ПАЛЕНЬНЕ
Павал Севярынец
Ахвярую бацькам, выпускнiкам расейскага фiлфаку
I толькi калi прамоўца сышоў з эшафоту,
прынесьлi гаручую паходню.
В.Ластоўскi. Паленьне кнiг на Беларусi
... крэпкае сухое паленьне...
«Наша Нiва», №1
***
Ад беларусаў пахла дымам. Гэта быў той гаркаваты, трывожны дымок чыгуначнай цягi, пах перасмоленых шпалаў i вугалю, якi не выветрываецца на станцыях i вакзалах.
Толькi што прайшлiся, праверылi дакумэнты прыбалты, хлопцы папрасьцей i чысьцейшыя. Адзначылi кожнае купэ сваiм запаволеным, старанным выгаварам зь нетаропкай запiнкай, i застаўся ад iх толькi шчоўк зачыненых дзьвераў напрыканцы вагона.
Зайшлi нашыя. Пашморгваючы, напаўголаса нешта гаворачы, з холаду — яны занесьлi ў надыханы вагон дымавiтую сьвежасьць. Усе, хто ехаў, паглядалi на iх заклапочана, з насьцярогай —ну, што там?.. Не, тут вам нiхто нiчога ня скажа. Гэта словамi не перадаць. Прыедзеце, убачыце самi.
Пад шумок я пачуў безупрэчнае чэ, такое шчырае, што вiльготна пацяплела ўваччу. Старэйшы, вусаты, узяў працягнуты пашпарт; вочы на мiг вынырнулi з-пад ценю фуражкi, зiрнулi, i зноўку схавалiся ў цемень пад казырком. Зараз спытае, чаго вязу. Кнiгi. Што яшчэ? Усё, толькi некалькi кнiгаў, i больш мне нiчога ня трэба.
Той маўчаў, варушыў вусамi i разглядаў старонкi так пiльна, нiбыта дзяржаўная мяжа пазначалася дзесьцi там, мiж дробненькiх лiтарак. Нарэшце, ледзь заўважна хiтнуў сам сабе — усё правiльна.
Я схаваў пашпарт глыбей, пад крыло сьпiнжака, i ўладкаваўся на сваёй бакавушцы больш ёмiста й грунтоўна. Што ж, наперадзе —цёмная ноч насустрач руху, нямы халадок з-пад вакна, i чаканьне, на якое адпушчана столькi й столькi тахтаў чыгуннага перастуку. Паедзем, i недзе пасьля Маладэчна, блiжэй да гораду, трэба будзе выйсьцi ды выпалiць штучку. Палiць я кiнуў даўно, маю на ўвазе тыднi. Але тут без цыгарэты не абысьцiся. Можна й псыхiку пасадзiць, сур’ёзна. Такiя справы.
Вакол варушылiся пасажыры, шукаючы пад коўдрай чагосьцi цяплейшага, укладвалiся й шэптам перагаворвалiся. Няважна, пра што. Сьпiце спакойна. Я знаю, так спакайней, калi засынаеш, а нехта ўначы сядзiць ля вакна, як вартавы, i думае, падпiраючы падбародзьдзе.
Мне сёньня ня спаць да самага Менску. Перш чым там выйсьцi, трэба яшчэ раз усё перадумаць. Падрыхтавацца да ўсякага абароту пдазеяў. Выразна ўявiць сабе, дзеля чаго я пакiнуў утульную Вiльню, з гэткiм сьпехам ды грукатам рассоўгаў архiвы свае па шуфлядах i бегма рвануў на вакзал. Да падрабязнасьцяў перабраць: як будзе выкарыстаны страшны груз, ад каго трымацца падалей, i што мне сьвецiць пасьля. Я застаўся адзiны, але, здаецца, пакуль ня выдаў сябе нiчым, ня здрадзiў, i не аступiўся. Урэшце, трэба быць гатовым — адным ударам зьдзейсьнiць найвялiкшую кару, да якой я iшоў усё жыцьцё. Зьдзейсьнiць, як мага пачварней, каб атрымаць яшчэ больш пачуцьця. I ўбачыць, на свае вочы крах тае магутнае сiлы, якой мы баялiся. I каяцца... Ну, паглядзiм.
Такi паўзмрок перад экранам вакна й столiк на бакавушцы быццам прыдуманыя для пагойдваньня ды перастуку. Для таго, каб сядзець аднаму, вырашаючы самае важнае, i падтакваць рухамi рук. Я цiха.
