Людвiг Вiтгенштайн
з «Аб імавернасьці»
25.4.51.
638. «Я не магу памыляцца ў гэтым» — гэта звычайны сказ, якi служыць для выяўленьня iмавернаснай вартасьцi выказваньня. А апраўдваецца ён толькi пры сваiм штодзённым ужываньні.
639. Але да чаго ён, чорт пабяры, прыдатны, калi я — як было прызнана — магу памылiцца ў iм i, такiм чынам, у выказваньні, якому ён паклiканы служыць апiрышчам?
640. Або мне давядзецца сказаць, што выказваньне выключае пэўнага роду абмыл?
641. «Ён сказаў мне гэта сёньня — у гэтым я не магу памыляцца». — Але калi ўсёткi гэта акажацца памылковым?! — Цi ня трэба тут рабiць адрозьненьне ў спосабе, як нешта «аказваецца памылковым»? — Як тады давесьцi, што маё выказваньне было памылковым? Усёткi тут вiдавочнасьць стаiць наўсуперак вiдавочнасьцi, i трэба яшчэ вызначыць, якую зь iх трэба адкiнуць.
642. А калi пайсьцi сьледам за роздумам: уявiм, што зьнячэўку я, так бы мовiць, абудзiўся i сказаў «Цяпер я напрыдумляў сабе, што мяне клiчуць Людвiг Вiтгенштайн!» — хто б сказаў тады, што я не абуджуся яшчэ раз i не прызнаю гэта дзiўнай фантазiяй, i г. д.
643. Можна, ведама, уявiць выпадак, i гэткiя выпадкi здараюцца, калi пасьля «абуджэньня» ўжо больш не сумняюцца ў тым, што было фантазiяй i што запраўднасьцяй. Але гэткi выпадак або ягоная магчымасьць не дыскрэдытуе сказу «Я не магу памыляцца ў гэтым».
644. Iнакш тады б усялякае сьцьвярджэньне не паддалося гэткай дыскрэдытацыi?
645. Я не магу памыляцца ў гэтым, — але мне хочацца хоць раз, з поўным правам або не, прызнацца ў тым, што я бываў некампэтэнтным.
646. Калi гэта здаралася б заўсёды цi хаця б часта, то гэта, рэч ясная, цалкам зьмянiла б характар моўнай гульнi.
647. Гэта адрозьненьне памiж памылкай, якой, так бы мовiць, адведзена месца ў гульнi, i поўным парушэньнем правiлаў, якое здараецца ў выглядзе выключэньня з правілаў.
648. Я магу i iншага пераканаць у тым, што я «ў гэтым не магу памыляцца».
Я скажу яму: «Той i той сёньня перад абедам былi ў мяне i апавялi мне гэта i гэта». Калi гэта будзе дзiўнаватым, ён, магчыма, спытаецца ў мяне: «Ці не памыляесься ты ў гэтым?» Гэта можа азначаць: «Цi гэта пэўна адбылося сёньня перад абедам» або «Цi правiльна ты зразумеў iх?» — Лёгка пабачыць, пры дапамозе якiх выказваньняў я магу паказаць, што я не памылiўся ў часе, а таксама што я правiльна зразумеў аповед. Але ўсё гэта ня зможа паказаць, цi ня я сам прыдумаў усю гэтую справу або цi не прымроiлася яна мне ў сьне. Гэта таксама ня зможа паказаць, цi, магчыма, не амаўляўся я ўсьцяж. (Нешта падобнае здараецца.)
649. (Я аднойчы сказаў знаёмаму — па-ангельску — форма гэтай галiнкi характэрная для галiнак вязу [elm], што ён аспрэчыў. Пасьля мы праходзiлi паўзь ясень, i я сказаў яму «Паглянь, тут ёсьць галiнкi, пра якiя я гаварыў». Ён на гэта: «But that’s an ash» — i я «I always meant ash when І said elm».)
650. Гэта ўсёткi азначае: магчымасьць памылкi можна элiмiнаваць у пэўных (i частых) выпадках. — Так элiмiнуюць (што таксама важна) памылкі ў падліках. Тады, калi разьлік спраўдзiцца ў безьлiчэнны раз, нельга ўжо сказаць: «Адылi ягоная правiльнасьць толькi вельмi праўдападобная, — бо памылка ўсё яшчэ можа ўкрасьцiся». Тады прыпусьцiм, што аднойчы падалося, што выявілася памылка — чаму мы не павiнны падазраваць тут памылку?
