Гісторыя4141

«Жыхар быў вялікім прахадзімцам»

Яшчэ і сёння на Глыбоччыне і Пастаўшчыне памятаюць антысавецкага партызана Яўгена Жыхара. Піша Уладзімір Скрабатун.

Ён быў нібы мясцовы няўлоўны Робін Гуд. 23 тэракты, 42 абрабаванні, 9 нападаў на сельсаветы налічылі «органы» за 1946—1955 гады. Ад розных людзей чуў гісторыі: прыйшоў Жыхар у сталоўку (у Варапаеве, Дунілавічах, яшчэ дзе), паеў, выпіў кухаль піва. Пайшоў. Афіцыянт прыбірае стол. Пад пустым кухлем — запіска: «Тут быў Жыхар!» Мо Жыхар не толькі сам, але і праз сваіх супольнікаў пакідаў такія запіскі паўсюль, каб чэкісты ганяліся за прывідамі.

Гісторыя Жыхара вартая шматсерыйнага фільма. Я бачыў некаторыя відэаролікі пра беларускі паваенны антысавецкі рэзістанс. Гарады бралі! Напрыклад, Навагрудак! Але тое мною ўспрымаецца як выдаванне жаданага за сапраўднае. Жыхар жа — рэальны герой (а для кагосьці і антыгерой). Яго і сёння памятаюць.

А ў будынку глыбоцкай міліцыі вісіць мемарыяльная шыльда з імёнамі загінулых ад яго рук міліцыянтаў.

Мы завіталі ў вёску Дзеркаўшчына 2-я, што за 10 кіламетраў ад Глыбокага. Тут жыве 80-гадовы Іван Адамовіч, які 17 мая 1951 быў асуджаны на шэсць гадоў за «неданасіцельства» на Жыхара.

Няма яго дома

— Ай, навошта вам Іван? Няма яго дома!— кажа Марыся, жонка Івана Адамовіча. — Ды што ён ужо можа вам апавесці. З галавой у яго цяпер не ў парадку. Загаворваецца, не тое кажа…

Мы падумалі, што спазніліся гады на тры, і зазбіраліся з хаты. А тут сам спадар Адамовіч ідзе са спальні.

— Жыхар быў шпіёнам і вялікім прахадзімцам! Удача заўсёды была на яго баку!— канстатуе спадар Іван.

— Ну, во! Я ж казала будзе вярзці абы-што!— перабівае жонка.

— Не, спадарыня Марыся!— кажа аўтар гэтых радкоў. — Ён не загаворваецца. Жыхар сапраўды быў шпіёнам, то бок дэсантнікам беларускага батальёна «Дальвіц», сфармаванага ў 1944 немцамі ў Прусіі.

— Ён тут пасля вайны настаўнічаў, — працягвае спадар Адамовіч. — Быў час, калі беларусаў 1927—1928 гадоў нараджэння забіралі ў войска, а потым адпускалі. Забралі і Жыхара. Там доўга вырашалі: ці падобны ён на аднаго шпіёна? Адпусцілі. І Жыхар вярнуўся дадому. А праз дзень-другі па яго «прылятаюць» дахаты: лейтэнант і салдат. Жыхар кіўнуў маці… І ўжо графін з самагонкай стаіць на стале! Селі, выпілі. Жыхар пайшоў нібы за новай порцыяй самагону. Сядзяць лейтэнанцік і салдацік, чакаюць за сталом... а Жыхара след астыў...

Як піша гісторык, супрацоўнік архіва КДБ Ігар Валахановіч у кнізе «Антысавецкае падполле на тэрыторыі Беларусі ў 1944—1953 гадах», у 1946-м, пасля няўдалай спробы арышту Жыхара «як германскага агента», ён перайшоў на нелегальнае становішча.

— А што потым гэты Жыхар пачаў тут вычвараць! — працягвае Іван Адамовіч. — У бок Шаркаўшчыны, у нейкай вёсцы, даведаліся асабісты, што ў пуні аднаго гаспадара знаходзяцца жыхараўцы. Загадваюць гаспадару: «Ідзі, скажы бандытам — няхай здаюцца, а то запалім пуню!» Гаспадар сказаў… Выбеглі двое. Міліцыянты пачалі страляць. Тыя заваліліся, ляжаць. Міліцыянты падышлі… А яны, ляжачыя, пакасілі ўсіх з аўтаматаў.

— А за што Вас пасадзілі на шэсць гадоў?

— За што? Жыхар тады ў нашых Квачах перахоўваўся. Я ведаў, але не сказаў! Ля маёй жа хаты Жыхар забіў міліцыянта...

