Журналісты адправіліся ў французскія Пірэнеі, каб убачыць адно з самых незвычайных збудаванняў у свеце - сонечную печ магутнасцю 1 мегават. Гэта велічэзнае збудаванне знаходзіцца непадалёк ад мястэчка Фон-Раме-Адэё і прыцягвае ўвагу выпадковых спадарожнікаў, якія праязджаюць па высакагорнай дарозе ў Андору, велізарным люстэркам.
Ягоны дыяметр складае 54 метры, і гэтага дастаткова для таго, каб плавіць сталь як масла.
Мы прыехалі ў Адэё летнім днём. На паўднёвым захадзе Францыі цудоўна расце вінаград і выспявае разнастайная садавіна - цёпла! Акрамя іншага, сонца тут свеціць ледзь не 300 дзён у годзе, а па колькасці ясных дзён гэтыя мясціны саступаюць хіба што Блакітнаму берагу. Калі ж ахарактарызаваць даліну каля Адэё з пункту гледжання фізікі, то магутнасць светлавога выпраменьвання тут складае 800 ват на 1 квадратны метр. Восем магутных лямпачак напальвання. Крыху? Дастаткова, каб кавалачак базальту расцёкся лужынай!
Праўда, для дасягнення высокіх тэмператур плаўлення неабходна сабраць святло не з аднаго метра і нават не са ста.
- Сонечная печ у Адэё мае магутнасць 1 мегават, і для гэтага трэба амаль 3 тысячы метраў люстраной паверхні, - распавядае нам Серж Шавін, наглядчык мясцовага музея сонечнай энергіі. - Прычым сабраць святло з такой вялікай паверхні трэба ў фокусную кропку дыяметрам са сталовую талерку.
Насупраць парабалічнага люстэрка ўстаноўлены геліястаты - спецыяльныя люстраныя пліты. Іх 63 штукі з 180 секцыямі.У кожнага геліястата свая «кропка адказнасці» - сектар парабалы, на які адлюстроўваецца сабранае святло. Ужо на ўвагнутым люстэрку прамяні сонца збіраюцца ў кропку фокусу - тую самую печ. У залежнасці ад інтэнсіўнасці выпраменьвання (чытай - яснасці неба, часу сутак і пары году) тэмпературы можна дасягнуць самыя розныя. У тэорыі - да 3800 градусаў па Цэльсіі, у рэальнасці выходзіла да 3600.
- Разам з рухам сонца па небе рухаюцца і геліястаты, - пачынае сваю экскурсію Серж Шавін. - Ззаду ў кожнага ўсталяваны рухавік, а ўсе разам яны кіруюцца цэнтралізавана. Неабавязкова ўсталёўваць іх у ідэальную пазіцыю - у залежнасці ад задач лабараторыі градус ў кропцы фокусу можна вар'іраваць.
Сонечную печ у Адэё пачалі будаваць на пачатку 60-х, а ў строй увялі ўжо ў 70-х. Доўгі час яна заставалася адзінай у сваім родзе на планеце, аднак у 1987-м копію пабудавалі непадалёк ад Ташкента. Серж Шавін усміхаецца: «Так-так, менавіта копію».
Савецкая печ, дарэчы, таксама дзеючая. На ёй, праўда, праводзяць не толькі эксперыменты, але і выконваюць некаторыя практычныя задачы. Праўда, размяшчэнне печы не дазваляе дасягнуць такіх жа высокіх тэмператур, як у Францыі - у кропцы фокусу узбекскія навукоўцы могуць атрымаць менш за 3000 градусаў.
Парабалічнае люстэрка складаецца з 9000 пласцінак - фацэтаў. Кожная з іх адпаліраваная, мае алюмініевае напыленне і ледзь ўвагнутая для лепшай факусоўкі. Пасля пабудовы будынка печы ўсе фацэта былі ўсталяваныя і адкалібраваныя ўручную - на гэта сышло тры гады!
Серж Шавін вядзе нас на пляцоўку непадалёк ад будынка печы. Разам з намі - група турыстаў, якія прыехалі ў Адэё на аўтобусе - плынь аматараў навуковай экзотыкі не вычэрпваецца.Музейны наглядчык сабраўся наглядна прадэманстраваць схаваны патэнцыял сонечнай энергіі.
- Мадам і мес’е, вашая ўвага! - Серж хаця і выглядае хутчэй як навуковец, больш падобны да акцёра. - Святло, якое выпраменьваецца нашай зоркай, дазваляе імгненна награваць матэрыялы, запальваць і плавіць іх.
Супрацоўнік сонечнай печы падымае звычайную галінку і размяшчае яе ў вялікім чане з люстраной унутранай паверхняй.У Сержа Шавіна сыходзіць некалькі секунд на пошук пункту факусоўкі, і палка імгненна ўспыхвае. Цуды!
Пакуль французскія бабулькі і дзядулькі ахкаюць і вохкаюць, музейшчык пераходзіць да геліястату і рухае яго так, каб адлюстраваныя прамяні патрапілі ў паменшаную копію парабалічнага люстэрка, усталяванага тут жа. Гэта яшчэ адзін наглядны эксперымент, які паказвае магчымасці сонца.
