Валер Булгакаў: Жанчына паглядзела на мяне, усміхнулася і кажа: «Ну, наверное, у вас высшее образование!» 17

Валер Булгакаў.

Валер - справа. Сярэдзіна 1970-х.

Паўтара года, 1975.

Дачка Міраслава. 2003 год.

Дачка Міраслава. 2005 год.

Вяселле. З белымі кветкамі – Юрась Бушлякоў. 1993 год.

Валеру Булгакаву 2 гады. 1976.

Прабабуля Валера Булгакава Юзэфа Бурак з мужам Ясем. Здымак зроблены на афіцыйным шлюбе, бо да савецкага часу Юзэфа і Ясь былі толькі павянчаныя ў касцёле.

Валер Булгакаў з бацькамі. Канец 1970-х.

З мамай Людмілай. 1975 год.

Валерка (сядзіць у цэнтры) – на бульбе ў вёсцы Сінія Горы Смалявіцкага раёна. Верасень 1990 года.

Прабаба Юзэфа і родны дзядзька Вінцэнт.

Бабуля (мама бацькі) Еўдакія Агафонава.

З жонкай Аленай і дачкой Міраславай. 2005 год.

З дачкой Міраславай на адпачынку. 2005 год.

У радзільні, з сынам Пятром Янушам на руках. 2008 год.

Сын Пётр Януш. 2010 год.

Дзеці – Міраслава і Пётр Януш. 2009 год.

Валер Булгакаў – студэнт філфака БДУ. Пачатак 1990-х.

З дачкой Міраславай. 2008 год.

Сканфіскавана больш за 5000 кніг на гістарычную тэматыку. Заблакаваны рахунак выдання. Узмацняецца псіхалагічны ціск на аўтараў і супрацоўнікаў. Звольнены аўтар адной з кніг. Самога Булгакава ў тэндэнцыйным сюжэце БТ звінавацілі і ў незаконным прадпрымальніцтве, і ў экстрэмізме, і… Карацей, зрабілі ворагам народа.

Некаторыя пытанні ў часе гутаркі так і не былі зададзеныя. Некаторыя засталіся без адказу. Шмат што было знятае ўжо з гатовага тэксту. Але не выпадала дапытваць суразмоўцу «па поўнай»: штохвіліны не пакідала думка, што ўсё сказанае Булгакавым можа быць скарыстана супраць яго. Калі не ў судзе, то прынамсі так званымі «калегамі» з дзяржаўных СМІ.

Валер Булгакаў нарадзіўся ў 1974 годзе ў Мінску. Скончыў філфак БДУ, аспірантуру пры кафедры гісторыі беларускай літаратуры БДУ, аспірантуру Інстытута філасофіі Нацыянальнай акадэміі навук Украіны. Кандыдат філасофскіх навук (2005). Спецыялізуецца ў галіне даследаванняў еўрапейскіх нацыяналізмаў, у тым ліку беларускага. У 2010 годзе ўзнагароджаны прэміяй імя Ежы Гедройца, заснаванай Польскім Інстытутам у Беларусі.

У 1996—1998 гг. быў адказным сакратаром, намеснікам галоўнага рэдактара часопіса «Фрагмэнты». У 1998 годзе прыдумаў часопіс «ARCHE-Пачатак», з таго часу і па 2012 год быў яго галоўным рэдактарам.

Жанаты, двое дзяцей. Сябра ГА «БАЖ» з 2009 года.

«Я проста сам сябе, як той казаў, «спаліў»

— Што цяпер адбываецца ў «справе ARCHE»?

— Мы сутыкнуліся ўпершыню за доўгі час з сітуацыяй, што нашыя тэлефоны праслухоўваюцца, вядзецца нейкая аператыўна-вышуковая дзейнасць у дачыненні да нас… Усё гэта стварае сітуацыю нервовага зрыву і псіхалагічнага стрэсу, калі ты не можаш нармальна спаць і паводзіць сябе больш-менш разняволена…

— Як Вы здагадаліся, што тэлефоны праслухоўваюцца?

— Ёсць вельмі просты спосаб — калі ты кажаш нешта толькі аднаму чалавеку, а пра гэта робіцца вядома іншым. Калі 2 кастрычніка гэтага года міліцыя Лагойскага раёна і КДБ прыехалі забіраць мае кніжкі — безумоўна, пракол быў у залішняй балбатлівасці праз тэлефон. Я проста сам сябе, як той казаў, «спаліў».

— А Вы былі там у вёсцы, калі прыехалі забіраць кнігі?