Цягнiк крануўся. За вакном пайшло, паехала, перабiраючы дошкi штыкетнiку, адымаючы крокi абходчыка й рухомыя ценi, што тускна ўспыхвалi й гасьлi... I цiхенька адчулася, як з набiраным ходам падспудным кодам падстукваюць колы. Далёка мiгцелi агеньчыкi, перацiнаныя ў цемры дрэвамi. Я глядзеў. Я спрабаваў учытацца ў гэты рух, зразумець. Краiна мая, што ж такое з табою творыцца, сярэднявечнае, тайнае; што гэта за гекатомба на плошчы, што за жар i вагнi... А яно ўсё мiнала перад вачыма i прападала — пустым наборам, калi чытаеш па дзесяць разоў i не разумееш зьместу. Я глядзеў у сваё дваiстае, цьмянае адлюстраваньне ў глыбiнi шкла, i думаў, што лепей, каб разабрацца, пачаць зь сябе.
***
Першае, што прыходзiць у галаву — гэта кнiгi дома ў бацькоў. Тамоў тысячы й тысячы. У пакоях стаяла цэлая архiтэктура — у шафах, на палiцах i проста на падваконьнiках. Помню, нязручна было рабiць дамашнiя заданьнi, усё ўпiралася ў кнiгi, напханыя пад сталом. Большая частка, наколькi я ведаў, дасталася нам ад бiблiятэчнай раднi.
Кнiгi сьцяной стаялi ў залi. Заходзiш, i адразу зашклёная сьценка, галоўная вiтрына ў доме. Напаказ усе каштоўнасьцi: сэрвiз савецкага парцаляну, сямейныя тайны ў альбомах i дакумэнтах, шкатулка са срэбрам ды золатам, а таксама парфума —за дзьверцамi адчыняўся халаднаваты адэкалённы пах. I кнiгi. Тамы ўсё больш цяжкiя, пацямнелыя, поўныя зборы твораў. Вялiкая Руская Лiтаратура. У некалькi паверхаў, так што верхнiх без падстаўленага крэсла было не дастаць. О, гэта былi паважаныя кнiгi. Пацёртыя, з умудранай сiвiзной у нiтачках пераплёту, лiсты ўсхваляваныя ад перагартаньня. Краем старонкi папера гусьцела ад сьлiненых пальцаў, i прасьвечвалi лiтаркi шрыфту, як кузуркi ў бурштыне.
Яно ўсё яшчэ ў руках у мяне трымцiць, дрыжэньне шкла, зь якiм адкрывалiся кнiгi, i тхне халадком парфумы.
Самым грамадным фалiянтам была «Москва». Яна ня ўлазiла старчма, i яе паклалi плiтою. Такая велiзарная й цяжкая, з такiм цьвярдзенным рубам, што ёй можна было забiць. Гiганцкая, iлюстраваная; яе гулкiя глянцавыя лiсты раскрывалiся, як дзьверы ў паркетныя залi. Я помню, ледзь трымаў яе на каленях. Развароты сполахамi. Крамлёўскiя панарамы з дахаў сталiнскiх шматпавярховак: глядзiш, галава кружыцца, i жах уявiць, як чалавек сарвецца адсюль, як ляцiць у бездань, мiльгае празь бясконцыя паверхi... Сталiца — я моцна ўдыхаў блiскучы, навошчаны пах.
Кожную кнiгу, як адкапаны скарб, я зносiў у свой пакой, i там на некалькi дзён замiраў за чытаньнем. Тайны раманаў i прадмовы зь легендамi аўтарскiх бiяграфiяў узбуджалi мяне неймаверна. Я нават сам пачынаў папiсваць — такiм гарачым струменьчыкам, калi ўжо няўцерп, i толькi б дабегчы да чыстай паперы. Тое было першае смутнае прадчуваньне, што мне кнiгамi жыць.
Сядзiш да вечара, не ўключаючы сьвятла, учытваесься да зьмярканьня... Падымаеш вочы — i цемра. Пэўна, гэта з тых часоў я такi маўклiвы. Я сутулюся. У мяне расплываецца зрок.
Кнiгi — гэта было сьвятое. Iншага разу нам падбiралi бацькi. Цэлая цырымонiя. Тата ўзважваў том на руцэ, сям i там раскрываў, звычайна трапна, трохi далiстваў, з надломам разгладжваў далоньню — i пачынаў уголас. А калi ў нас што-небудзь пазычалi, кнiгу ў чужыя рукi мама заўсёды загортвала. Найчасьцей у адрэз шпалераў, якiмi кватэру абклейвалi, узорыстых, у тонкiя кветачкi. Запамiнальны звычай.
Нарэшце, настаўнiца наша, русiца. Баюся, гэта яшчэ адна з тых прычынаў, якiя так цяжка цяпер мне выдзiраць з крывёю. Яе голас, глыбокi, грудны, выношваў исконное «о». Яна чытала душэўна, духоўна — я верыў. I пасьля школы бадзяўся па вулiцах, спадзеючыся знайсьцi ну хоць што-небудзь пiцерскае.