- Мадам і мес’е, цяпер мы будзем плавіць метал!
Серж Шавін змяшчае ў трымальнік кавалачак жалеза, рухае ціскамі ў пошуку пункту фокусу і, знайшоўшы яе, адыходзіць на невялікую адлегласць.
Сонца хутка робіць сваю справу.
Кавалачак жалеза імгненна награваецца, пачынае дыміць і нават іскрыць, паддаючыся гарачым прамяням. Літаральна за 10-15 секунд у ім прапальвае дзірачка памерам з манету ў 10 еўрацэнтаў.
- Вуаля! - радуецца Серж.
Пакуль мы вяртаемся ў будынак музея, а французскія турысты рассаджваюцца ў кіназале для прагляду навуковага фільма пра працу сонечнай печы і лабараторыі, наглядчык распавядае нам цікавыя рэчы.
- Часцей за ўсё людзі пытаюцца, навошта ўсё гэта трэба, - разводзіць рукамі Серж Шавін.- З пункту гледжання навукі магчымасці сонечнай энергіі вывучаныя, выкарыстоўваюцца, дзе гэта магчыма, у побыце. Але ёсць задачы, якія паводле свайго маштаба і складанасці выканання патрабуюць установак, падобных да гэтай. Напрыклад, як нам змадэляваць уздзеянне сонца на абшыўку касмічнага карабля? Ці нагрэў спускаемай капсулы, якая вяртаецца з арбіты на Зямлю?
Падлічана, напрыклад, што элемент абшыўкі павінен вытрымліваць тэмпературу ў 2500 градусаў па Цэльсіі - і эксперыментальным шляхам гэта можна праверыць тут, у Адэё.У спецыяльнай тугаплаўкай ёмістасці, усталяванай у кропцы фокусу сонечнай печы, можна ўзнавіць такія, без перабольшання, незямныя ўмовы.
Наглядчык вядзе нас па музею з рознымі экспанатамі, якія выкарыстоўваліся ў шматлікіх эксперыментах, праведзеных у печы. Нашу ўвагу прыцягвае тармазны карбонавы дыск ...
- О, гэтая штука ад кола баліда Формулы-1, - ківае Серж. - Яе нагрэў у некаторых умовах супастаўны з тым, што мы можам узнавіць у лабараторыі.
Як ужо казалася вышэй, тэмпературай ў кропцы фокусу можна кіраваць з дапамогай геліястатаў. У залежнасці ад розных эксперыментаў яна вар'іруецца ад 1400 да 3500 градусаў. Ніжняя мяжа неабходная для вырабу вадароду ў лабараторыі, дыяпазон ад 2200 да 3000 - для тэставання розных матэрыялаў ва ўмовах экстрэмальнага нагрэву. Нарэшце, вышэй за 3000 - вобласць працы з нанаматэрыяламі, керамікай і стварэннем новых матэрыялаў.
- Печ ў Адэё не выконвае практычных задач, - працягвае Серж Шавін. - У адрозненне ад узбекскіх калегаў, мы не залежым ад уласнай гаспадарчай дзейнасці і займаемся выключна навукай. Сярод нашых замоўцаў не толькі навукоўцы, але і самыя розныя ведамствы, напрыклад абароннае.
Мы як раз спыняемся каля керамічнай капсулы, якая аказваецца корпусам карабля-беспілотніка.
- Ваеннае міністэрства пабудавала сонечную печ меншага дыяметра для ўласных практычных патрэб тут жа, у даліне ў Адэё, - кажа Серж. - Яе можна ўбачыць з некаторых участкаў горнай дарогі. Але па навуковыя эксперыменты яны ўсё роўна звяртаюцца да нас.
Наглядчык тлумачыць, у чым перавага сонечнай энергіі перад любой іншай падчас выканання навуковых задач.
- Па-першае, сонца свеціць бясплатна, - загінае ён пальцы. - Па-другое, горнае паветра спрыяе правядзенню эксперыментаў у «чыстым» выглядзе - без дамешак. Па-трэцяе, сонечнае святло дазваляе награваць матэрыялы значна хутчэй, чым любыя іншыя ўстаноўкі, - для некаторых эксперыментаў гэта вельмі важна.
Цікава, што печ можа працаваць практычна круглы год. Паводле Сержа Шавіна, аптымальным месяцам для правядзення эксперыментаў з'яўляецца красавік.
- Але калі трэба, кавалачак металу для турыстаў сонца расплавіць хоць у студзені, - усміхаецца наглядчык. - Галоўнае, каб неба было ясным і бясхмарным.
Адной з бясспрэчных перавагаў самога існавання гэтай унікальнай лабараторыі з'яўляецца поўная яе адкрытасць для турыстаў. Штогод сюды прыязджае да 80 тысяч чалавек, і гэта робіць для папулярызацыі навукі сярод дарослых і дзяцей нашмат болей, чым школа ці універсітэт.
Фон-Рамэ-Адэё - тыповы пастаральныя французскі гарадок. Яго галоўнае адрозненне ад тысячаў такіх самых - суіснаванне таінства бытавога жыцця і навукі. На фоне 54-метровай люстраной парабалы - горныя малочныя каровы. І пастаяннае спякотнае сонца.