— Не. Абставіны канфіскацыі вельмі дзіўныя. Спецыяльна прыехалі ўвечары, у 21.30 — а ў той дзень якраз адбывалася знакавая падзея, матч БАТЭ — Баварыя. Здагадваліся, што я буду ці глядзець па тэлевізары, ці знаходзіцца на стадыёне «Дынама». А суровыя людзі з літарамі «КДБ» і «Міліцыя» прыехалі ў той час у глухую лагойскую вёску… Дарэчы, так па волі лёсу склалася, што гэтая вёска знаходзіцца за 10 кіламетраў ад Хатыні.

— Калі яны туды прыехалі, то выклікалі Вас?

— Не. Працэдура стандартная такая, што яны прыехалі, узялі пробу прадукцыі, апісалі. А праз тры дні падагналі, як пасля па тэлебачанні сказалі, «некалькі мікрааўтобусаў» — хоць я думаю, што гэта перабольшанне. І толькі праз 10 дзён я даваў тлумачэнні — што гэта, адкуль і чаму так.

«Я б сказаў, што гэтая справа знаходзіцца паміж справамі Алеся Яўдахі і Алеся Бяляцкага»

— Шмат хто праводзіць аналогіі са справай Бяляцкага…

— Я б сказаў, што гэтая справа знаходзіцца паміж справай Алеся Яўдахі і Алеся Бяляцкага. Алесь Яўдаха атрымаў крымінальны прысуд за дыстрыбуцыю кніжак — і тут нас лучыць «кніжны» характар. Са справай Бяляцкага лучыць публічны розгалас і шмат якія дэталі. Следчы, які праводзіць следчыя дзеянні, прызнаўся мне, што працуе ў аддзеле, які займаўся справай Бяляцкага. Улады самі забяспечваюць пэўную сімвалічную пераемнасць? Я калі прыйшоў на допыт, пацікавіўся, ці не тут 4 жніўня 2011 года быў арыштаваны Алесь Бяляцкі. Следчы ўсміхнуўся: маўляў, так, тут! І адразу ж запытаўся, як я стаўлюся да гэтай справы. А пад канец «пахваліўся»… Але я, ведаеце, не з палахлівых. Працуючы на сваёй пасадзе, я шмат чаго наглядзеўся і шмат праз што прайшоў. Так, у мяне не было турэмных тэрмінаў, але жыццё маё не было бясхмарным. У нас была «берасцейская» справа ад КДБ за экстрэмізм, шмат чаго іншага было. Але ўнікальнасць гэтай справы ў тым, што супраць нас працуюць дзясяткі людзей, — магчыма, 50 ці болей — з розных структур. Дайшло да таго, што пачалася атака на нашы выданні — супрацоўнікі Дэпартаменту фінансавых расследаванняў ходзяць па пунктах продажу кніжнай прадукцыі і пытаюцца пра кніжкі, да якіх мы маем дачыненне. Паралельна ДФР праводзіць праверку працы Шклоўскага завода газетнай паперы, дзе мы ўласна і куплялі паперу…

— Спадар Валер, а вось апроч сучасных аналогій са справай Бяляцкага — ці прыходзяць Вам на розум нейкія аналогіі з нашай далёкай ці не вельмі далёкай гісторыі?

— Увогуле, наша справа — паказчык нездароўя беларускага грамадства. Калі б’юць па кнізе, якая цяпер і так далёка не ў пашане ў спажыўца…

Кніга ў Беларусі ўспрымаецца як інструмент карэкцыі грамадскай свядомасці, стварэння новай ідэнтычнасці. У нашай сітуацыі яна чамусьці ўспрымаецца як інструмент падрыву ідэалогіі беларускай дзяржавы. Мы жывем у грамадстве, дзе трэба прайсці праз прыніжэнне, калі хочаш атрымаць выдавецкую ліцэнзію, а ўлады маюць падазрэнні наконт тваёй палітычнай лаяльнасці…

У Андрэя Дынько, які быў заснавальнікам часопіса «ARCHE», была паралель з заходнебеларускім часам і рэаліямі, калі адбываліся налёты польскай паліцыі. Маглі таксама прыйсці і арыштаваць беларускую друкаваную прадукцыю.

Але адназначных паралеляў не правядзеш. Бо кніга сёння — далёка не асноўны інструмент выхавання свядомасці грамадзян…

З іншага боку, мы маем актыўнасць творчай беларускай інтэлігенцыі. Бо затрыманыя кнігі — гэта 26 тытулаў. І што б там ні сцвярджала БТ, іх аўтары — найлепшыя розумы, найлепшыя прадстаўнікі беларускай нацыі: Алег Латышонак, Юрка Туронак, Адам Станкевіч, Адам Бабарэка, Антон Луцкевіч…

Подласць дзяржаўнай прапаганды ў тым і палягае, што яна хоча абярнуць тое, што дэ-факта з’яўляецца бясспрэчным нацыянальным здабыткам, у «прапаганду нацысцкіх вартасцяў» і, як сказаў журналіст Вярбіцкі, у «псеўдаістарычаскія зарысоўкі».