Перабiрай, перабiрай, корпайся ў генах i ранах, гэта табе зараз так пакутлiва. Я ж памятаю, як ўсё чытался. Бунiн. Абарвалася сэрца, i чуецца да гэтых пор — перагрук антонаўскiх яблыкаў, якiя ссыпаюць на сырую зямлю дзесь пад Варонежам.
I падгрукваюць чыгуначныя колы, буйна, паддонна падгрукваюць.
Штосьцi беларускае? Як падумаць, можа, i адшукаецца мiж падлеткавай драбязы нешта такое, накшталт пусьцяковай сьцяблiнкi, якую няўцям пакусваеш. Хiба па-дзiцячаму буйны шрыфт тых беларускiх кнiжак, што раз-пораз траплялiся ў залi. Несур’ёзна. Хаця, можа быць, i прыемна. Было ж прыемна бацьку, адукаванаму журналiсту, калi прыяжджалi ў вёску, прымаць мiж дзядзькоў i братоў тутэйшае гаварэньне. Трохi сарамлiвае, ды сваё — гэта папахвала гародам i скотным дваром.
Бог яго ведае адкуль, зь якiх такiх каранёў, я сам пачаў размаўляць. Здаецца, гэта была проста сiла цяжару. Зямная цяга. Я падаў, як яблык.
Першыя курсы, унiвэрсытэт. Зь нетраў, з пакойчыку ў прыгарадным панэльным доме, раптам — цэнтар гораду, самае сьвята. Пужаючая штурханiна з вышэйшымi розумамi, аб iснаваньнi якiх я й не падазраваў. Мы на дзiва хутка сышлiся, i потым цэлай кампанiяй пасьля параў вывальвалi на праспэкт цi разам зьбiралiся на дэманстрацыю.
Нам ранiлi грудзi белыя значкi, распаласаваныя чырваньню. Мы дасканала ведалi, хто вiнаваты й што рабiць. Мы высакародна ўступалiся за кволенькую, вось-вось гатовую абамлець, беларушчынку. Па-рыцарску. Па-расейску.
I змагалiся. Я лазiў уночы па дахах, у цэнтральных кварталах, дзе старыя дамы i ўстановы з высакалобай стольлю. Я бачыў гэты горад з вышынi чалавечага палёту — баючыся сарвацца, па самым па краi. Дацяпер увушшу той крохкi крок на гарышчы, i вецер у верхавiнах дрэваў варушыць ад жудасьцi валасы, i ашалелае дыханьне ужо ўнiзе, калi, задраўшы голаў, глядзiш, як трапечацца над крэпасьцю наша палотнiшча.
Мы ўзломвалi браняваныя дзьверы з дапамогаю некалькiх фразаў. Нам адкрывалiся й задуха кватэраў, i бясконцыя калiдоры студэнцкiх iнтэрнатаў, дзе можна было адбарабанiць касьцяшкi пальцаў i пасадзiць голас. I калi за вечар даставалася хаця б колькi цёпленькiх беларускiх слоўцаў, хаця б вiнаватая ўсьмешка, пажадана дзявочая — мы былi шчасьлiвыя, i казалi сабе, што ня ўсё яшчэ страчана.
Так мы пачыналi.
Гэтыя тыднi я ўспамiнаў маiх хлопчыкаў у менскiх кадрах, якiя ўжо абышлi паўсьвета. Увесь гэты час, штодня, iх паўтаралi зноў i зноў. Успыхвае, сьлепiць пражэктар, людзi, прыгнуўшыся, адбягаюць ад вокнаў Палацу; маладыя, амаль дзiцячыя бледныя твары мiльгаюць ля самае камэры — i раптоўна за iхнымi сьпiнамi, ля будынку, усё азарае выбух. Карцiнка страсаецца, зь ёю сыпецца па нахiльнай натоўп, рыне праз парк, паўз Дом афiцэраў... Цераз iмгненьне дрэвы прашыюць iскрыстыя трасэры, камэра рэзка правалiцца ў цемру, i вынырне толькi ранiцай на скрыжаваньнi, дзе мерзьне патруль.
Той далёкай халоднай восеньню мы прападалi ў Траецкiм, у Гiстарычным клюбе. Увесь час распахнутыя дзьверы са мноствам шыльдачак, поўна народу. У захапляючым беспарадку згруджаныя калекцыi цудаў. Шматвяковыя жалязякi, выкапаныя дзесьцi пад Крэвам, уперамешку з манэтамi й нiткай рачных пярлiнаў, з шыкоўным, памерам з абрус, слуцкiм пасам — проста ў шуфлядзе, выламанай са стала. Навалам кiпы фотаархiву зь нядаўняй гiсторыяй манiфэстацыяў. I тут жа, у залочанай раме, карцiна зь нясьвiскага замку, аб якую не спатыкнуцца б. Усе гэтыя скарбы пастаянна перамяшчалiся, шарахалiся з рэхам; iх разгружалi; назаўтра зносiлi й прывозiлi штосьцi яшчэ. Трэба было пасьпець перабраць, абглыдаць вачыма й са сьлiною скаўтнуць уражаньне.
