* * *
Уладзімір Хадыка, адзін з нямногіх беларускіх паэтаў, каго ў трыццатыя гады не расстралялі, а пасадзілі, не выжыў у лагеры: яго раздушыла каменнай глыбай у каменяломні пад Новасібірскам. Паэт Станіслаў Шушкевіч, які быў з Хадыкам у адным лагеры, на роспыт Сяргея Грахоўскага (таксама лагернага сядзельца) пра тое, як Хадыка загінуў, пачаў расказваць, як яно сталася (глыбу спускалі па драўляных палазах, з якіх яна саслізнула) — і ў канцы сказаў: «Яго поп адпяваў, таксама лагернік, а ён быў бязбожнікам…»
Гэта было ў Доме творчасці пісьменнікаў у Каралішчавічах каля вечаровага асенняга кастра, які ўжо дагараў, рабілася прахалодна, і Грахоўскі ўздыхнуў, кавенькай памешваючы вуголле: «Мы ўсе ў тыя часы былі бязбожнікамі. Бог не грэў…»
Чамусьці я ўспомніў гэта, прачытаўшы ў адным з вершаў Уладзіміра Хадыкі:
Пры даліне за дальняю рысай
І лясоў, і балот вершаваных
Месяц топчацца біскупам лысым,
І палошчуцца рызы ў туманах.
Параўнанне месяца з лысым біскупам не можа сведчыць пра бязбожнасць Хадыкі (бо тады і Юлі Таўбін, у якога «месяц смяецца, як тлусты абат», таксама «бязбожнік»), так што не ведаю, чаму я гэта ўспомніў… Можа, таму, што ніколі болей не сядзець мне з лагернікамі Сяргеем Грахоўскім і Станіславам Шушкевічам каля вечаровага восеньскага кастра, гледзячы, як узлятаюць у зорнае неба іскры, якія ляцяць так доўга і высока, што ўжо не разабраць, дзе іскры, дзе зоркі…
* * *
Успомніўшы Уладзіміра Хадыку з «лысым біскупам» і Юлія Таўбіна з «тлустым абатам» (не любілі яны, падобна, ні біскупаў, ні абатаў, ні папоў, ні ксяндзоў), успомніў і верш Таўбіна «Сірано дэ Бержэрак» (якраз з яго радок «І месяц смяецца, як тлусты абат»).
Дзіўны верш. Рыгор Бярозкін казаў, што ён (верш гэты) аднойчы пастукаўся ў савецкі сегмент галавы Таўбіна, ніяк не закрануўшы ягонай габрэйскай душы. Сірано (у вершы) просіць аўтара, каб пусціў у жытло: «Пусці, пусці мяне, брат паэт, я дужа прыстаў і знямог…» — а той адказвае, што
Што гэта?.. Тое самае, што ў Маякоўскага: «Я буду писать и про то, и про это, но нынче не время любовных ляс. Я всю свою звонкую силу поэта тебе отдаю, атакуюший класс»? Бярозкін лічыў, што так, тое самае, толькі вельмі кепска. Выглядае, што так яно і ёсць, але… Але вось страфа пасля радкоў пра «заштатнага паэта» Сірано дэ Бержэрака, які піў віно, кахаў жанчын ды страляўся на дуэлях:
Сягоння паэта — зусім не такі…
Асобны гатунак і ранг…
Ніколі ні ад чыёй рукі
Не меў я дуэльных ран.
Калі прачытаць і зразумець такое наўпрост і ўсур’ёз, дык лепш не чытаць і не разумець. І не пісаць…
Але тут — іронія. Тут адзінае месца ў вершы (хісткім і шматслоўным), дзе яна (іронія) прачытваецца. Пасля гэтага ўсё становіцца на свае месцы нават у зусім ідыёцкай (калі чытаць яе наўпрост і ўсур’ёз) апошняй страфе: «А зараз, калі прыгадаў я вас, дык гэта толькі так… Бо змёў тваё імя ўсеўладны час, Сірано дэ Бержэрак!»
