Сяргей Харэўскi
Менск з птушынае вышынi
Горад на костках
Калi сядзiш на 22-м паверсе, у кавярнi самага высокага менскага гатэлю «Беларусь», многiя будынкi можна разгледзець нашмат лепей, чым зь зямлi.
Вось проста ўнiзе, зьзяе залатымi крыжамi царква Марыi Магдалены, колiшнi архiў кiнафотадакумэнтаў.
Першапачаткова гэта быў будынак лютаранскае кiрхi, набыты праваслаўнымi ў 1847 годзе, у 30-я гады, за бальшавiкамi, гэта была адзiная дзейная бажнiца ў Менску, дзе перахоўвалася шмат царкоўнага ўбраньня й рыштунку з розных менскiх цэркваў. У 1990-м яе вярнулi вернiкам, дзякуючы намаганьням дэпутата Вярхоўнага Савету БССР Зянона Пазьняка. Не пасьпелi менчукi пацешыцца з выгляду гэтае царквы на высокiм пагорку, як перад ёю пабудавалi з сэлiкатнае цэглы цэх хлебазавода. Зрэшты, гэта ўсё ж звычайная менская гiсторыя...
У свой час трэба было прыкласьцi нямала намаганьняў, каб уявiць сабе, што шэранькi будынак з грувасткiмi портыкамi 50-х гадоў насамрэч — царква. Пра гэта нагадвалi толькi зграбная брама зь лязурнаю цыбулiнкай уверсе i вялiкiя Старажоўскiя могiлкi зь безьлiччу старасьвецкiх крыжоў зь «яцямi». У 1984 годзе зрылi й могiлкi, надмагiльлi пусьцiлi на шчабёнку, альбо на броўку для тратуараў.
Пракладку цераз могiлкi шашы запраектаваў архiтэктар Шыдлоўскi, якi бадай толькi гэтым праектам i вызначыўся. Нiколi не забуду ягоныя натхнёныя вочы й iмпэтныя доказы таго, што наогул усё трэба зрыць... Як нiколi не забуду й груду костак, якiя трамбавалi ў адхоны трасы i пад асфальт дарогi. Дзясяткi юных скарбашукальнiкаў трабушылi тады разварочаныя магiлы, зьбiралi крыжыкi, абразкi, манэткi. Сёньня ўжо маладзейшыя натхнёна церабушаць ямы ў Курапатах...
Наогул, мае ўспамiны часта зьвязаныя з чалавечымi косткамi на менскiх будоўлях. Да прыкладу, падчас добраўпарадкаваньня ў дварах на Рэспублiканскай вулiцы (сёньня Раманаўская слабада), рабочыя расьцярушылi старадаўнiя жыдоўскiя могiлкi i расставiлi чарапы на плоце вакол будоўлi... Сьмех зрабiлi... Пасьля гэтага некаторыя мае аднаклясьнiкi гулялi чарапамi ў футбол. Калi я вучыўся ў школе, у многiх менскiх кватэрах можна было пабачыць людзкiя чарапы, прыладжаныя пад начнiкi, скарбонкi, альбо попельнiцы. Як памятаю, шкiлеты не пужалi менскiх дзяцей. Часам магла быць грэблiвасьць, але чыста санiтарнага парадку. Памятаю яшчэ адзiн матыўчык: «А-а, гэта ж з жыдоўскiх могiлак...»
Тады, дзiцём, я часта бачыў у кожным катлаване або траншэi чалавечыя косткi. Вакол кляштараў заўсёды былi вялiкiя цьвiнтары. Надмагiльлi не ацалелi, але ледзь не пад кожнай сьцяною засталiся чалавечыя парэшткi. Рабочых гэта звычайна забаўляла. Рыюць, да прыкладу, траншэю пад кабэль, трапляюць акурат на шыхт пахаваньняў, засунуць недапалак у зубы чэрпу i пакладуць паверх кабэля. Празь некалькi гадоў кабэль правяраюць — а па iм чарапы ляжаць зь недапалкамi. Пацеха...