Што да кнiгаў, дык гэта было для мяне страсеньнем. Я трымаў у руках ветхi, па лiсьцiках, сапраўднiк скарынiнскай Бiблii, якой паўтысячы гадоў, гартаў калясальныя слоўнiкi, поўныя выразумленных словаў, i рассмакоўваў беларушчыну, выдадзеную за мяжой — з настолькi мяккiмi знакамi, што язык сьцiнаўся ад кiсьлi.
Там ходырам хадзiлi людзi, якiх мы яшчэ ў школе вывучалi, тыя, хто падымаў мнагатысячныя дэманстрацыi. Уразнабой шумелi важнейшыя перамовы й гаворкi пра тое, як учора квасiлi. Столькi слыннага народу мiналася ў дзьвярох i вузкiм калiдорчыку, столькi рукалася й адмыслова не падавала рукi; так заўзята палiлi, аж дым курэў у дзясятак ствалоў... Нам заставалася толькi цiкаўна паблiскваць вачыма. Цiхiя дзядзькi, якiя канцылярылi ў клюбе, рабiлi на ўсiх гарбату — слабенькую, каб хапiла заваркi й кубкаў, i мы з удзячнасьцю прысёрбвалi гарачанькае дзесь у кутку, на краёчку крэсла. Ня ведаю, у якiх пiўных барах пачыналi калiсьцi Iрляндыя й Чэхiя — Беларусь падымалася ў такiх вось прадымленых памяшканьнях, сярод людзкой сумятнi й землянога жалезьзя, куды забрыдалi пагрэцца студэнты з вулiцы, i слабенькай гарбаты было на ўсiх.
Там я пазнаёмiўся зь Белым — адным са страшнейшых маiх сяброў. Сёньня мы да яго яшчэ зойдзем.
Там слухаў Паўлея, вусатага, жылiстага геоляга. Ён аб’езьдзiў цi ня ўсе беларускiя сельсаветы з пробамi грунту, i з кожнай пробай у яго былi поўныя кiшэнi карыснае драбязы, мясцовых звычаяў ды гiсторыяў. Ён прыпамiнаў усё да вёсачкi, паказваў межы княстваў i шляхi вялiкiх паходаў; грунтоўна, пераканаўча, рукамi зграбаў узгоркi й разраўноўваў лугавiны. Трэба было бачыць гэтыя чэпкiя грубаватыя пальцы, быццам карэньне, толькi што вырванае зь зямлi, з брудам, якi ўеўся ў скуру й пазногцi. Гэта ён сказаў —памятаю, мы палiлi на ганку Траецкага, ён стросваў попел... Ты чуў, яны ўсе за народ змагары, гаварыў Паўлей, гаркавата сплёўваючы, а вось пра гэтую зямлю нiхто не падумаў.
Там быў Валер Бондар, iнтэлiгентны, артыст, якi валодаў ня менш як дванаццацю эўрапейскiмi мовамi. Было адно задавальненьне назiраць, як вытанчана, па-птушынаму шчабеча ён, праз тэлефон зь якiмсь партугальцам; як ганарыста, зь якiм намаганьнем твару, прынароўлiвае невымоўна-раманскi пранонс, цi шпрэхае, хуценька, з трафэйным прыдыханьнем. Дык вось, яго найвышэйшым шыкам было загнуць на людзях што-небудзь па-расейску — выключна аслупянелым, нечалавечым матам, ды так, што аж за вушамi трашчала й навокал са сьмеху надрывалася ўсё жывое.
Так, мы вучылiся насупраць Расеi. Мы ведалi, ад каго окаянная Москва пераняла абыкнавеннае аканьне, адкуль да яе прыходзiлi кнiгi й шрыфты. I хто потым з падзякай высаджваў дзьверы ў Эўропу, хто адкармлiваў аграмадныя таленты на нашых скарбах i словах.
Чортава прыкрасьць. Чужы язык варушыўся ўва мне ад самага нараджэньня. Халопскае прынiжэньне — увесь час адчуваць гэты прысмак фальшу, гэты цьвёрды знак напрыканцы словаў... Ён застаецца, заўсёды пад языком, аддае нечым штучным i непатрэбным, яго не абломiш з канчаткаў. Так ня вынiшчыць сьвятога мяккага знаку зь беларускага напiсаньня. Зрэшты, вось табе й розьнiца. Уся рэч у чым — цi ў нашай мяккасьцi, цi то ў iхнай грубай цьвёрдасьцi.
