З беларускай мовы пераклала, сярод іншага, «Горад сонца» Артура Клінава, «Адам Клакоцкі і ягоныя цені» Ігара Бабкова, «Рыбін горад» Наталкі Бабінай, «Хрыстос прызямліўся ў Гародні» Уладзіміра Караткевіча. Жыве ў Варшаве.
Стары камп’ютар і Леў Шастоў
Ян Максімюк: Калі мы з вамі сустрэліся ўпершыню — на перакладчыцкім семінары каля Варшавы, пад канец мінулага стагоддзя — вы тады былі, так сказаць, у «расійскім аддзеле» і перакладалі выключна з расійскай мовы. Перш чым запытаць у вас пра беларускую літаратуру, я хачу, каб вы сказалі некалькі словаў пра сваё зацікаўленне літаратурай расійскай. З чым гэта звязана?
Малгажата Бухалік: Я шмат чытала, і калі прыйшоў час выбіраць ВНУ, мне захацелася неяк упарадкаваць прачытанае. Я паступіла на факультэт класічнай філалогіі. Чытанню старагрэцкай літаратуры я абавязаная поўнай паэтычнай імпатэнцыяй. Калі мне трэба перакласці нават банальны вершык, я некалькі дзён хаджу па сценах і моцна лаюся, ну бо самі скажыце: у чым кайф перакладаць паэзію на мову з пастаянным месцам націску, асабліва пасля таго, калі вы наслухаліся паэзіі са свабоднай метрыкай?
Потым я вывучыла расійскую мову, каб чытаць Шастова, бо якраз гэты аўтар моцна мяне зацікавіў, а польскіх перакладаў не было. А яшчэ пазней я купіла страшэнна стары камп’ютар, на якім не запускаліся ніякія гульні, толькі праграма Word. Жах. Ну дык я пачала перакладаць, каб камп’ютар не ляжаў.
Чаму варта хадзіць на праваслаўныя багаслужбы?
Максімюк: Наколькі істотна для вас, з якой мовы вы перакладаеце?
Бухалік: Як чытача мяне цікавіць літаратура наогул, без нацыянальных этыкетак. Ды нават не столькі літаратура, колькі канкрэтныя добрыя кнігі. Як перакладчыка мяне цікавяць кнігі на мовах, з якіх я магу перакладаць, гэта значыць, у якіх я ведаю і адчуваю кантэкст, культурны, літаратурны і гістарычны, і ў якіх я адчуваю сінтаксічныя тонкасці, інтанацыю і г.д. Гэта такі мінімальны парог, а ўласна перакладчыцкая праца пачынаецца за ім: праца з польскай мовай, з уяўленнем і эмоцыямі польскага чытача. Мне трэба расказаць гэтаму чытачу чужую кніжку так, каб ён у яе паверыў. Тут няма простых прадпісанняў, бо трэба ўзяць пад увагу мноства культурных, сацыяльных, стылістычных і іншых чыннікаў. Інакш кажучы, трэба задзейнічаць індывідуальны перакладчыцкі варштат і даверыцца інтуіцыі. Даверыцца слыху. Самому сабе.
У гэтай прафесіі варта адмежаваць сваю сімпатыю і светапогляд ад прафесійнага ўмельства. Я некалькі гадоў рэгулярна хадзіла ў праваслаўную царкву, каб ухапіць зусім чужы мне спосаб бачання свету. Я пераарала свой мозг савецкай прапагандай, дзякуючы чаму магу няблага адчуць матывацыю чалавека, які голымі грудзьмі кідаецца на амбразуру або ставіць горад пасярод стэпу. Перакладчык — гэта актор, яму трэба ўмець уваходзіць у чужую скуру, у скуру сваіх аўтараў, і тое без ніякай перадузятасці і капрызаў, без захоўвання дыстанцыі і адчування сваёй вышэйшасці. Калі я перакладаю Захара Прылепіна, я стаюся прымітыўным мача з імперскай
Латушка і помнік у Кіеве
Максімюк: Дык вось, гаворачы пра беларускую палітычную сітуацыю, што вы пра яе думаеце?
Бухалік: Я жадаю вам усяго найлепшага, але ніхто не ведае, калі і ў які бок пачне змяняцца сітуацыя ў Беларусі. І незалежна ад таго, як усё гэта павернецца, трэба рупіцца пра асноўную, вельмі пазітывісцкую культурную сувязь, бо якраз на ёй грамадствы будуюць узаемную павагу — гэта нешта больш трывалае, чым часовыя палітычныя сімпатыі. Я — чалавек, якому наканавана працаваць, а не махаць сцягамі.