З вакна 22-га паверху старых менскiх могiлак ужо не вiдаць. Адныя ўжо захiнутыя новабудоўлямi, другiя зрытыя. Вунь вiдаць шпiль касьцёла Сьвятога Роха... Каталiцкi цьвiнтар вакол яго зруйнавалi, калi будавалi «Палац мастацтва». А проста ўнiз, за Сьвiслачай, быў татарскi мiзар. Часьцяком у ваяроў зь нябожчыкамi прачыналася... не, не сумленьне, а гаспадарлiвасьць. Калi руйнавалi жыдоўскiя могiлкi, то простакутныя чорныя камянi надмагiльляў надавалiся для аблiцоўкi адмiнiстратыўных будынкаў. Такiмi камянямi аблiцаваныя парталы былое Вышэйшае партшколы, Дому афiцэраў ды iншых сур’ёзных установаў. За Домам мастацтваў, пад старой бярозай, да сёньня ляжыць груда «будматэрыялу» з мудрагелiстымi жыдоўскiмi надпiсамi...
Летась, калi рамантавалi вулiцу Карла Маркса, рабочыя папраўлялi каменную броўку. Калi яны адвальвалi камень, то на iм добра былi вiдаць лiтары эпiтафiяў. Пэўна, гэта помнiкi са Старажоўкi. З таго часу я iмкнуся не наступаць на гранiтныя броўкi менскiх тратуараў...
Сяджу на 22-м паверсе, слухаю надрыўны сьпеў расейскае эстраднае зоркi, а ў вушах — скрыгочуць гусянiцы бульдозэраў, трашчаць чарапы... Не магу адвесьцi вачэй ад гулкае шашы, тутака, проста ўнiзе, пад гатэлем «Беларусь»...
Старое Места
... За вакном дождж... За iм цiкава назiраць, седзячы на такой вышынi. Патоп! Ацалелая выспачка старасьвеччыны, якой натхнялiся сотнi падарожнiкаў, Сыракомля, Кiркор, Шпiлеўскi, аточаная сьцяною дажджу й бэтоннымi хвалямi навабудаў.
Панарама й помнiкi Верхняга Места — цэлы пляст у гiсторыi беларускага мастацтва, у традыцыi беларушчыны. Сюды, бы магнэсам, цягнула мастакоў адразу па расейскай акупацыi. На адным зь сямi менскiх узгоркаў ацалела ўсё тое, што сьведчыла пра непаўторнасьць нашага лёсу i пра найвышэйшы кшталт цывiлiзацыi. Малюнкi, гравюры, эцюды Пешкi, Дамеля, Орды, Лявэрня, найбуйнейшых мастакоў свайго часу, адлюстравалi гэты куток краю, поўны рамантычнае элегii. Нават працы аматараў, такiх, як Герасiмовiч, альбо бацька Станiслава Манюшкi, данесьлi да нас трапяткое стаўленьне да кожнае тутэйшае камянiчкi. Вежы бажнiцаў, сьпiчастыя дахi менскага Верхняга Места, нiбы мачтавы карабель плылi праз каламутныя хвалi забранага краю. З пачаткам стагодзьдзя абаяльнасьць гэтых старых кварталаў была ўжо клясычнаю. Малюнкi й гравюры Лукомскага, Драздовiча, Альтмана, Воранава, Раманава, стваралi клясычны вобраз старога Менску. Нават панявечанае, ужо глыбока савецкае, Верхняе Места, па-ранейшаму прыцягвала мастакоў. Графiчныя й жывапiсныя працы Дучыца, Марыкса, Тычыны, Цiхановiча, Волкава, Зайцава, Дударэнкi прысьвечаныя менавiта гэтаму кутку. Цэлая галерэя...