«Я думаю, гэта сведчанне ментальнай інерцыі найвышэйшых чыноў КДБ, выхаваных у той час, калі кніга яшчэ нешта значыла»

— Спадар Валер, але забралі 5000 кніг. У нас у краіне тым часам жыве 9,5 мільёнаў чалавек. Нават калі раздаваць гэтыя кнігі бясплатна, ці могуць яны нарабіць аж такой заўважнай шкоды гэтаму рэжыму? Вы ж самі сказалі, што кніга ўжо не галоўны інструмент уплыву на масы. Дык якая Вашая версія, чаму ваююць з кніжкамі?

— Адказ, магчыма, у тым, што людзі, якія сядзяць у КДБ, — гэта прадстаўнікі познесавецкай кадэбісцкай школы. Мабыць, нейкія нашы кніжкі трапілі ў кадэбісцкія рукі на самы верх — і справа закруцілася. Калі не браць пад увагу паступовага назапашвання кампрамату на нас.

Я думаю, гэта сведчанне ментальнай інерцыі найвышэйшых чыноў КДБ, якія былі выхаваныя ў той час, калі кніга акурат яшчэ нешта значыла. Бо калі сённяшнія палкоўнікі і генералы пачыналі прафесійнае жыццё, кніга сапраўды была бомбай, фармавала тагачаснага жыхара БССР. Сёння ж сярэдні наклад кнігі на беларускай мове — 300–500 штук. Але напад паралельна на нас і на гарадзенскі гістарычны асяродак сведчыць, што ў Беларусі кніга яшчэ нешта важыць.

— Сітуацыя з малымі накладамі канфіскаваных кніг нагадвае мне іншую. Калі на плошчу выходзіць пяць чалавек з плакатамі, і «пакаваць» іх прысылаюць роту АМАПу. Хоць ніякай небяспекі яны нікому не нясуць. Які сэнс паляваць на кнігі з мізэрнымі накладамі?

— Гэта, вядома, не да мяне пытанне… Улада робіць стаўку на застрашванне. Пазалетась казлом адпушчэння ў сферы культуры і грамадзянскай супольнасці быў Алесь Яўдаха. Летась — драматычная гісторыя з Алесем Бяляцкім… Тое, што адбываецца з намі, — гэта мэсідж, адрасаваны незалежнаму асяроддзю: рыпнецеся — і з вамі будзе тое самае. Такая аўтарытарная педагогіка.

— Але глядзіце: Бяляцкага пасадзілі — а праваабарончы рух у Беларусі жыве! У дадзеным выпадку ўсё сапраўды завязана на Вас? Калі ўпаляваць Булгакава, усё гэта накрыецца медным тазам?

— Спадзяюся, што не. Але, безумоўна, мой асабісты фактар нешта значыць. Кнігі могуць выходзіць і без майго ўдзелу. Проста я ж таксама маю нейкія веды, нейкі рэдактарскі досвед, ведаю пэўныя замежныя мовы. Умоўна кажучы, тая ці іншая кніжка без мяне ніколі не выйдзе.

— Але гэта можна рабіць з-за мяжы.

— Можна. Але тое, што адбываецца цяпер, выходзіць за межы разборак з часопісам ці з Булгакавым. Ідзе знішчэнне нашых і без таго мізэрных дыстрыбуцыйных сетак. Адбываецца зачыстка з беганнем фінансавай міліцыі па кнігарнях і пунктах продажу. З канфіскацыяй нашых выданняў, дзе гэта магчыма. Альбо з пагрозамі «больш ніколі і ні пры якіх акалічнасцях!»

Булгакаў можа ўратавацца — засесці недзе ў Гватэмале і працягваць страчыць. Але калі Булгакаў у Беларусі, ён можа паехаць і нешта паказаць, расказаць, раздаць… Цяпер жа паўстае пытанне — як дайсці да чытача?

У нас быў вельмі агрэсіўны фізічны маркетынг — мы цягалі гэта ўсё на сабе. Калі выстаім, давядзецца змяняць усё гэта, бо будзем баяцца падставіць тых, каму «пагразілі пальцам». Ды і яны самі будуць баяцца працаваць з намі.

— Вы ўвогуле хоць некалі мадэлявалі сітуацыю, якая здарылася?

