета, Манголіі, Сібіры лілея кучаравая выкарыстоўваецца як лекавая расліна. Там жа часта ўжываецца ў ежу як у сырам, вараным, смажаным выглядзе, так і ў якасці заправы. Яшчэ дадаецца ў корм хатнім жывёлам. У нас жа яна мае хутчэй чыста эстэтычнае значэнне.
Пылкагалоўнік чырвоны (лац. Cephalanthera rubra)
Часцей за ўсё сустракаецца ў сухіх, разрэджаных лясах у паўднёвых і цэнтральных раёнах Беларусі. Дзякуючы таму, што яго пылок утрымлівае ў сабе сумесь этанолу і наркатычных рэчываў, гэтую кветку асабліва любяць восы. І п’янеюць ад яе настолькі, што часам не могуць узляцець. Самым непрыемным для іх выяўляецца той факт, што кветка не ўтрымлівае нектару. Атрымліваецца, што пылкагалоўнік проста бессаромна дурыць галаву казуркам-апыляльнікам, падсаджваючы іх на «іголку».
Сон-трава, яна ж Прастрэл раскрыты (лац. Pulsatilla patens)
Гэтая кветка ў Беларусі расце досыць шырока, аднак арэал яго распаўсюджання з кожным годам скарачаецца. Справа ў тым, што гэты від аддае перавагу старым лясам з нізкай шчыльнасцю дрэваў, бо не любіць цені. А праз вядзенне гаспадарчай дзейнасці нашыя лясы пастаянна амалоджваюцца. Што вымушае сон-траву альбо «хавацца» ў глебу, як архідэя-прывід, альбо знікаць наогул. Але калі ў нас пакуль што сон-траву можна сустрэць у многіх месцах, у Еўропе ён практычна вымер. «Існуе яшчэ два вельмі падобных віда. Таму падчас яго фатаграфавання рэкамендую рабіць так, каб была бачная ўнутраная частка кветкі. Тады яго будзе магчыма дакладна ідэнтыфікаваць», — звярнуў увагу Аркадзь Скуратовіч.
Гладыёлус, або шпажнік чарапічны (лац. Gladiolus imbricаtus)
«Культурны» гладыёлус, гадуецца на прысядзібных участках, вядомы, мабыць, усім і кожнаму. Але не кожны ведае, што ў Беларусі расце ў тым ліку і дзікі гладыёлус. Расце ён звычайна на вільготных лугах, на ўзлесках і палянах лясоў паўночнай часткі рэспублікі. Яго пялёсткі, вядома ж, меншыя, чым у «цывілізаваных» субратаў, але яны па-свойму прыгожыя. Гэтая расліна выкарыстоўваецца для вырабу лекавых прэпаратаў і касметыкі, ужываецца і ў народнай медыцыне.
Касач сібірскі (лац. Iris sibirica)
Яшчэ адзін дзікарослы варыянт дэкаратыўнай расліны. Усяго ў Беларусі зафіксавана тры віды дзікіх касачоў. Прапанаваную на здымку расліну можна ўбачыць на паплавах, часцей за ўсё на поўдні і паўднёвым усходзе рэспублікі. Можа вымахаць у вышыню да метра, часам трохі вышэй.
Рададэндран жоўты, ён жа Турэцкі багун (лац. Rhododendron luteum)
Галінасты хмызняк вышынёй да 2—4 м, які моцна разрастаецца і часам дасягае 6 м у папярочніку. Рададэндран таксама вельмі папулярны сярод садаводаў-аматараў, якія вырошчваюць яго самых розных адценняў: чырвоны, аранжавы, бэзавы… На Беларусі ж у дзікіх умовах прыжыўся яго жоўты варыянт. Ён расце ў забалочаных палескіх лясах і сустракаецца ў асноўным у Гомельскай вобласці, ледзь радзей — на Брэстчыне. «Мясцовае насельніцтва ставіцца да яго крыху адмоўна, бо ён атрутны, — каментуе Аркадзь Скуратовіч. — І там, дзе расце, запаўняе сабой усё, выцясняючы іншыя расліны».
Бяроза карлікавая, ці маларослая (лац. Bеtula nаna)
Нанабярозка ўтварае суцэльныя зараснікі ў альпійскім поясе, арктычнай тундры Расіі і Канады, у нас жа сустракаецца эпізадычна. Вядома фактычна не больш за дзесяць кропак яе пасялення. Хаваецца яна ў балотах на крайнім поўначы краіны, часам на берагах азёр. «Гэта рэліктавы, тундравы выгляд, досыць унікальны для Беларусі, які хутка знікае ў сувязі з асушэнне балот», — тлумачыць кандыдат біялагічных навук Дзмітрый Дубавік. Сваю назву дрэва апраўдвае ў поўнай меры, бо рэдка вырастае ў вышыню больш за 120 см. Навукоўцы адзначаюць, што некаторыя з прапанаваных тут раслінаў адцвітаюць досыць хутка, літаральна за 2—3 тыдні. Таму даследаваць ўсе патэнцыйныя месцы пасялення чырвонакніжных відаў ў супрацоўнікаў лабараторыі няма магчымасці. І яны будуць вельмі ўдзячныя, калі вы паведаміце ім пра месцазнаходжанне намаляваных на фотаздымках прадстаўнікоў беларускай флоры, калі выпадкова іх сустрэнеце. Самы просты спосаб звязацца з работнікамі інстытута — адправіць e-mail на адрас [email protected].
Аркадзь Скуратовіч і Дзмітрый Дубавік падкрэсліваюць, што многія адкрыцці ў флоры Беларусі былі зробленыя з дапамогай простых грамадзянаў. Напрыклад, месца вырастання снежнага падснежніка ім упершыню паказалі менавіта мясцовыя жыхары. А імёны і прозвішчы аўтараў паведамленняў, інфармацыя якіх пацвярджаецца, згадваюцца пры складанні чарговага выдання Чырвонай Кнігі, а таксама ў шматлікіх артыкулах і публікацыях навукоўцаў.
Ад памылак не застрахаваны ніхто, таму апісанне знойдзенага расліны пажадана суправаджаць фатаграфіямі, а пры ўказанні месцы, дзе ён быў знойдзены, дастаткова пазначыць раён і бліжэйшы населены пункт.
Дасланая інфармацыя можа быць вельмі карысная для выяўлення рэальнага арэала распаўсюджання рэдкіх відаў. Што, у сваю чаргу, дапаможа пры выпрацоўцы мер для іх абароны і захавання.
У цяперашні час флора Беларусі налічвае каля 2 тысяч відаў. З іх у Чырвоную Кнігу ўнесена 182 віду сасудзістых раслін, 31 від мохападобных, 21 від водарасцяў, 24 моху і 35 грыбоў. Не лішнім будзе нагадаць, што за самавольнае збіранне або знішчэнне раслінаў-«чырвонакніжнікаў», парушэнне асяроддзя іх росту ці скарачэнне колькасці перадугледжаны штраф ад 10 да 30 базавых велічыняў.