Мы былi ўпэўненыя: з нас хопiць. Мы крычалi гэта на мiтынгах, мы засьвiствалi расейскую тэлевiзiю; зь нянавiсьцю, зь мясам iрвалi каўнеры, iдзi-ка сюды, уёлавак, паўтары, што ты сказаў наконт нашае мовы, быдла!..
Толькi калi я прыходзiў дамоў, сумятня асядала ў глыбiнях душы. Зьмяркалася. I станавiлася зразумела, што папраўдзе магутнасьць Расеi — у гэтай цiшынi, дзе пакояцца кнiгi. Там было логва дракона.
I тады я рашыўся. З такою сiлай варта сысьцiся насьмерць. Супраць усiх i самога сябе — бойня, дастойная маладосьцi. Вораг быў страшны, тым больш! Як яго перамагчы, герой ня меў анi малейшага ўяўленьня, але дух займала ад вышынi й непадымнасьцi. Маладыя, дзёрзкiя сiлы дрыжэлi. Быць бiтве.
Гэтая тайна i стала маiм прызваньнем.
Я пачаў перакладаць сябе самога, размаўляючы ўслых; я практыкаваўся на любiмых песьнях, быццам на жабках. Перапалохаў бацькоў сваiм iмгненным i неспасьцiжным пераходам на родную мову. Патаемна, паўшэптам плянаваў сакрэтныя апэрацыi, штурмы й расправы — у чытальных залях, у прыцiхлых студэнцкiх аўдыторыях. Спасьцiгаў азы моўнае магii й выкшталцона, з асаблiвым цынiзмам, зьдзекваўся з маладзенькiх прадаўшчыц у шапiках. Здавалася, на мяне падазрона глядзяць праходнi. Я пасьпяваў i ў Траецкае, на начную расклейку ўлётак, i ранкам быў ва ўнiвэры, рассоўваючы нелегальныя ксэры па партах. Я ледзь спаў, дыхаў адной барацьбой i быў проста апоены тым, што такi да ўпору зараджаны й моцны.
Там, за валдайскiмi даляглядамi, Iмпэрыя ўжо павiнна была адчуць маё небясьпечнае варушэньне... Устрывожыцца зь весткай аб новым нязьведаным ворагу, i раптам дрогнуць ад прадчуваньня ў самым сваiм подлым сэрцы.
Прайшла праваднiца.
Добрая ў нас праваднiца. Кабета дамавiтая, ёмiстая, тыповая тутэйшая цётка. Вось мiмаходзь падаткнула камусьцi ў суседнiм купэ прасьцiну, белы падол з васiлькамi. Маўклiва, крыху сапучы, зьбiрала квiткi й пасьцельныя грошы ў таўстаскурую кнiжку, руплiва пасьлiньвала пальцы. Праходзiць туды-сюды гэтак жа моўчкi, пасопваючы, як пячорны гном: рукi жменямi пры сабе. Зараз як забярэцца ў сваё купэ, а там па-добраму цесна, утульна. Каморка натопленая, у цёплых коўдрах, з клятчастым пледам, падушкай, зь няхiтрымi скарбамi: печывам дамашняе выпечкi, бляшанкай бразыльскае кавы й гарэшкамi ў залацiстых пакецiках. I прахалодныя, чысты сьнег, горы бялiзны. I васiльковыя ўзоры.
Вось табе жыцьцё. Чыгунка, абжыты вагон з падстукваньнем, пастаянна чужыя госьцi — i каб усiм было цёпла й цёмна спаць, каб усе былi задаволеныя. I нават прасьцiначку падаткнуць.
Я ўвесь час чакаў, што яна нешта скажа. У гэтае цётачкi мусiў быць цудоўны народны акцэнт — але ад яе, з пачатку вагона, было чуваць толькi дзiньканьне шкла ў мэталёвай аправе, стрыманае шарканьне ды лясканьне засаўкi. Такiя харошыя, кухонныя гукi пад спакойны пярэгрук колаў. Зрэшты, падумаў я, больш нiчога ня трэба. Хацелася толькi ямчэй уладкавацца за сталом — так чакаеш, што зараз чаго-небудзь прынясуць. На хвiлiнку здалося: я дома.
Цягнiк стаў. Так, на чым мы спынiлiся.
... Наўрад цi можна было назваць домам той iнтэрнацкi пакой з тумбачкай у iзгалоўi, дзе я пасялiўся, пачаўшы працаваць. Усяго й дамашняга тут было — кнiгi ў вокладках са шпалераў. Некалькi кнiгаў з бацькоўскае кватэры; мацi загарнула iх мне, як рабiла заўсёды. Я ўзяў з сабой супрацiўнiкаў самых грозных, ня раз перачытваных, на чыiх старонках стракацела ад знакаў увагi. I закладваў у iх самае каштоўнае, праезныя й грошы.
