То загарыцца, то згасьне...
Алiмпiйскiя гульнi ў Нагана нагадалi мне пра некаторыя японскiя сюжэты нашага культуразнаўства. Першы тычыцца Брамы Расёмон у старой японскай сталiцы Кiота. Другi сюжэт — «Легенда пра Нараяму» — японскi мастацкi фiльм, зьняты нiбыта паводле апавяданьня Ўладзiмера Караткевiча «Нямоглы бацька». Казка Караткевiча выйшла ў «Бярозцы» ў 80-м годзе, а фiльм Шахея Iмамуры зьявiўся на экранах у 83-м. Здараецца, што ў розных канцах сьвету ў адзiн час, незалежна адна ад аднае нараджаюцца тыя самыя спэцыфiчныя iдэi.
Я сачу за тэлетрансьляцыяй лыжнае гонкi ў Нагана i раптам адчуваю, што ў полi майго зроку зусiм не спартоўцы або экранны антураж з храномэтрамi, прозьвiшчамi ды iншым. Вока спыняецца на засьнежаных узгорках, парослых соснамi, якiя ня могуць не хваляваць сваiм падабенствам да роднага краявiду. Сасна i вярба — два самыя японскiя дрэвы ў паэзii i жывапiсе. Хiба што дубоў японскiх ня згадваю. Але й бязь iх падабенства дастатковае.
Нi ў нас, нi ў iх я не знаходжу схiльнасьцi або здольнасьцi да яркiх вiдовiшчных шоў. Але iхныя апiсаньнi спусьцелага ў шарую гадзiну мястэчка, слаты i сiнiх агеньчыкаў у тумане лёгка абуджаюць ува мне пачуцьцё бацькаўшчыны. Так зразумелае беларусам жаданьне зашыцца ў скрыню ад усяго сьвету, як у Коба Абэ, цi самурайскае самагубства селянiна Антона з аднайменнае драмы Максiма Гарэцкага, калi селянiн ад псыхалягiчнае безвыходнасьцi лягае на касу. Гэта толькi асобныя, вырваныя з кантэксту сьведчаньнi таго, што мiж намi iснуе нейкае неасэнсаванае да канца адзiнства, прынамсi блiзкасьць.
Вы скажаце, што яны — непадобныя да нас людзi. Але гэта зусiм не перашкаджае ў мастацтве. Парадокс у тым, што ў творах японцаў мы вычытваем такiя характарыстыкi краявiду, людзей i iх паводзiнаў, якiя зь цяжкасьцю стасуем менавiта да японцаў.
«Старая яшчэ шырэй расплюшчыла вочы з чырвонымi павекамi i ўтаропiлася ў твар слугi. Утаропiлася вострым позiркам драпежнай птушкi», — пiсаў Акутагава.
Цi можаце вы ўявiць сабе старую японку з арлiным позiркам?
Падахвочаны ўласным адкрыцьцём, я паспрабаваў перачытаць славутую Акутагававу «Браму Расёмон», замянiўшы асабовыя iмёны на беларускiя. Браму Расёмон у старажытнай японскай сталiцы Кiота замянiў на Вострую Браму ў старажытнай беларускай сталiцы Вiльнi, а вулiцу Судзаку, адпаведна, — на Базыльянскую. Вось што з гэтага выйшла:
«Гэта здарылася аднойчы пад вечар. Нейкi слуга хаваўся ад дажджу пад Востраю Брамай.
У шырокiм атворы, апрача яго, нiкога не было. Толькi на тоўстым круглым слупе, зь якога сям-там аблупiлася фарба, сядзеў цвыркун. Паколькi Вострая Брама стаiць на люднай Базыльянскай вулiцы, тут маглi б хавацца ад дажджу некалькi жанчын i маладых людзей са сьвятадухава манастыра. Тым ня менш, акрамя слугi, нiкога не было.