Свінням есці

У Жыхара была дамоўленасць з гаспадыняй. Калі міліцыянты завіталі ў яе хату, яна дала ўмоўны знак, раней часу панесла свінням есці. Але і міліцыянты сцямілі: Жыхар — тут! І цішком пайшлі за ёй у хлеў, дзе хаваўся Жыхар. Але былы дыверсант прадугледзеў шляхі адыходу. Вылез праз патаемны лаз і зайшоў са спіны. Застрэліў глыбоцкага міліцыянта Маляўку, а другі ў страху збег. З тым другім былі потым разборкі: чаму кінуў таварыша ў бядзе? Але дамо слова спадару Івану:

— ...Жыхар забраў зброю, адзеў Маляўкаву фуражку, яго плашч, сеў на Маляўкавага каня і паехаў праз калгасныя палеткі, дзе яго бачыла шмат народу. Нават крыкнуў: «Я забіў Маляўку!» Дык маці маю пасля таго забралі — далі 25 гадоў, сястру забралі — далі 25,5 года, другой сястры — 10, мне — 6...

На хран трэба

Адамовіч адсядзеў у Краснаярску два гады і шэсць месяцаў, пасля памёр Сталін і была амністыя. Дамоў вярнуўся ў 1953-м. А Жыхар усё яшчэ партызаніў! І «органы» спрабавалі прыбраць няўлоўнага партызана рукамі Адамовіча:

— Далі мне міліцыянты маўзер у вялікай кабуры. Каб Жыхара забіў. Маўляў, тады і будзеш зусім вольны. А я рашыў: «На хран мне патрэбныя вы і ваш Жыхар!..»

Я не збіраюся ганіць глыбоцкіх міліцыянтаў, якія дзесяць гадоў не маглі даць рады Жыхару. Сёння б яго назвалі элітай спецназа. Падрыхтоўка ж глыбоцкай міліцыі ў той час не дароўнівала падрыхтоўцы выхаванца абвера.

Людзі помсцілі саветам

Дый Жыхар дзейнічаў на сваёй тэрыторыі, дзе размаўлялі выключна па-беларуску, хто б сябе кім ні вызнаваў. Яго перахоўвалі, кармілі, не выдавалі нават коштам уласнай свабоды: так людзі помсцілі савецкай уладзе за высылку і расстрэлы сваякоў.

— Як, на Ваш погляд, за што змагаўся Жыхар? — запыталі мы ў спадара Івана.

— Супраць савецкай улады! Ён яе не любіў, а ўлада не любіла яго яшчэ больш!

Паводле звестак І.Валахановіча, Жыхар загінуў у студзені 1955-га. Опергрупа ў складзе маёра Блінова, капітана Самалётава, лейтэнанта Ганчарова, асабіста Цішчанкі і старшыні мясцовага калгаса Савацеева заспелі ў доме грамадзянкі Вайцяховіч у вёсцы Карповічы Дунілавіцкага раёна невядомага мужчыну. Ён пачаў адстрэльвацца і быў забіты.

Пры ім знайшлі дакументы на імя Жыхара Яўгена Іванавіча 1925 г.н., ураджэнца вёскі Навасёлкі Мя-дзельскага раёна. Але ці Жыхар то быў? Іван Адамовіч не пэўны:

— Людзі з Дзеркаўшчыны, Ласкаўшчыны, Квачоў, якія пераехалі ў 1950-я ў Польшчу жыць, бачылі там Жыхара і пісалі аб гэтым сюды ў лістах...

Зрывай Сталіна

Пару гадоў таму іншы чалавек апавёў аўтару неверагодную гісторыю. Пачатак 1950-х. Вёска Сокалава за 5 км ад Глыбокага. Вяселле. Грае гармонік. Хтосьці танчыць. Некалькі маладзёнаў сядзяць на лаве. Падыходзяць трое ў плашчах, у аднаго з-пад крыса тырчыць руля аўтамата ППШ.

— Камсамольцы ёсць?— пытаецца адзін з візіцёраў.

Хтосьці з хлопцаў памкнуўся задзерціся… Сусед па лаўцы наступіў на нагу: «Маўчы! Гэта Жыхар!»

— Дзе сельсаветчыкі?— пытае Жыхар.

Яму паказалі. Сельсаветчыкаў пашыхтавалі і павялі ў Верхняе, цэнтр сельсавета. Як выйшлі з вёскі, Жыхар свіснуў. З розных месцаў пачуліся свісты ў адказ. Дадзена было зразумець: вёска ў аблозе.

— Адчыняй дзверы!— загадвае Жыхар сельсаветчыцы.

— Ключы забылася!

— Забылася? У мяне ёсць чым адчыніць! — дастае гранату.

— Ой, знайшліся ключы!

— Адчыняй сейф!

А што ў тым сейфе было? Паперы: падаткі, спісы жыхароў…

— Выносьце на вуліцу! Зрывай партрэт Сталіна са сцяны,— загадвае Жыхар сельсаветчыку.

— Не буду!

— Зрывай! — Жыхар сцебануў пугай.