Яны й цяпер са мной, дамашнiя кнiгi. Гэта iх рабрыны ў чорнай торбе я пру зараз пяткамi. Не, даставаць ня будзем. Хай пачакаюць.
Тыя часы ў мяне ўспамiнаць не прынята. Было нешта такое: паўпадвальная рэдакцыя; жалю варты, на паўтары тыднi, заробак; крышкi ў кiшэнi, ненадрукаваны артыкул у газэце за панядзелак (газэта камячылася, i ў вурну), сталоўка, супчык зь вiдам на палудзенны рэдзенькi сквэр... Толькi ў бiблiятэцы я браў сабе ўдосталь i першага, i другога, i трэцяга. Было хвiлiннае сьвята, калi ўдавалася падабраць у гарэцкiх радках што-небудзь гэткае, з хрумстам. Цi, скажам, знайсьцi iмклiвае, у некалькi словаў, закляцьце супраць Булгакава. Але ўсё гэта месцамi, даволi бязладна ды выпадкова. Я палiў шмат таннае дрэнi, я выдыхаўся: нэрвы, мой братка, нэрвы. Так хацелася чаго-небудзь разумнага, добрага. Вечнага. I я даставаў кнiгi ва ўзорыстыя кветачкi, якiя цягаў з сабою паўсюль, i пагружаўся ў чытаньне. Перачытваў з ныючай насалодай, з чорным па белым зайздрасьцю... Пасьля заставалася толькi маўчаць. Вялiкае расейскае, яно было сумна й далёка, недасягальна далёка...
Мне зрабiлася страшна. Не дастаю да дна. Быў гiстэрычны жах не пакiнуць нiчога на гэтым сьвеце. Страшна выйсьцi на чарговую дэманстрацыю — там хапалi, зьбiвалi, здымалi на камэры, i з кожнай мянтоўскай машынай каля iнтэрнату я спуджана, паўзь сьценачку, перабiраў, дзе ж апошнi раз засьвяцiўся. Мiж тым ня выйсьцi было яшчэ страшней: што б сказалi тыя нямногiя, хто мяне ведаў...
Вось так. Вось чаму, як толькi зьявiлася магчымасьць, я рвануўся з усiх сваiх жылаў; напазычаўся, чырванеючы, гледзячы ў падлогу; вымалiў у бацькоў цi не астатнiя капейкi... I выбраўся. Зьехаў. Я ехаў так, як i зараз, бязь лiшняе шмоткi; адзiнае, што было ў мяне — вось гэтыя кнiгi. Па-мойму, я нават рыдаў у тамбуры. Але так было трэба. Тады я быў правы, нiкуды не падзенесься. Я ехаў у Вiльню.
Вiльня, Вiльня мая, чую цябе нават у гэтай цёмнай ночы. Так праходзiш дома цьмянымi калiдорамi, ведаючы, дзе падасца з рыпам падлога, адным чуцьцём кранаеш знаёмыя выступы й паверхнi, адным дотыкам — лёгкiм, як пылок тынку, што застаецца на пальцах зь вiленскiх сьценаў. Тут будынкi растуць зь зямлi разам з дрэвамi; тут, як крынiца, б’е ў вочы вышчарбленая цэгла; тут добра пячатаць крокi па бруку i разьбiраць старажытныя друкi.
У Вiльнi вера. Я назаўжды буду ўдзячны тым вечарам, якiя праседжваў ва ўнушальнае цiшынi, у сьвятле настольнае лямпы: падымаесься з-за стала пасьля колькiх гадзiнаў, i ва ўсiм целе —зацёклая ўласная важкасьць, цяжар беларушчыны й зробленай працы. Так прыемна потым спусьцiцца на вулiцу, прайсьцiся дварамi. Тут зьбiраесься з духам — такiя храмы, такiя кнiжныя плошчы, рэчы цудовыя, запаветныя. Нiдзе больш ня знойдзеш сапраўднай, дрымучае сiлы такога роду.
I ўсё ж такi штосьцi яшчэ. Усё-ткi iншага разу нецярплiва цярушыш пальцамi ў шчэпцi, быццам самае маласьцi не стае, самае солi, быццам вось толькi перажагнацца... Таму што кнiгi, прывезеныя з дому, кнiгi ў шпалерах, зашмальцаваных да глянцу, усё роўна хавалi нешта значнейшае. У вечных радках, ужо стомленых ад паўтарэньня, дзiўным i сумным чынам дваiлася, траiлася: машынны шум з тралейбусным гудам праспэкту, пах лiпнёвае квеценi на паступленьне ва ўнiвэрсытэт, начныя дахi ды страхi, юныя перажываньнi, i, глыбей, руiны дашкольнага веку... Увесь пакiнуты горад, у якiм я пражыў жыцьцё.