Тлумачылася гэта тым, што на працягу апошнiх двух-трох гадоў на Вiльню адно за другiм абрыньвалiся бедзтвы — то землятрус, то ўраган, то пажар, то голад. Вось сталiца i запусьцела незвычайна. Як распавядаюць старажытныя летапiсы, дайшло да таго, што сталi ламаць статуi апосталаў ды сьвятарнае начыньне i, звалiўшы ў кучу на краi дарогi пакрытае пазалотай дрэва, прадавалi яго на дровы. Такiя былi справы ў сталiцы; таму пра падтрымку Вострае Брамы, зразумела, нiхто больш не клапацiўся. I, карыстаючы зь яе закiнутасьцi, тут жылi лiсы i барсукi. Жылi злодзеi. Нарэшце, павялося нават прыносiць i кiдаць сюды непрыбраныя трупы».
Наўрад цi ў такiм перастварэньнi ёсьць якаясь сутнасная недакладнасьць, калi згадаць вiленскую гiсторыю зь яе паморкамi, пажарамi i спусташальнымi набегамi «цiшайшага» расейскага цара Аляксея Мiхайлавiча...
Толькi ў сэрцы трывожным пачую
За краiну радзiмую жах...
Цiкава, цi ўспамiнаюць японцы ў такiх выпадках сваю Браму Расёмон i — «ваякаў на грозных канях»?
Сюжэт Караткевiчавага «Нямоглага бацькi» для беларускай лiтаратуры досыць экзатычны. У вёсцы iснуе закон, каб старых бацькоў, якiя ўжо з работнiкаў ператварылiся ў едакоў, уласныя дзецi вывозiлi ў пушчу i там пакiдалi цi то на зьядзеньне дзiкiм зьвярам, цi то на галодную сьмерць. Тое самае — у Iмамуры, у «Легендзе пра Нараяму». У абодвух творах сынам настае час выпраўляць бацькоў на памiраньне: японцу — мацi, беларусу — бацьку. Цiкава, што i там, i там сыны носяць сваiх старых на плячах. Але самае цiкавае, што ў абодвух творах сыны паўстаюць супраць нялюдзкага закону.
«Нямоглы бацька» — зусiм невялiкая лiтаратурная казка, а «Легенда пра Нараяму» — маштабнае, маляўнiчае кiнапалатно. Сваёй калярытнай шматфарбавасьцю яно нагадвае мне «Людзей на балоце», якiх Вiктар Тураў зьняў таксама ў пачатку 80-х. Калi ўявiць сабе, што Тураў зьняў свой фiльм не паводле Мележа, а паводле Караткевiчавага сюжэту, мы б атрымалi ў пачатку 80-х цiкавую зьяву ў сусьветнай культуры. У адным часе сышлiся б дзьве «Легенды пра Нараяму» або два «Нямоглыя бацькi» — беларускi i японскi. Можна таксама гаварыць пра нераскрытыя магчымасьцi нашай культуры, а менавiта пра тое, як у нас у пачатку 80-х склалiся перадпасылкi стварыць свой кiнематаграфiчны шэдэўр i як ня лёсiла гэта зрабiць. Японцы, якiм дасталiся канскiя ляўры, далi красамоўны прыклад нашага нешанцунку.
Яшчэ адзiн такi прыклад — ужо зь сёньняшняга дня.
Цяпер у Японii вучыцца i працуе нямала беларусаў. Ёсьць сярод iх i сьвядомыя патрыёты. Разам з тым у тэлетрансьляцыях з Нагана на трыбунах было шмат бэсэсэраўскiх сьцягоў, а нацыянальнага, незалежнага я ня бачыў нi разу.
Японская тэма i тут высьвечвае зьнiкомасьць нашае культуры: то загарыцца, то згасьне, то загарыцца, то згасьне...
Дарэчы, падабенства нашых сьцягоў — гэта яшчэ адзiн сюжэт беларуска-японскае блiзкасьцi.
Сяргей Паўлоўскi