— Разумееце, мы не працавалі без дзяржаўнай рэгістрацыі. Мы плацілі штогод дзясяткі тысяч даляраў у якасці падаткаў. І ўсё адно гэта нас не ўратавала, рэжым знайшоў вузкае месца. Бо я тут чую: «Заплаціў бы падаткі — было б усё харашо…» Паўтараю: мы плацілі падаткі! Акурат і выйшаў такі момант, што ў нас была выязная прэзентацыя, прадалі нейкія няшчасныя 25 кніжак на нейкую няшчасную суму — 875 тысяч. Сто баксаў! І акурат праз іх фармальна і пачаўся гэты кардэбалет. Хоць пачацца справа магла з чаго заўгодна.

«Я, нарадзіўшыся ў Мінску, натуральна, быў звычайным расійскамоўным хлопцам»

— Спадар Валер, ведаю, што Ваш бацька працаваў разам з маім дзедам — у геалагічнай арганізацыі БелГІІЗ (пазней — Геасервіс).

— Мой бацька працаваў там з 1972 года, як скончыў універсітэт, і да самай смерці. Бацька быў чалавекам «без аніякіх прэтэнзіяў» і не пайшоў далей за пасаду начальніка нейкага там аддзела. Ён быў адначасова і інжынер, і кіроўца «Газа 66», і дробны начальнік, і начальнік партыі, але гэта была невялікая «начальсцвеннасць»…

— Але беларускасць, я так разумею, у Вас ад маці?

— Маці, як і я пазней, скончыла беларускі філфак, была настаўніцай беларускай мовы. Яна вучылася разам з людзьмі, якія пасля зрабілі вялікі ўнёсак у беларускую культуру, — Яўгенія Янішчыц, Алесь Разанаў, Анатоль Бутэвіч… Гэта быў «зорны» выпуск 1971 года. Калі я быў зусім маленькі, Жэня Янішчыц прыходзіла да нас у госці. З Бутэвічам, Разанавым падтрымліваліся нефармальныя кантакты.

Мая маці была чалавекам беларускай культуры — без усякіх агаворак. Чалавекам, верным гэтай культуры да моманту сваёй смерці. Мае бацькі ніколі не былі камуністамі ці кар’ерыстамі. Не тое каб яны не хацелі кар’ернага росту — проста не хацелі такой цаной. Матка была беларускамоўным чалавекам, вучыла мяне беларускай мове. Бо я, нарадзіўшыся ў Мінску, натуральна, быў звычайным расійскамоўным хлопцам. Без яе мая беларуская мова ніколі б не была такой, якой яна ёсць.

— А маці пачала далучаць Вас да гэтага на пэўным этапе?

— У нас была жывая традыцыя. Мая маці з Заходняй Беларусі, з Валожынскага раёна родам, з-пад Івянца. Яе маці, мая бабця Станіслава, памерла ва ўзросце 29 гадоў, пакінуўшы двух маленькіх дзетак. Адпаведна, маю маці выхоўвала яе бабуля — Юзэфа Бурак, 1898 года нараджэння. Яна пражыла аж да 1993 года, я цудоўна яе памятаю! Яна не ведала ніякай расійскай мовы!

У нас у сям’і быў аўтамабіль «Жыгулі» 11-й мадэлі, наступная мадыфікацыя «капейкі» — гэта ўжо пэўны статус. І кожныя выходныя мы праводзілі акурат на вёсцы. Хоць і ў Мінску жылі ў прыгарадзе — у ваенным гарадку «Уручча».

У мяне адно з самых смешных уражанняў дзяцінства — па суседстве з прабабай Юзэфай жыў хлопчык, яго таксама звалі Валера, а бацьку — Вінцэнт, па прозвішчы Новік. Быў 1980 год, я з гэтым хлопчыкам сябраваў, ягоная мама пякла вельмі смачныя бліны, а ў студні вялася стронга. (Там непадалёк рэчка Іслач — яны, дарэчы, вылавілі некалькі рыбак ды закінулі сабе ў студню…) І вось я прыходжу да яго, а ён звяртаецца да свайго бацькі: «Тата! Тата!» Я ў жаху кажу: «Как «тата»?! Неправильно, надо «папа, папа!»

Потым я зразумеў, што «тата» — абсалютна правільна. І што той хлопчык гаварыў з бацькамі фактычна літаратурнай беларускай мовай. Я нарадзіўся ў тыя часы, калі беларуская мова была паўнавартаснай мовай вёскі, і нават малыя дзеці гаварылі на нашай мове.

«З 5 верасня 1990 года я гавару па-беларуску»

— Вашае прозвішча расійскага паходжання?

— Расійскага. Матчына прозвішча — Шашкевіч. А мой дзед, Мікалай Булгакаў, нарадзіўся ў райцэнтры Льгоў Курскай вобласці — на мяжы Украіны і Расіі. Нібыта паводле нейкіх генеалагічных табліц нашая галіна звязаная з галіной, якая дала расійскага філосафа Сяргея Булгакава (не блытаць з Міхаілам Афанасьевічам).