Цягнiк наблiжаўся да Менску — неўпрыкмет, хадою гадзiньнiка, зь нястомным падстукваньнем. Навакольле сьвяжэла. Я прыгледзеўся на хвiлiну — сапраўды, за вакном азначалася ранiшняе сьвячэньне, i пачынала няёмка шчыпаць бяссонныя вочы.
Што ж, наперадзе Менск, пагромлены ды халодны, куды страшнавата вярнуцца. Насамрэч, я ня быў там даўно, настолькi даўно, што ён мне ўжо сьнiцца пачаў, i ўсё ў снах дрымотных, трывожных, калi бяжыш, не дабягаеш, калi шукаеш увесь час чагосьцi — чаго, ты знаеш, знайсьцi немагчыма. Горад шэрага каменю й тонкiх дажджоў. Такому нельга даверыць свайго жыцьця, ды й сваёй краiны. Ён пужаў i прыцягваў мяне, як бездань.
Старонкi ўспамiналiся ў незьлiчоных перачытаньнях, на ўсе галасы, прасьвечвала, калыхалася, усплывала тое, што часам нельга было й патлумачыць, i безыменныя ўздрыгваньнi думкi згадвалi нейкую згубу. На жаль, такое не перакладаецца; такое толькi цытуюць. Урыўкi з жыцьця на памяць. Маё Выбранае. Я сядзеў над iм гадзiнамi, з пачуцьцём шчымлiвым i ашчадным, зь якiм народы памiнаюць Сярэднявечча.
Гэта былi тамы Сярэднявечча, майго асабiстага. Здавалася, мне на ўвесь лёс ня дадзена нiчога вышэйшага. Расейская клясыка стала пракляцьцем. Я губляўся, як гэта так, я ня ведаў, што й рабiць.
I вось тут пачынаецца тое, чаго нiхто не чакаў.
Ладна, я падняўся. Пайшлi, папалiм.
Я выйшаў ў тамбур, прыстукнуўшы дзьвярыма. Аглушальна ляскала буфэрнае жалезьзе. Холадна. Сьцюжа за шклом здавалася проста нясьцерпнай. Зямля, скрозь голая, прасiла, як мiласьцiны, хаця б сьнегу: так было б цяплей. Страшна падумаць, што зараз робiцца ў горадзе. Выстуджаныя пад’езды, дамы захутваюцца, жалеза пячэ да крывi. Самае тое палiць кастры. I грэцца.
Плечы перасмыкнула. Насамрэч, куды там без агеньчыку. Пакартаваў у пальцах нерасьпячатаны пачак, люстраныя гранi. У горле перасохла ад жаданьня й адчуваньня, што зараз зграшу-такi. Ах, я расцыраваў яго, зь пякучым хрумстам, як дастаў, адным дотыкам, цыгарэтку... Аж кончык языка з парком дыханьня млее... гэта ж трэба, два месяцы грыз асадкi.
Я стаяў i нарэшце палiў. Канчар цыгарэты iрдзеўся, успыхваў скрозь порысты попел. Такая радасьць. Калi прыглядзецца, жар перамяняўся цёмным i сьветлым, i нетаропка, пацiху падбiраўся да вуснаў. Зь нязвычкi кружылася галава, было трохi блага. Я прыпамiнаў, як танцоўна мнецца ў зубах цыгарэта, i дым хiмiчыць нешта ў мазгох.
Дык вось, я рашуча стрэлiў попелам.
Калi пала ўлада, мне стала вядома толькi назаўтра з навiнаў. Тэлевiзар быў у кавярнi, на першым паверсе дома, дзе я кватэраваў, трэба толькi сысьцi па прыступках. Я заўсёды займаў там выгодны столiк у кутку, ля вакна: там можна зусiм па-хэмiнгуэеўску заседжвацца за кавай... Цудоўныя хвiлiны — я дыхнуў, выпусьцiў пару. Дым разгортваўся прывiдным пагрозным валам.
Тысячагаловыя дэманстрацыi, заводзкiя страйкi, дзесьцi разьбiты вайсковы грузавiк — усё, што было да гэтага, набывала цяпер свой ракавы сэнс. Падумаць толькi, усё жыцьцё лiчыў — о, як далёка нам яшчэ... Атрымай. Крах поўны. Рванула так, што ашмёткi яшчэ доўга луналi. Па ўсёй Беларусi зьбiралi нейкi грандыёзны Дэмакратычны кангрэс, апячатвалi архiвы i ўламвалiся ў кватэры рэжыму з пагромамi, вобыскамi й кайданкамi. А ўва мне ўсё гайдалася й ляскала, што твой тамбур: так кудысьцi туды хацелася з грукатам дацца, таранiць на стыку й стрэсьцiся ад сутыкненьня.
Супакойся. Удыхнi глыбей. Да самага дна, каб лёгкiя тлелi...