651. Я не магу памыляцца ў тым, што 12х12=144. I цяпер нельга супрацьставiць матэматычную пэўнасьць рэлятыўнай няпэўнасьцi эмпiрычных сказаў. Бо тады матэматычны сказ атрымваўся б праз шэраг дзеяньняў, якiя нiякiм чынам не адрозьнiваюцца ад дзеяньняў у астатнім жыцьцi i якiя ў роўнай ступенi падлягалi б забыцьцю, затушоўваньню, выклікалі аблуду.
652. Цi магу я цяпер папраракаваць, што людзi нiколi не адкiнуць сёньняшнiх арытмэтычных сказаў, нiколi ня скажуць, што яны адно цяпер даведалiся, як стаiць справа? Але хiба гэта б не апраўдвалася сумлевам з нашага боку?
653. Нават калi сказ 12х12=144 бясспрэчны, усё адно павiнны быць нематэматычныя сказы, якія не бясспрэчныя.
26.4.51.
654. Але ў гэтым можна сёе-тое аспрэчыць. Па-першае, «12х12=etc.» якраз i ёсьць матэматычным сказам i згэтуль можа вынiкаць, што толькi такiя сказы ўжываюцца ў гэтым палажэньнi. А калi гэтая выснова неабгрунтаваная, то ўсё адно павiнен iснаваць акурат такi самы пэўны сказ, якi апiсвае працэс гэнага аблiчэньня, ня будучы, аднак, матэматычным. — Я маю наўвеце сказ такога кшталту: «Памнажэньне «12х12», калi яго выконвае абазнаны ў арытмэтыцы чалавек, у пераважнай бальшынi выпадкаў дае «144». Гэтага сказу нiхто не аспрэчыць, i ён, натуральна, не матэматычны. Але цi мае ён пэўнасьць матэматычнага?
655. На матэматычны сказ як бы афiцыйна накладзена пячатка бесьпярэчнасьцi. Г.зн. «Спрачайцеся аб iншых рэчах; гэта ўстаноўлена, гэта асяродак, вакол якога можа весьцiся ваша спрэчка».
656. I гэтага нельга сказаць аб сказе, што мяне клiчуць Людвiг Вiтгенштайн. А таксама аб сказе, што тыя i тыя людзi правiльна зрабiлi тыя i тыя вылiчэньнi.
657. Сказы матэматыкi, можна сказаць, ёсьць застыглымi фактамi. — Сказ «Мяне клiчуць...» не такi. Але з гледзiшча тых, для каго, як i для мяне, гэта надзвычай, непераадольна вiдавочна, ён таксама разглядаецца як бесьпярэчны. I ў гэтым няма безразважнасьцi. Бо тое, што вiдавочнасьць гэтая не пераадоленая, замыкаецца якраз у тым, што нам ня трэба падпарадкоўвацца супрацьлежнай вiдавочнасьцi. Дзякуючы гэтаму мы маем тут апiрышча накшталт таго, што робiць сказы матэматыкi бесьпярэчнымi.
658. Пытаньне «А хiба ты ня можаш цяпер памыліцца i, магчыма, пасьля даўмецца ў гэтым» можна падставiць у кожны радок таблiцы множаньня».
659. «Я не магу памыляцца ў тым, што я толькi цяпер паабедаў».
Калi я скажу некаму «Я толькі што паабедаў», ён зможа падумаць, што я iлгу або што цяпер у мяне нешта не ў парадку з галавой, але ён не падумае, што я памыляюся. Прыпушчэньне, што я магу памыляцца, тут ня мае сэнсу.
Але гэта ня так. Я магу, напрыклад, праспаць абед і, нiчога ня ведаючы, праспаўшы пару гадзiнаў, падумаць, што я толькі што пад’еў.
Тым ня менш, я раблю адрозьненьне памiж рознымi вiдамi памылкi.
660. Я магу спытаць: «Як я магу памыляцца ў тым, што мяне клiчуць Л.В.?» I я магу сказаць: я не ўяўляю, як гэта было б магчыма.
661. Як я магу памылiцца ў прыпушчэньнi, што я нiколi ня быў на Месяцы?
662. Калi б я сказаў «Я не бываў на Месяцы — але я магу памыляцца», то гэта было б дурнотай.
Бо сама думка, што мяне можна было падчас сну i пры дапамозе невядомых сродкаў перавезьці туды, не давала б мне права казаць тут аб магчымай памылцы. Я няправiльна гуляю ў гульню, калi раблю гэта.
663. Я маю права сказаць: «Я не магу памыляцца, нават калi я памыляюся».
664. Дылема: цi засвоіць у школе, што ў матэматыцы ёсьць правiльным i што няправiльным, цi заявiць самому сабе, што я не магу памыляцца ў нечым.
665. Я дадаю тут нешта асаблівае да таго, што паўсюдна ўстаноўлена. [...]
Зь нямецкай пераклаў Валерка Булгакаў