— Відаць, пісьменнікам Вас панаджвалі шматкроць у жыцці?

— Вельмі характэрна, што нават Беларускае тэлебачанне ў сваіх прапагандысцкіх опусах мяне здзекліва называла «пісьменнікам Булгакавым»! Таму, калі па мамінай лініі я на 100% беларус, то з бацькоўскай лініяй не ўсё так ясна. Дзед — ён рускі чалавек. А баба нарадзілася каля Апочкі, на сумежжы Пскоўскай і Віцебскай абласцей, на тэрыторыі, якая да рэвалюцыі ўваходзіла ў склад Віцебскай губерні. Калі я прыязджаў малы ў гэтую мясціну, то чуў, напрыклад, слова «журавіны», мала вядомае расійскай мове (усміхаецца).

Часам думаюць, што нацыяналізм, вернасць нацыянальнай ідэі — гэта вернасць сваёй крыві. Гэта шкоднае і трохі нават фашысцкае ўяўленне. Нацыяналізм для мяне — гэта справа духу. А дух не вымяраецца катэгорыямі крыві.

— А калі ў Вас пачалася «актыўная» фаза беларушчыны? Як гэта выглядала?

— Вельмі проста — я ўзяў і паступіў на беларускі філфак у 1990 годзе і пачаў гаварыць па-беларуску. То бок я належу да той генерацыі людзей, якая пачала гаварыць па-беларуску яшчэ пры Савецкім Саюзе. На экзамен я прыйшоў з бел-чырвона-белым значкам, калі сцяг далёка яшчэ не быў дзяржаўны. Мне паблажліва ўсміхаліся, а калі спыталіся, які беларускі пісьменнік мне найбольш падабаецца, я адказаў: Адам Глобус. Так што з 5 верасня 1990 года я гавару па-беларуску.

— А што здарылася менавіта ў гэты дзень?

— Я сустрэў Юрася Бушлякова на бульбе ў вёсцы Сінія Горы Смалявіцкага раёна. (Дарэчы, з жонкай Аленай я пазнаёміўся на той жа бульбе). Юрась таксама быў такім неафітам. Ягоная асабістая гісторыя трагікамічная. У яго сям’і меркавалі, што сыну беларуская мова будзе лішняй, і «з прычыне слабога здароўя» вызвалілі сыночка ад навучання беларускай мове. І сынок быў пазбаўлены путаў гэтай «ненавіснай мовы» ажно да апошняга выпускнога класа, калі ў ім пасяліўся дух беларушчыны. У выніку Юрась атрымаў атэстат аб заканчэнні сярэдняй школы з адзнакай па беларускай мове! І, калі я сустрэў Юрася, ён ужо прынцыпова гаварыў па-беларуску, што было досыць нязвыкла. Юрась мяне пераканаў, што трэба «гаварыць па-беларуску паўсюдна і з усімі, трэба шырыць нацыянальную свядомасць». І мы тады накінуліся на нашых дзевачак-аднакурсніц, спрабуючы шырыць.

Што праўда, гэтая стратэгія была не вельмі эфектыўнай. Але я сам пачаў паўсюдна гаварыць па-беларуску — на прыклад Юрася. Праўда, гэта доўжылася да 1994 года, калі прыйшоў да ўлады наш беларускі прэзідэнт і адбылася змена вех. Гаварыць з усімі па-беларуску — гэта вялікія псіхічныя выдаткі, бо даходзіла і да агрэсіўных формаў — людзі прыходзілі ў кафетэрый Цэнтральнага ўніверсама і прасілі «букатку» (булачку). Прадавачкі шалелі…

І з кім у 1994 годзе Вы вырашылі не гаварыць па-беларуску?

— Я проста не стараюся цяпер у кожным, груба кажучы, алкаголіку абуджаць гарачыя беларускія пачуцці. Я стараюся рабіць гэта пры дапамозе розных медыяў — кнігі, часопіс, інтэрнэт. Бо «ручная» рэкрутацыя адраджэнцаў — гэта стратэгія, якая бярэ пачатак яшчэ ад нашаніўскай пары. Янка Станкевіч пакінуў пасля сябе цікавыя ўспаміны — што яны ездзілі прыгараднымі цягнікамі ў Вільню і ў дарозе чыталі газету «Наша Ніва». Часам іх выпадковыя спадарожнікі па вагоне цікавіліся, што за газета такая. Янка Станкевіч накідваўся тады на такога спадарожніка і расказваў, што ёсць такая беларуская мова і такая вось газета.