Не ведаю: можа, праз мае сімпатыі да Таўбіна (да Хадыкі, да Кляшторнага, да Жылкі, да Вольнага, да Багуна, Дарожнага — да ўсіх, каго закатавала і знішчыла чэкісцкая свалата) я прыдумаў у гэтым вершы іранічны падтэкст, але і Бярозкін пра тое, што галава Таўбіна была ўладкаваная неяк так, што мела розныя сегменты, дакладна ведаць не мог.
* * *
«Ліст у Сібір» Тодара Кляшторнага (таго самага, які напісаў: «Ходзім мы пад месяцам высокім, а яшчэ — пад ГПУ», за што ГПУ яго й расстраляла):
Астрыжан клён асеннімі сярпамі —
Лістоў няма…
Сярпамі жнуць, а не стрыгуць, але ж асенніх нажніц не бывае, так што такой бяды, што недакладна, калі хораша. Як і:
О, вечар, вечар,
Што завечарыўся?
Нібы й нічога няма, а хораша.
Хораша зрабіць з нічога — гэта і ёсць талент. І яшчэ талент — адчуваць, што ёсць хораша. Хай нават праехаўшы на тым самым вобразе, як на санках з гары, яшчэ раз (нават два разы, бо радкі гэтыя і ў першай, і ў апошняй страфе):
Стыне ўсё… Ледзянымі сярпамі
Выйшла восень рабіну касіць.
Гэта ў вершы «Зазімак». Тут, праўда, сярпы ўжо косяць, а не стрыгуць. Бліжэй да дакладнасці, але далей ад таго, што ёсць хораша.
* * *
Адзін з найбольш вядомых радкоў пра Беларусь — выдых Уладзіміра Дубоўкі: «О, Беларусь! Мая шыпшына…»
Прыгожа, але гэта прыгожая паштоўка. Выдых не на глыбокім дыханні — верхам лёгкіх.
Вось выдых куды глыбейшы:
Мы ідзём не плятні апяваць,
Мы складаем паэмы машынам…
О, краіна, азёрная гладзь,
О, мая дарагая краіна…
Гэта не паштоўка — адчайны ліст Тодара Кляшторнага. Прычым адчай аўтара ўзнік праз самога сябе, праз тое, што ён (змушана, бо ўжо 1927 год і так трэба) у тым жа вершы напісаў перад гэтай (апошняй) страфой:
У вячэрнюю цемру і стынь
Не палае лучына у хаце,
Прамяняў
Сінявую страху на палацы.
І пад новай жалезнай страхой,
Дзе спляліся світальныя цені,
Нарадзіўся Шэкспір і Талстой,
Заспяваў беларускі Ясенін…
Ну, поўны, што называецца, атас. Тут міжволі за галаву схопішся: «Што ты, Тодар, вярзеш?!." І выдыхнеш з адчаем, прабачаючыся за ўсіх беларускіх Шэкспіраў, Талстых і Ясеніных, а таксама за сябе самога: «О, краіна, азёрная гладзь, о, мая дарагая краіна…»
* * *
За акном задыхаецца вецер…
Далей у вершы
І сённяшняга.
* * *
Дзве страфы з верша Алеся Дудара «Пасеклі край наш»:
Распаўся б камень ад жальбы,
Калі б ён знаў, як торг над намі
Вядуць маскоўскія рабы
З вялікапольскімі панамі.
О, ганьба, ганьба! Ў нашы дні
Такі разлом, туга такая!
І баюць байкі баюны
Калі не ведаць, што напісаны верш у 1928 годзе, дык і не скажаш, што ён не пра нашы дні ганьбы, разлому, тугі…
* * *
У Міхася Чарота:
Я шумлівы чарот, я мяцежны бунтар,
Я балота буджу гучным шумам…
Дзеля чаго будзіць балота? Якой можа быць мэта, а галоўнае — вынік?..
У балоце прачнулася пачвара, якая называлася «выязная сесія ваеннай калегіі» — і 29 кастрычніка 1937 года Чарота расстралялі.
Перад смерцю ён напісаў:
Прадажных здрайцаў ліхвяры
Мяне заціснулі за краты.
Я прысягаю вам, сябры,
Мае палі,
Мае бары,
Кажу вам: я не вінаваты!
Я часта думаю пра яго, пра ўсіх іх, бурапенных, хто будзіў балота, не падумаўшы, для чаго…
