Андранiк Антанян
«Пiсьцiк» зарачанскага Фэлюся
Калi тое было? Мусi гадоў шэсьць таму. Калi Лiтва ў чарговы раз у гэтым стагодзьдзi абвесьцiла пра сваю незалежнасьць, а савецкiя войскi ўсё яшчэ стаялi ў Вiльнi, i пакуль яшчэ не атрымалi каманды душыць людзей танкамi. Адзiным, што ў тыя днi нагадвала пра знаходжаньне варожай армii ў сталiцы ўжо незалежнай, але нiкiм не прызнанай дзяржавы, былi вайсковыя патрулi, якiя хапалi на вулiцах усiх маладых людзей прызыўнога веку, што траплялi ў поле iхнага зроку. Чаго тады я прыехаў у Вiльню, узгадаць сёньня ўжо складана. Цалкам магчыма, што зрабiў я гэта бяз дай-патрэбы. Проста склаў заплечнiк, пакiнуў бацькам цыдулку й паехаў сабе ў Вiльню. Аўтаспынам, вядома. У 16 гадоў вельмi проста ўзяць зубную шчотку ды зьмену бялiзны й зьехаць у няблiзкi сьвет. Кавы ў «Ledaine» папiць.
Начаваў я ў сквоце на вулiцы Зарэчнай 2. Шмат хто тады зьбiраўся ў згаданым дворыку. Аўтаномiя гэтая йснуе й па сёньняшнi дзень, не такая шматлюдная, праўда. Сем гадоў таму зарачанская багема толькi й размаўляла пра блiзкую сьмерць Савецкага Саюзу, i кожны прапаноўваў свой варыянт сьмяротнага ўдару пад дых iмпэрыi. Звычайна плянавалi запусьцiць мурашоў у будынак ЦК Лiтоўскай Кампартыi, зрабiць публiчнае самаспаленьне на Чырвонай плошчы ў Маскве i г.д. Вядома, зьдзяйсьняць гэтыя дзёрзкiя й небясьпечныя для здароўя намеры нiхто не зьбiраўся. Багема, размовы, прыгожыя позы.
Адзiную дапасаваную да рэальнага стану рэчаў прапанову нарадзiла на сьвет божы мая сяброўка Аўшра. Зрабiла гэта яна тады, калi йшлi разам паглядзець, што засталося ад Бэрнардынскiх могiлак. Яна сказала прыкладна наступнае: «Савецкi Саюз гэта такi Кашчэй Неўмiручы. Сьмерць ягоная ў iголцы. Iголка ў качцы. Качка сярод iншага брохла ў куфэрку. А куфэрак гэты, як мне здаецца, знаходзiцца тут, на Зарэччы, i называецца «Музэй Ф.Э.Дзяржынскага», а iголка — цьвiк музэйнай экспазыцыi — асабiсты рэвальвэр першага й самага галоўнага чэкiста. Наша задача скрасьцi яго й патапiць у Вялейцы». Мне спадабалася хада думак Аўшры. Мне было шаснаццаць гадоў. Маiм любiмым пэрсанажам беларускай гiсторыi быў Кастусь Калiноўскi, а музэi ўжо тады я недалюблiваў. Яшчэ я быў закаханы ў Аўшру й сэмантычны зьмест фразэалягiчнага выразу «ня ўпасьцi тварам у бруд» разумеў крыху шырэй чым цяпер.
Плян наш быў просты — зайсьцi ў музэй пад маркаю сьцiплых маладых людзей зацiкаўленых гiсторыяй рэвалюцыйнай барацьбы, зайсьцi ў залю, дзе быў выстаўлены «пiсьцiк» зарачанскага Фэлюся, я разьбiваю адным ударам малатка шкло вiтрыны, Аўшра хапае пiсталет i мы бяжым уверх дварамi па Падрэчнай у бок Галяндэрскай да крэматорыю, а там ужо пачынаецца лес...
Адкладаць вырашэньне праблемы йснаваньня СеРуСеру ня сталi, проста зарулiлi дахаты па малаток. Неспадзяванкi пачалiся пасьля таго, як я сапраўды адным ударам расквасiў шкло пад якiм ляжаў пiсталет колiшняга вiленскага гiмназiста Фэлiкса Дзяржынскага. Спрацавала сыгналiзацыя, гэтая акалiчнасьць мяне так перапудзiла, што малаток высьлiзнуў з рукi. Сьляды на месцы злачынства пакiдаць не хацелася, але перш чым атрымалася ўхапiць афарбаваную ў чырвоны колер ручку малатка, двойчы давялося са ўсёй моцы сьцiснуць у жменi шкляныя аскепкi. Нам усё ж пашчасьцiла ўцячы з музэю, праўда, трэба прызнаць, што вечна сонныя бiляцёркi ды даглядчыцы не адважылiся чынiць нам перашкоды. I я б на iх месцы ня стаў падстаўляць галаву пад удары малатка непаўналетнiх вар’ятаў.
Уцячы дварамi да Галяндэрскай — гучала вельмi надзейна. Але нi Аўшра, нi, тым больш, я ня ведалi ўваходаў-выхадаў, якiя яднаюць зарачанскiя дамы, i нiякага дзiва няма ў тым, што мы вельмi хутка патрапiлi ў тупiковы двор. Адседжвацца давялося на гарышчы аднаго трохпавярховiка. «Пiсталет Дзяржынскага» на самой справе аказаўся звычайным муляжом, месца якому ў краме дзiцячых цацак або на складзе школы з мастацкiм ухiлам. Мiлiцыi-палiцыi чуваць не было. Аўшра, як у Галiвудзкiх кiнах, адарвала кавалак тканiны ад сваёй кашулi й перавязала мне скрываўленую руку. Люба прыгадваць гэтую сцэнку. Яшчэ яна казала, што краiна, дзе музэi замест рэальных рэчаў, сымбаляў эпохi, перахоўваюць халтурна зробленыя муляжы, ня мае будучынi, i як бы там нi было, усё савецкае мастацтва, увесь гэты сацрэалiзм, неўзабаве ператворыцца ў паскудную вытворчасьць муляжоў. Думкi не такiя ўжо арыгiнальныя, асаблiва калi ўлiчыць, што тады мая сяброўка чытала-перачытвала «1984» Оруэла.
А я ў той дзень, на трывiяльным, заваленым гнiлым рызьзём ды засцаным катамi зарачанскiм гарышчы прыйшоў да высновы, што рэчы, сапраўды датычныя да гiсторыi, не даходзяць да рук музэйшчыкаў. Дзе можна памацаць вяроўку, на якой павесiлi Калiноўскага, палёгаць у руцэ бомбу Пулiхава, цi пагартаць лемантар, па якiм так i не навучыўся пiсаць па-расейску без памылак Вацак Ластоўскi?
Ашмётак запэцканай крывёю клятчастай анучы даўно, мусiць, згнiў на тым сьмярдзючым падстрэшшы. Толькi шнары на маёй левай далонi засталiся. Сапраўдныя шнары. У Фэлiкса Эдмундавiча Дзяржынскага, магчыма, нiколi не было пэрсанальнай зброi. А што да вытворчасьцi муляжоў, то ёю ня грэбуюць сёньня беларускiя музэi i спадзяюся, што ад iх дзейнасьцi не залежаць пэрспэктывы беларускага руху й далейшыя шляхi разьвiцьця беларускага мастацтва.