Самае смешнае, што так ён пазнаёміўся з Янам Луцкевічам: разгарнуў газету, спрабуючы прыкаваць да сябе ўвагу пасажыраў у гэтым вагоне, а насупраць сядзеў нейкі дзядзька, які ў пэўны момант таксама разгарнуў газету — і таксама «Нашу Ніву»! Аказалася, што адзін з іх Янка Станкевіч, а другі — Іван Луцкевіч, які рабіў вялікі ўнёсак у справу беларускага адраджэння…

Таму, калі мы хочам, каб Беларусь гаварыла па-беларуску, трэба, выбачаюся, менш пісаць дыктовак пры дапамозе замежнага дыпламатычнага корпусу, а больш выдаваць слоўнікаў, літаратуры, якая будзе цікавая шараговаму беларусу. Іншы важны момант — культывацыя гістарычнай памяці. За 14 гадоў выйшла 120 нумароў «ARCHE» агульным накладам 100 тысяч асобнікаў. Гэтыя асобнікі не трапілі да аднаго чалавека ці да 100 асобаў. Нашыя выданні патрымалі ў руках дзясяткі тысяч беларусаў.

«Дынько проста забег у Міністэрства інфармацыі, зарэгістраваў там часопіс і прызначыў мяне галоўным рэдактарам»

— Вы пісалі, што заснавальнік «ARCHE» — Андрэй Дынько. Ці можаце вярнуцца ў гісторыю і нагадаць, як паўставаў гэты часопіс?

— Узнік ён дзякуючы маім летуценням і практычнасці Андрэя Дынько. Бо ў 1998 годзе, калі «ARCHE» і быў заснаваны, я летуцеў новым часопісам. Я працаваў тады ў «Фрагмэнтах» і з розных прычын не бачыў сябе там далей.

Я гаварыў з рознымі дзеячамі… Але беларусы — славянская нацыя, і далей за гаварыльню не ішло. А Дынько быў чалавекам ужо іншай, я б сказаў, еўрапейскай культуры. Я таксама пайшоў да яго на каву гаварыць пра новы часопіс…

— А да гэтага між вамі якія стасункіі былі?

— Было вузкае асяроддзе, ён быў выкладчык Лінгвістычнага ўніверсітэта. Але нейкі паміж намі быў кантакт, нейкая ўзаемная прыхільнасць. Ён ужо набліжаўся да таго, каб стаць рэдактарам «Нашай Нівы». Дык вось, я проста за каваю загрузіў Дынька, як і шэраг іншых людзей, сваёй ідэяй з часопісам. І праз два ці тры дні здараецца цуд: Дынько проста ўзяў і забег у Міністэрства інфармацыі, зарэгістраваў там часопіс і прызначыў мяне галоўным рэдактарам.

Гэта было заканчэнне той светлай пары, калі, нягледзячы на пераўтварэнне беларускага рэжыму ў аўтарытарны, можна было прыйсці з вуліцы і зарэгістраваць часопіс. Тады за друк адказваў Падгайны. І ён быў той чалавек, да якога мы мелі нахабства хадзіць і гаварыць: «Дай нам, Падгайны, грошай на друк!» Ён працягваў нам руку і гаварыў: «Хлопцы, пакуль яшчэ не магу!»

— А чаму Вы казалі, што бачылі рэдактарам Дынько, а не сябе?

— Бо ён ужо ў той час працаваў на расійскія выдавецтвы, меў набітую руку. А я быў хутчэй летуценнікам.

— Як Вы фармулявалі мэту і задачу «ARCHE»?

— Тады акурат ішло знішчэнне беларускіх тоўстых часопісаў або поўнага падпарадкавання іх дзяржаве. Час знішчэння «Крыніцы», пагром «Полымя», пагром «Маладосці». Паўставанне «ARCHE» — контркультурны праект, каб даць голас новаму пакаленню беларускай інтэлігенцыі. Беларуская культура нішчылася, але Лукашэнка быў не ў стане спыніць інерцыю культурных працэсаў, закладзеных яшчэ раней.

— Раней — гэта Адраджэнне пачатку 1990-х?

— Так! У мяне, напрыклад, дыплом аб заканчэнні БДУ — з «Пагоняй»! Першы і апошні такі выпуск 1995 года. У 1994 яшчэ быў БССР, а ў 1996 ужо была лукашэнкаўская сімволіка.

«Дачка пайшла ў беларускую гімназію — і там хуценька за паўгода насабачылася гаварыць па-расійску!»

— Спадар Валер, а дзяцей сваіх Вы ў якой мове гадуеце?

— Траўматычнае пытанне. Мы з жонкай — беларускамоўныя людзі, сваіх дзяцей хацелі гадаваць па-беларуску. Але ў нашым Фрунзенскім раёне быў адзіны беларускамоўны дзяржаўны садок, які знаходзіўся ад нас далекавата — на вуліцы Матусевіча. Тым не менш, я туды цягаў сваю дачку. А выявілася, што яна там, замест таго каб навучыцца лепш гаварыць па-беларуску, навучылася гаварыць па-расійску!