Іншая рэч, што ў рамках гэтага апалітычнага пазітывізму два гады таму я спрабавала намовіць міністра культуры Беларусі Паўла Латушку зрушыць з месца тэму Караткевіча ў Польшчы. Маўляў, гэта сорам, што ў Польшчы няма перакладу ніводнага з ягоных раманаў. Мне наіўна думалася, што гэта нейтральная тэма (адносна іншых аўтараў, якіх я перакладаю, у мяне, зразумела, не было такіх ілюзій). Міністр адпісаў мне, што ён актыўна прасоўвае Караткевіча ва ўсім свеце ды, маўляў, навошта нейкія кніжкі ў Польшчы, калі ён якраз паставіў Караткевічу помнік у Кіеве… Ну ясна, помнік — гэта ж рэч, а не нейкі стос паперы…
Кошка і мышка. і яшчэ кот Манаеў
Максімюк: Зразумела. Значыць, давайце пакінем нашы сцягі і засяродзімся на вашай працы. Як вы вывучылі беларускую мову? Якімі падручнікамі і слоўнікамі вы карысталіся?
Бухалік: Ну так, цяпер надышоў момант жорсткай праўды. Ва ўніверсітэце ў мяне быў семінар беларускай мовы. Здаецца, на другіх занятках гэтага семінару выкладчык пачаставаў нас «Кошкай і мышкай» Васіля Быкава ў якасці перліны беларускай літаратуры. Я прачытала, выйшла на калідор пакурыць і пасля роздуму пастанавіла не вяртацца на семінар, гэта значыць, рашуча спыніць сваё знаёмства з Быкавым на тым, што я з яго прачытала ў расійскіх перакладах.
Паслядоўнае прагульванне заняткаў па беларускай мове не дазволіла мне пазнаёміцца хоць бы з асновамі беларускай граматыкі і правапісу, але з другога боку зберагло ад поўнай абыякавасці да гэтай мовы і культуры (а такое пачуццё ахапіла шмат каго з маіх калегаў, якім на чарговых занятках семінара казалі, сярод іншага, зубрыць на памяць верш «Забі прэзідэнта»). Праз некалькі гадоў я проста пачла чытаць кніжкі. Я не размаўляю і не пішу
Ідзем далей, хоць ад сораму мне цяпер трэба было б праваліцца скрозь зямлю: дома ў мяне няма ніводнага беларускага слоўніка. Калі я чагосьці не разумею, я запускаю скайп і пачынаю наўздагад дакучаць беларускім знаёмым, якія акурат свецяцца зялёным колерам. Гэта нашмат больш прыемна, чым заглядваць у слоўнікі, бо звычайна з патрэбным словам я атрымліваю ад знаёмых шырокі кантэкст: асацыяцыі, літаратурныя перагукі, спасылкі на тэксты, песні, фільмы і г.д. або цэлыя гісторыі проста з жыцця. Дарэчы, калі ў слоўніку нечага няма, дык няма, і капцы, а калі жывыя беларусы чагосьці не ведаюць, дык шукаюць да апошняга. Напрыклад, «валовых мордачак», якія, паводле Караткевіча, раслі ў садзе пад Каложай. Я падкінула гэтае пытанне знаёмым і атрымала ў адказ матэрыял, якога хапіла б на ладную манаграфію пра віды яблык на Гарадзеншчыне ў XVI стагоддзі. Але ніхто не быў упэўнены наконт гэтага канкрэтнага наймення. А праз некалькі месяцаў бачу ў скайпе: «Нутрыя, ты ж перакладаеш „Хрыстос прызямліўся ў Гародні“, дык, можа, ведаеш, бо некаму неадкладна трэба: які від яблык рос каля Каложы?»
Максімюк: Знаёмыя называюць вас Нутрыяй?
Бухалік: Так. Незнаёмыя таксама.
Хадановіч і парады
Максімюк: А хто вам раіў, што варта перакладаць з беларускай літаратуры?
