18 лістапада спаўняецца 50 гадоў з дня публікацыі аповесці «Адзін дзень Івана Дзянісавіча» — самага вядомага, і, на думку многіх, найлепшага літаратурнага твора расійскага пісьменніка і палітвязня Аляксандра Салжаніцына.
У гады хрушчоўскай адлігі аповесць была выдадзеная, пры Брэжневу забароненая і канфіскаваная з бібліятэк, а ў
1990-я ўключаная ў абавязковую школьную праграму па літаратуры, дзе знаходзіцца дагэтуль.
Салжаніцын лічыцца ў Расіі літаратурным класікам, але, быў, хутчэй, вялікім гісторыкам.
Галоўны праца, якая прынесла яму сусветную славу, «Архіпелаг ГУЛАГ» — не раман, а фундаментальнае навуковае даследаванне, ды яшчэ зробленае з рызыкай для жыцця.
Большасцю яго літаратурных твораў сёння, мякка кажучы, не зачытваюцца.Гэтая аповесць дзівіць каларытнымі характарамі і сакавітым мовай і разабраная на цытаты.Але першая спроба пяра, «Адзін дзень…», апынулася выключна ўдалай.
Аляксандр Салжаніцын, па адукацыі настаўнік матэматыкі, на вайнекапітан-артылерыст , у лютым 1945 года быў арыштаваны ва Усходняй Прусіі органамі СМЕРШу. Цэнзура перлюстравала яго ліст сябру, які ваяваў на іншым фронце, з нейкай крытычнай заўвагай пра Вярхоўнага Галоўнакамандуючага.
Будучы пісьменнік пасля допытаў на Лубянцы атрымаў восем гадоў зняволення, якія адбываў спачатку ў маскоўскай
Тэрмін ў яго скончыўся ў адзін месяц са смерцю Сталіна.
Жывучы на пасяленні ў Казахстане, Салжаніцын перажыў найцяжэйшую псіхалагічную траўму: у яго дыягнаставалі рак. Дакладна невядома, ці мела месца ўрачэбная памылка або вельмі рэдкі выпадак адужвання ад смяротнай хваробы.
Ёсць павер’е, што той, каго хавалі жыўцом, потым жыве доўга. Салжаніцын памёр у 89 гадоў, і не ад анкалогіі, а ад сардэчнай недастатковасці.
Задума «Аднаго дня Івана Дзянісавіча» нарадзіўся ў лагеры зімой 1950–1951 гадоў і была ўвасобленая ў Разані, дзе аўтар у чэрвені 1957 пасяліўся пасля вяртання з ссылкі і працаваў школьным настаўнікам.Салжаніцын пачаў пісаць 18 мая і скончыў 30 чэрвеня 1959 года.
«Я ў нейкі доўгі лагерны зімовы дзень цягаў насілкі з напарнікам і падумаў: як апісаць усё наша лагернае жыццё? Па сутнасці, дастаткова апісаць адзін усяго дзень у падрабязнасцях, у драбнюткіх падрабязнасцях, прытым дзень самага простага рабацягі.І нават не трэба нагнятаць нейкіх жахаў, не трэба, каб гэта быў нейкі асаблівы дзень, а — шараговы, вось той самы дзень, з якога складаюцца гады. Задумаў я так, і гэты задума засталася ў мяне ў галаве, дзевяць гадоў я да яе не датыкаўся і толькі праз дзевяць гадоў сеў і напісаў», — пасля ўспамінаў ён.
«Пісаў я яго нядоўга зусім, — прызнаваўся Салжаніцын. — Гэта заўсёды бывае так, калі пішаш з густога жыцця, побыт якога ты празмерна ведаеш».
Галоўным героем Салжаніцын зрабіў расейскага селяніна, салдата і зэка Івана Дзянісавіча Шухава.
Дзень ад пад’ёму да адбою склаўся для яго ўдала, і «засынаў Шухаў, цалкам задаволены».
Трагізм заключаўся ў апошняй скупой фразе: «Такіх дзён у яго тэрміне ад званка да званка было 3653.