Максімум, што гэты садок даваў, — выхавацелькі маглі гаварыць з бацькамі па-беларуску, калі ты іх папросіш. Беларуская рэальнасць такая… Потым мы жылі цэлы год у Варшаве, дачка прыехала адтуль беларускамоўнай і нават часткова польскамоўнай. Вярнуліся — пайшла ў 4-ю гімназію беларускую і там хуценька за паўгода насабачылася гаварыць па-расійску.

Так што ў найлепшым выпадку дзеці ў нас растуць білінгвамі, беларушчына ў іх з-пад палкі. З усімі сваімі аднакласнікамі маё дзіця, натуральна, гаворыць па-расійску, з бацькамі — па-беларуску, асабліва калі звяртаеш на гэта ўвагу.

— Дык у дзецях Вы культывуеце беларускасць толькі сваім прыкладам ці нейкую «палітінфармацыю» праводзіце?

— Я супраць усякіх «палітінфармацый». Вось мая жонка вельмі любіць ім сцвярджаць, што… Расстаўляць акцэнты. Я тут зыходжу з таго, што выбар мусіць быць за дзіцем.

— А колькі гадоў Вашым дзецям?

— Сыну чатыры, а дачцэ 10. Сына мы таксама водзім у беларускі садок.

— Ведаю, што была нейкая цікавая гісторыя, як Вы выбіралі імя свайму сыну…

— Па матчынай лініі ў мяне тры стрыечныя дзядзькі вельмі пазітыўныя. Гэта значыць, што была мая баба Стася, а ў яе была сястра Яня. І Яня нарадзіла трох сыноў — адзін Пётр, другі Януш (які ў працэсе сацыялізацыі стаў Іванам) і трэці Казімір. І так сталася, што гэты Казімір Бібік даслужыўся да палкоўніка расійскай арміі. «Казімір» было для нас занадта агрэсіўна, таму мы імя дзіцяці мы склалі з першых двух — выйшаў Пётр Януш… Калі я прыйшоў рэгістраваць дзіця ў ЗАГС Фрунзенскага раёна, то думаў, што там мяне чакае бой. А жанчына паглядзела на мяне, усміхнулася і кажа: «Ну, наверное, у вас высшее образование!» І без усякіх дадатковых пытанняў узяла і запісала.

«…І я ўключаю касету, адкуль раве: «God save the Queen / the fascist regime»

— Вашыя студэнцкія сябры казалі, што тады ў Вас было два вялікія захапленні — музыка і кнігі. Ну, пра Ваша захапленне кнігамі ўжо ўсе ведаюць… А музыка?

— Гэта быў 1990 год. Савецкі Саюз, перабудова, у нас пачынаецца бульба… А так сталася, што ў Мінску толькі-толькі з’явіўся першы альбом Sex Pistols — Never Mind the Bollocks. Мы страшна хацелі мець яго на сваіх касетах, але яго не было. Нарэшце камсамольскія функцыянеры недзе яго ўкралі — і ў жніўні 1990 года ён з’явіўся ў мінскіх студыях гуказапісу. Я лячу, перазапісваю яго на сваю касету, бяру свой магнітафон і еду ў Сінія Горы Смалявіцкага раёна на бульбу. І там пачалася вайна на знішчэнне!..

У нас там была сталоўка, дзе мы харчаваліся. Пачынаецца рабочы дзень са снядання, і я ўключаю касету, адкуль раве: «God save the Queen / the fascist regime»! Нарэшце нашыя дзевачкі не вытрымліваюць, прыносяць сваю касету, а там Газманаў «Есаул, есаул, ты оставил страну»…

Я гадаваўся на панк-, пост-панк-культуры, якая добра паклалася на фазу крызісу позняга Савецкага Саюза. Тое, што прапаноўвала беларуская і расійская эстрада, мяне не задавальняла. Маім вялікім зацікаўленнем быў брытанскі музыкант Браян Іно ці брытанскі гурт Joy Division…

Гэта былі нішчымныя, бедныя часы. Я помню, што на трэцім курсе БДУ (1993 год) у мяне было 27 касет, і мне здавалася, што гэта проста агромністае «дастаяніе». 27 касет — гэта не жарт!