Бухалік: Спытайце лепш, хто мне не раіў. Ды нічога, я адкажу: у парадах пальму першынства трымае Андрэй Хадановіч. Ён пачаў раіць недзе на зломе стагоддзяў і здаўся ўсяго гады два таму. Ён быў сапраўды нястомны, і гэта пры тым, што нашы літаратурныя густы, мякка кажучы, разыходзяцца. Урэшце аднойчы ён глянуў панура на некалькі кніг, што я пераклала, і сказаў: «Нутрыя, ты мне псуеш літаратурны працэс у Беларусі».
Ведаеце, я не той чалавек, якому лёгка параіць. Калі мне нешта скажуць або напішуць рэцэнзію, дык я не паверу, або не прачытаю, або адразу забуду. Іншая рэч, калі я сама бяру кнігу і чытаю. Тады мяне не цікавіць нічога, акрамя тэксту. Я тады расслабляюся, падстаўляю вуха і слухаю, як дзейнічае тэкст. Вызначаю, наколькі я магу паверыць аўтару. І потым я ўжо ведаю, добрая гэта кніжка ці дрэнная, і чаму. Так, гэта вельмі суб’ектыўны метад, асацыяльны, нерэпрэзентатыўны і ненавуковы. Але я не ведаю іншага, які дзейнічаў бы лепш — у тым ліку на выдаўцоў і чытачоў перакладу.
Пра Бабкова і недасказанасць
Максімюк: Так склалася, што і я, і вы перакладалі таго самага беларускага аўтара — Ігара Бабкова. Я пераклаў ягоныя эсэ, вы — кнігу прозы «Адам Клакоцкі і ягоныя цені». Як вам перакладалася? І што вы думаеце пра гэтага аўтара?
Бухалік: Перакладалася вельмі міла. Ігар акуратна піша і яшчэ больш акуратна думае. Але ёсць у гэтай кнізе нешта, што мяне раздражняе. Як на мяне, гэта зборнік добра распачатых тэмаў, якім лепш падыходзілі б даўжэйшыя формы — нават раман — і плынь якіх пасля дзесяці старонак страчвае свой імпэт і губляецца ў пяску. У пасляслоўі Ігар піша, што гэта такі наўмысны ход: «дзесяць медытацый з нагоды неіснавання свету». Гэта ўжо не зусім сумленна, бо свет, наколькі мне вядома, застаецца жывым і здаровым, а медытаваць у гэтым выпадку трэба хутчэй з нагоды неіснавання фабулы ў Бабкова.
Наогул я хачу сказаць, што чым больш мне гадоў, тым менш у мяне талерантнасці да нявыказанага. Калі я чую або бачу на паперы нешта накшталт «І ведаеце…», пасля чаго наступае доўгі, шматзначны і містычны пагляд або доўгае і не менш містычнае шматкроп’е, я ўсміхаюся шчырай, шырокай, пралетарскай усмешкай і кажу: «Не ведаю, давай растлумач». Гэта вельмі аблягчае жыццё.
Раман пра рэвалюцыю
Максімюк: Нядаўна ў Польшчы выйшаў раман Караткевіча «Хрыстос прызямліўся ў Гародні» ў вашым перакладзе. Чаму вы вырашылі перакласці гэты твор, а не «Дзікае паляванне караля Стаха», напрыклад?
Бухалік: Гэты раман,
Калі мне было шаснаццаць і я чытала «Чароўную гару», мяне вельмі засмучала, што, беручы бок Сэтэмбрыні, чытач павінен адмовіцца ад таго, на што паклаў сваю лапу Нафта: ад гатычных сабораў, паэзіі, пафасу Бібліі і наогул ад ільвінай долі таго, што мы называем «высокай культурай». Інакш кажучы, або муштраванне, саборы і харалы, або
Неапазнаны лятучы аб’ект
Максімюк: Дарэчы, што гэта за гісторыя атрымалася ў вас з загалоўкам польскага перакладу рамана Караткевіча?