Стары горад цудам захаваўся насуперак лёгiцы самазьнiшчальнае менскае прыроды. Памятаю, калi я хадзiў тутака ў школу ў 70-я, то ледзь ня кожны месяц бачыў, як нешта руйнуюць, перабудоўваюць, расчышчаюць. То сьпiлуюць старую сасну, то выкалупаюць брук, то сарвуць каваны гаўбец, то вывернуць ацалелы лiхтар. Пазьней ўсё стала на паток: руйнавалi адразу вулiцамi — спачатку з боку Сьвiслачы, пасьля з боку Нямiгi.
Яшчэ ў мiнулым стагодзьдзi «вясковы лiрнiк» Сыракомля заўважыў, што ў Менску ўвесь час як наўмысна сьцiраюцца ўсялякiя памяткi мiнуўшчыны. Два стагодзьдзi змаганьня з помнiкамi... Нават калi помнiк iснуе фiзычна, у Менску ён рэдка выглядае помнiкам. Адсюль, з 22-га паверху гатэлю добра вiдаць апсыду касьцёла i кляштар марыявiтак. Сёньня гэта Сувораўская вучэльня. Кляштар базыльянак на Траецкай гары — 2-я савецкая бальнiца. Слынная менская турма-«валадарка» — Пiшчалаўскi замак. Калiсьцi белую вежу замка на зялёнай гары менскага гарадзкога вала было вiдаць аж праз усю вулiцу Iнтэрнацыянальную (колiсь Валоскую), а сёньня пэрспэктыва вулiцы ўпiраецца ў шэрую спаруду вылiчальнага цэнтру Мiнiстэрства ўнутраных справаў.
... Сяджу, углядаюся праз мокрае шкло ў свой горад, якi там, унiзе. Да майго столiка падыходзiць чалавек. Ён паляк. Сядае, выбачаецца. Iмкнецца загаварыць. Я прыкiдваюся нетутэйшым. «Нецiкавы горад», — кажа паляк, — «Няма дзе пахадзiць, няма на што паглядзець». Я кiваю на Траецкае прадмесьце. Ён iранiчна ўсьмiхаецца. Турысты ўвечары туды ня ходзяць.
Пасьля паляк пачынае крытыкаваць Старое Места ў Варшаве, якое было дашчэнту зруйнаванае ў вайну. Маўляў, даўмелiся па вайне будаваць бэтонныя дэкарацыi. Адразу ж вiдаць што несапраўдныя помнiкi. Каму вiдаць? «Варшавякам», — кажа ён. А мне, кажу я, не вiдаць. Мне ў Варшаве было i на што глядзець, i дзе прытулiцца. Выпадковы сусед па столiку нарэшце сыйшоў...
Цэнтар Старога Места ў Менску, у адрозьненьне ад Варшавы, у часе вайны ацалеў. Яго зьнiшчалi нашмат пазьней, проста на маiх вачах. Адначасова ў сьвядомасьць людзей заганяўся стэрэатып пра цалкам зруйнаваны ў вайну горад.
Вунь там, перад Сьвята-Духавым саборам, стаяў двухпавярховы старасьвецкi дамок. Ён падкрэсьлiваў маштаб гары. Сабор, якi ўзвышаўся па-над iм, здаваўся яшчэ больш велiчным. Гiсторыкi дазналiся, што гэты дамок — аптэка пачатку 18 стагодзьдзя. Прыдумалi прыгожы праект рэстаўрацыi. Плянавалася зрабiць музэй. У той жа год мэтрабудаўцы зьнiшчылi гэты помнiк. Паставiлi там вэнтыляцыю мэтро. Ня зьлева, ня справа, а менавiта тут... Звычайную менскую камянiчку ламалi два тыднi — надта ж таўшчэзныя аказалiся сьцены, надта ж глыбокiя былi лёхi. Калi ўпаў дах, з гарышча пасыпалiся старасьвецкiя, яшчэ часоў Рэчы Паспалiтае, кнiгi. Запомнiўся мне адзiн аграмадны фалiянт з нотамi для аргана. Рабочыя яго паднялi на рыдлёўкi i ўчатырох некуды зьнесьлi.