Потым, у часе навучання ў аспірантуры, фанатэка пачала фармавацца на кампакт-дысках. У нейкі момант у мяне ўжо было пад 1000 дыскаў. Але пасля аказалася, што кампакт-дыскі — гэта ўжо састарэлы матэрыял, што ўжо ёсць mp3!.. Адным словам, маё сталенне прыпала на час тэхнічнага прагрэсу (усміхаецца). Але мае зацікаўленні засталіся ў тым жа полі — гэта тая музыка, якая завецца некамерцыйнай. Уласна кажучы, мы — некамерцыйныя выдаўцы. А я — спажывец некамерцыйнай музыкі. «The Fall», «АукцЫон», «Звуки Му», «Коллежский Асессор»… Я называю гурты, якія грымелі пры канцы 1980-х — пачатку 1990-х. Так у кожнага чалавека — што тады запала ў сэрца, з тым ты і ідзеш далей. З сучаснай музыкі, апошніх месяцаў гэта Ladytorn, брытанскі гурт з балгарскай вакалісткай.

— А з беларускай музыкі Вам хоць нешта падабаецца?

— Ёсць такі гурт — «Касcиопея». Я нават пабыў там музычным прадзюсарам, хоць гэта камічна гучыць. Калісьці Сярожа Сакалоў, басіст «Касcиопеи», выступаў у складзе гурта «Чоки» — і газета «Культура» ў сярэдзіне 1990-х мяне пазначала як прадзюсара гэтага гурта. Хоць я не быў ніякім прадзюсарам, а проста піў з імі піва.

Калі браць беларускую музыку-то гэта «Зартипо», «Саша і Сірожа», «Крамбамбуля», «Краму» з задавальненнем слухаю. Бачыце, мае музычныя прэферэнцыі далёкія ад вузкалобага нацыяналізму: «толькі беларуская мова, толькі NRM». Хоць пласцінка «Мроі» «Дваццаць восьмая зорка» ў мяне, безумоўна, была.

Помню, мы ў 1991 годзе з Юрасём Бушляковым паехалі ў Наваградак, каб паглядзець Наваградскі замак. І страшна мне грэла душу, калі мы зайшлі ў тамтэйшы ўнівермаг, і нейкі хлопец купіў і разглядаў тую пласцінку «Мроі»… Там жа, у Наваградку, мы з Юрасём пачалі ў рэстарацыі гаварыць з афіцыянткай па-беларуску. І ў яе была рэакцыя: «Хлопцы, вы, навернае, с Мінска прыехалі? У нас у рестаране па-беларускі ніхто не разгаварывает!»

— Як Вы адпачываеце?

— Ніяк. Можа, гэта фанатычная пазіцыя… За апошнія 15 гадоў я двойчы толькі ездзіў у Крым на тэрмін, большы за тыдзень. Калі не браць паездкі на два дні на дачу, то я ніяк не адпачываю. Футбол гляджу, некалі ў лазню хадзіў… Штовечар — абавязковая прагулянка на пару гадзін, такі адпачынак ад сядзення за камп’ютарам. Ды і калі ёсць малое дзіця, пытанне прагулянак вырашаецца само сабой.

— Родны дом, родная хата — гэта для Вас Мінск ці тая вёска пад Івянцом?

— Гэта цяжкое пытанне. Я жыву і нарадзіўся ў Мінску, таму Мінск, безумоўна, — месца для жыцця. Але месца для натхнення, месца, дзе я стаў тым, кім я ёсць, — гэта, безумоўна, тая вёска Сівіца пад Івянцом. Бо каб яе не было, я б стаў такім нармальным «рускаязычным»… мінчанінам. І ніякія б мне крымінальныя справы, дэпартацыі і высылкі не пагражалі. Бо там, на вёсцы, гаварэнне па-беларуску было натуральным працэсам, а не маніфестацыяй. Гэтыя людзі гаварылі так, як ім Бог даў.

«Журналісты пачынаюць паратызаваць на крытычных сітуацыях…»

— Ці далікатна паводзілі сябе нашыя калегі ў гэтай няпростай для Вас сітуацыі?

— Асноўная праблема, якая мяне дратуе і паказвае, што беларуская журналістыка не знаходзіцца ў еўрапейскай прасторы, — гэта тое, што інтэрв’ю не аўтарызуюцца. Гэта вялікі прафесійны грэх для журналіста — калі ён, не палічыўшы патрэбным паказаць аўтару, выстаўляе гэта ў такім выглядзе на сайт. Усе асноўныя «сенсацыі», псіхалагічныя траўмы і перажыванні, якія я перанёс, якраз звязаныя з гэтым. Журналісты пачынаюць паратызаваць на крытычных сітуацыях…

— Але памятаю, як Юрась Карманаў апавядаў, што ў Associated Press наадварот забаронена паказваць гутаркі перад друкам…

— А ў Польшчы, напрыклад, ёсць закон, што калі журналіст паставіў гутарку без аўтарызацыі, яму пагражае нават крымінальная кара.

Глеб Лабадзенка, baj.by

Хочаш падзяліцца важнай інфармацыяй ананімна і канфідэнцыйна? Пішыце рэдактару «Нашай Нівы» ў ТГ