Бухалік: Я доўга думала, што зрабіць у польскай мове са словам «прызямліўся» з арыгінальнага загалоўка. Для беларусаў «прызямліўся» таксама выглядае падазрона і можа выклікаць асацыяцыі з неапазнанымі лятучымі аб’ектамі. Затое як фраза беларускі загаловак добра гучыць, у адрозненне ад пачварнага «Chrystus wylądował w Grodnie». У гэтым польскім загалоўку, які далі выдаўцы, нічога, акрамя неапазнанага лятучага аб’екту, няма. У беларускім загалоўку ёсць «зямля» — сыход на зямлю, парусія, другое прыйсце (такое з агнём, хвалою і трубамі, апакаліптычнае), і акрамя гэтага рэха народных гісторый пра Ісуса, які ходзіць як абадранец ад хаты да хаты, просіць хлеба, бласлаўляе беднякоў ды навакольныя палеткі, у гэтым выпадку — гарадзенскую зямлю. Я перабрала дзясяткі варыянтаў загалоўка ў польскай мове і ўрэшце рашылася на нешта простае, ёмкае і гладкае для вуха: «Chrystus przyszedł do Grodna». Свае аргументы я агучвала выдаўцам шматкроць, але яны мне заўсёды адказвалі, што «так стаіць у слоўніку, і няма чаго мудрагеліць».
Максімюк: А былі ў вас іншыя праблемы, акрамя гэтай, з загалоўкам?
Бухалік: У кніжцы больш за шэсцьдзесят раздзелаў, кожны з іх мае эпіграф або некалькі эпіграфаў, і гэта яны, на маю думку, а не сама аповесць, ствараюць усю атмасферу — ад Апакаліпсісу да Рабле. А вось выдаўцы хацелі ўсюды ўтрымаць лёгкі, сучасны стыль. Інакш кажучы, яны хацелі падрэзаць пераклад зверху — напрыклад, замяніць біблейскія цытаты, якія я брала з перакладу Бібліі Якуба Вуйка XVI стагоддзя, цытатамі з Бібліі Тысячагоддзя, пераклад якой з’явіўся ў ХХ стагоддзі. І яны хацелі падрэзаць пераклад знізу — напрыклад, замяніць «смярдзючы гной» «памётам», «дупу» — «азадкам» і г.д. Урэшце пераклад Вуйка і «смярдзючы гной» засталіся, але ў выдадзенай кніжцы я ўбачыла мноства іншых дробных «паправак», якія вярэдзяць маю душу.
Брантазаўры на конях
Максімюк: А як вам наогул шматслоўнасць Караткевіча? Вы ў сваім перакладзе не спрабавалі яго падкарочваць?
Бухалік: Не падкарочвала, але часам лаяла на чым свет стаіць. Ды пачакайце, я вам зманіла: я выкінула ў перакладзе крыху «вачэй», бо ён устаўляе слова «вочы» ў кожны сказ, і праз некалькі месяцаў, як толькі я зірнула ў кніжку, тая ў адказ паглядзела на мяне страшэннай шматвокай пачварай.
Ні і ўявіце сабе, напрыклад, такую караткевічаўскую фразу: «Коннікі імчалі, цяжкія і страшныя, як брантазаўры, на конях, закутых у сталь». Калі ўявіце, дык галава ў вас пойдзе кругам, як пасля пляшкі самагону. Брантазаўры на конях! Як вам карцінка?
А калі сказаць сур’ёзна, дык гэта халерна добрая кніга, і я вельмі баюся, што яна ўспрымецца як псеўдагістарычная прыгодніцкая аповесць, гэта значыць, што чытачы праслізнуць толькі па вярхах, не заглыбляючыся ў яе. А заглыбіцца ёсць у што.
Максімюк: Што яшчэ хочацца вам перакласці з беларускай літаратуры? Ці, магчыма, яна вам ужо надакучыла?
Бухалік: Я скончыла перакладаць некалькі выдатных п’есаў Сяргея Кавалёва і бяруся за пераклад «Шалома» Артура Клінава. Потым хачу перакласці яшчэ некалькі іншых рэчаў, на якіх трымаю вока. Але не скажу, на якіх, каб не папсаваць літаратурнага працэсу.
Наркотык пасля працы
Максімюк: А што вы любіце чытаць дзеля ўласнай прыемнасці, калі вам не трэба перакладаць? Нейкія раманы жахаў, дэтэктывы, Дыкенса?
Бухалік: Як кажуць, гэта наўпростае пападанне. Якраз цяпер я чытаю перад сном «Запіскі Піквікскага клуба». Дзеля прыемнасці я чытаю староцце, галоўным чынам класіку, бо тут меншая рызыка, чым пры сучаснай літаратуры, натрапіць на графаманію. На шчасце, у мяне вельмі кароткая памяць — калі параўнаць з камп’ютарам, дык у мяне няма жорсткага дыску, а ёсць толькі аперацыйная памяць — так што я магу
А што да дэтэктываў, то я