Мужчына сарваў, пабіў шкло, падраў партрэт правадыра.

Гарэлі паперы Вярхнянскага сельсавета. Вакол вогнішча, сельсаветчыкі вадзілі карагод, крычалі: «Смерць Сталіну!»...

Я потым распытваў пра гэту гісторыю ў розных людзей.

— Было! — казалі яны. — Нават акопы жыхараўцы выкапалі. Чакалі міліцыянтаў з Глыбокага.

Няма на іх Жыхара!

Ці бралі штурмам Навагрудак беларускія партызаны антысавецкага рэзістансу? Пакажыце хоць адну жывую душу, якая пра тое памятае! Жыхар «узяў» два раёны — Глыбоцкі і Пастаўскі — на некалькі гадоў. І аб гэтым памятаюць.

Чуеш цяпер ад старых людзей: «Няма на іх Сталіна!» Я ж чуў гадоў трыццаць таму ад яшчэ старэйшых: «Няма на іх Жыхара!»

У сярэдзіне 1990-х у нейкай газеціне прачытаў прыгожае паданне. Маўляў, на пастаўскім хутары, дзе яго абклалі, Жыхар, абгарнуўшыся бел-чырвона белым сцягам, з воклічам «Жыве Беларусь!» прыняў апошні свой бой. Паклаў з кулямёта не адзін дзясятак міліцыянтаў дый сам загінуў. Не веру, каб дыверсант так лёгка пракалоўся. Вам жа кажуць: Жыхар быў вялікім прахадзімцам, а гібель ніяк не ўкладаецца ў гэты вобраз. Мо спачывае дзесьці на ціхіх могілках Гданьскага Памор’я, куды ўцяклі з савецкага раю, тысячы заходніх беларусаў.

А хто быў апошнім беларускім партызанам у лясах паміж Глыбокім і Паставамі? Не Жыхар.
Вось што расказаў ляснік-пенсіянер са старой, яшчэ польскіх часоў леснічоўкі на возеры Баравым на Пастаўшчыне: «Дакладна не памятаю, які гэта быў год — мо 1959-ы, а мо і 1957-ы… Я пайшоў у грыбы. Бачу — наперадзе дым ад кастра. Падышоў. Сядзяць трое у плашчах, у двух карабіны, у трэцяга аўтамат. Сушаць вопратку. Мяне не чапалі, адпусцілі…»

***

Яўген Жыхар нар. у 1925 у Навасёлках Мядзельскага р-на (іншыя звесткі — у Парыжы Пастаўскага р-на) у сялянскай сям’і. У 1943-1944 вучыўся ў Пастаўскай настаўніцкай семінарыі, уступіў у СБМ. У 1944 скончыў Дальвіцкую разведвальна-дыверсійную школу. У 1945 на тэрыторыі Германіі мабілізаваны ў Чырвоную Армію. Дэмабілізаваўся ў тым самым годзе. Уладкаваўся настаўнікам у Верацееўскую пачатковую школу (Дунілавіцкі раён). Ад 1946 на нелегальным становішчы. Цягам 1946—1955 здзейсніў 23 тэракты, 42 абрабаванні, 9 нападаў на сельсаветы. Загінуў, паводле звестак спецслужбаў, у студзені 1955.

Каментары41

 
Націсканне кнопкі «Дадаць каментар» азначае згоду з рэкамендацыямі па абмеркаванні.

Цяпер чытаюць

На вайне ва Украіне загінуў былы дырэктар двух аршанскіх заводаў4

На вайне ва Украіне загінуў былы дырэктар двух аршанскіх заводаў

Усе навіны →
Усе навіны

Сяргей Ціханоўскі прыедзе на фэст «Тутака» на Падляшшы10

Bild публікуе «сакрэтны спіс» зброі, якую Украіна просіць у Германіі6

У 2026 годзе беларусы будуць адпачываць меней, чым у гэтым годзе

Ціханоўская — Трампу: Лукашэнку трэба пакараць, а не заахвочваць40

Пажар у Пухавіцкім раёне, дзе загінулі ўнучка і бабуля, быў выкліканы падпалам1

Беларус знайшоў рэдкую манету. За яе даюць ужо 18 тысяч рублёў, але таргі працягваюцца6

22-гадовы каліновец Ціхан «Франц» Клюкач атрымаў кантузію3

25 гадоў таму быў выкрадзены тэлеаператар Дзмітрый Завадскі1

У Віцебску асвоілі будаўніцтва тэхнічнага флота: зрабілі ўласны цеплаход4

больш чытаных навін
больш лайканых навін

На вайне ва Украіне загінуў былы дырэктар двух аршанскіх заводаў4

На вайне ва Украіне загінуў былы дырэктар двух аршанскіх заводаў

Галоўнае
Усе навіны →

Заўвага:

 

 

 

 

Закрыць Паведаміць