Цi варта адбудаваць стары Менск наноў?
Пасьля вайны, напрыклад, у Нямеччыне розныя гарады напаткаў розны лёс. Сацыялiстычны Бэрлiн ператварылi ў суцэльны палiтычны мэмарыял. А ў Заходнiм Бэрлiне паўразбураны бомбамi, учарнелы ад дыму гатычны касьцёл пакiнулi як помнiк, i падсьвятляюць па начах. Тое самае, дарэчы, у Менску хацелi зрабiць з абгарэлым Спаса-Праабражэнскiм саборам, былым касьцёлам бэнэдыктынак, што стаяў зьлева ад кiнатэатра «Перамога». Хацелi пакiнуць як помнiк «нямецкаму варварству», але самi даруйнавалi ўсё дашчэнту... У Заходнiм Бэрлiне доўгiя гады i рэйхстаг стаяў без славутага срэбнага купала, сьпiсаны зьнiзу дагары пераможцамi. Урэшце немцам гэтая нэкрафiлiя абрыдла, i рэйхстаг аднавiлi ва ўсiм былым харастве... А ва Ўсходнiм Бэрлiне рабiлi амаль як у Менску — зьнiшчылi дарэшты сотнi помнiкаў, панатыкалi новабудоўляў.
У Кёльне, спляжаным саюзьнiцкiмi бамбардоўкамi, адразу ўзялiся за аднаўленьне. Вядома, не такiмi тэмпамi, як у сацыялiстычнай Польшчы, але грунтоўна. I ёсьць чым ганарыцца. Як пiсаў часопiс «Гутэн Таг»: «Паўсталыя з руiнаў раманскiя касьцёлы Кёльна сталi яшчэ прыгажэйшымі». Такiм чынам, пытаньне, ня ў тым, цi аднаўляць, а ў тым, як аднаўляць.
... Гляджу — вунь сьвецiцца толькi што адноўленая каталiцкая Катэдра. Калi я хадзiў там штодзень у школу, я ня мог ведаць, што ўнiкальны помнiк барока, былы езуiцкi касьцёл, iснуе. Гэтая бажнiца ў мiнулую вайну ацалела цудам. Але ў 1954 годзе гэты помнiк зьнявечыў запрошаны зь Ленiнграда архiтэктар Драздоў. З таго часу гэта быў спартовы комплекс «Спартак».
Насталi iншыя часы. У 1984 годзе быў распрацаваны дэтальны плян аднаўленьня Верхняга Места ў Менску. У барацьбе за рэстаўрацыю старасьвеччыны вырасла цэлае пакаленьне змагароў за незалежную Беларусь. Тымчасам пра спадчыну забылiся. А за што змагалiся?
Помнiкi не йснуюць самi па сабе. Помнiк — гэта тое, што йснуе толькi ў нашай сьведамасьцi i ў чым мы пераканаем нашых нашчадкаў. Калi помнiк патрэбны нам — мы маем падставы яго аднавiць такiм, якiм ён iснуе ў нашай сьведамасьцi. I мы адновiм менскую Ратушу, якую зруйнавалi на загад Мiкалая II, бо яна, маўляў, «нагадвала аб былых вольнасьцях»... I царкву Сьвятога Духа, шматкроць панявечаную расейскiмi акупантамi i ўзарваную бальшавiкамi ў 1937-м. I будынак тэатру, дзе была пастаўленая першая беларуская опэра, якi зруйнавалi ўжо на маiх вачах у 1986 годзе. Напэўна, калi мы ўсё гэта адновiм, мне будзе цiкавей у Менску. Як i таму паляку — знойдзецца, на што паглядзець. I я буду сядзець не пад аблокамi, на 22-м паверсе гатэлю «Беларусь», а там, у тым горадзе, якi жыве пакуль толькi ў маiх летуценьнях. Не сярод птушак, а сярод людзей.