Тэлевiзiйныя кадры глядзелiся з халоднай грэблiвасьцю. Вулiчны патруль, хлопец-аўтаматчык на пару зь мiлiцыянтам, пацепвалi на вятры плячыма — яны там таксама мёрзьлi. Пройма высаджанай вiтрыны, з паваленым манэкенам сярод асколкаў бiтага шкла. Купка падлеткаў, якiя зьбiралi страляныя гiльзы; мiж iх, у пыле, недаўменна гулялi галубы.
Я не паехаў туды. Навошта. У многiх маiх сяброў, пэўна аж заблiшчэла ў вачох, але мне ад гэтай краiны больш не было патрэбна нiчога. Усё гэта мы ўжо бачылi. Пустое.
Дымныя ценi на сьценах тамбура плыўна разгортвалiся, разьвiнаючы штосьцi з прывiдный тайнаў, таялi й павольна зьнiкалi.
Паказвалi часовага прэм’ера: ён гаварыў, наколькi я чуў скрозь пераклад, пра падатковыя iльготы, паток грузавога транзыту й замежныя крэдыты. Слушна казаў, але раздражняла, рэзала вока, што ён цярэбiць у пальцах запалкавы карабок — на лякаваным мiнiстэрскiм стале, з прэс-пап’е, залочанымi асадкамi й спэцсувязьзю. Быццам стараецца схаваць, як дрыжаць рукi. Хацелася, каб ён трымаўся больш упэўнена, а замест гэтага мiльгалi дурацкiя капеечыя запалкi... Яны анiяк ня выйдуць з галавы.
Мiж тым штодня зьбiралiся мiтынгi — у асноўным iнтэлiгенцыя, студэнты; ня так шмат, але сьцягi луналi й крык стаяў даволi рашучы. Я нават пабачыў сяго-таго з нашых. Гэта было ўжо цяплей, цяплей.
Агеньчык успыхваў. Трэба мацней зацягвацца, тады ён ярчэйшы, патрэсквае, зырыцца, i сапраўды робiцца трошкi цяплей. Паркi дым клубiўся й затуманьваў шкло. Зараз заiнее.
Калi Расея адключыла тэлеканалы, стала не па сабе. Справы сур’ёзныя. На наступны дзень пачалi перакрываць газ. Такiя трубы не заблякуеш адразу — выбухне ад страшэннага цiску. Аднойчы я чуў, як яны шыпяць, перакрываныя. Так здыхаюць страшыдлы. Уявiць сабе, як усё разам, на тысячы кiлямэтраў, пагружаецца ў цемру, гасьне, як у сьцюдзёную позьнюю восень па ўсёй краiне астываюць кацельныя, плiты й батарэi ў кватэрах — тут было ад чаго здрыгануцца.
Мне нiколi ў жыцьцi не працавалася гэтак горача, як у тыя днi. У нейкiм палаючым натхненьнi я парадчыў i перачытваў усе вiленскiя публiкацыi, рукапiсы й падшыўкi. Быццам рыхтаваўся да старту. Засякаў час i ледзь пасьпяваў дачытаць, дапiсаць, даесьцi —зьбягаў у кавярню, да тэлевiзару.
Нарэшце, сёньня, — я закашляўся ад дыму, не прадыхнуць, —зрэшты, гэта ўжо ўчора, бо цяпер у мяне на гадзiньнiку заўтра... Карацей, у вечаровых навiнах камэнтатарка захлыналася вусьцiшшу, яе голас дрыжэў. Тое, што тварылася на экране, кiнула мяне ў жар.
Яркi жар, чалавечы роў i барабанны рокат за кадрам. Гулка гахаюць стрэлы — здаецца, у паветра. I кнiгi. На плошчы паляць расейскiя кнiгi. Рвуць i мечуць у велiзарны касьцёр. Тэатар опэры й балета. Натоўп народу. У людзях злосна, барвова ўспыхваюць водсьветы. Усё трашчыць i крычыць у барабаннай жарсьцi — i рукi, растапыраныя чырвоныя рукi, што прагна цягнуцца да вагню...
Ччорт, я ледзь не апалiў сабе пальцаў. Недапалак ужо датляваў, наапошак шызавата, злавесна курыўся. Чакай, яшчэ пару дымоў. Лёгкiя падымалiся томна, у прадчуваньнi. Здавалася, я вось-вось успомню, уразумею. Дзе ж тут iсьцiна, дзеля чаго, дзеля каго гэта ўсё робiцца...
Зайшла праваднiца. Пачала, прысеўшы, нешта корпацца ў куце й мiжволi аправiла форменную спаднiцу. Такiм мiлым, прывабным жаночым рухам, харошая мая, ты б знала.
Iскарка, мiгнi мне. Усё, гатова. Недапалак я вазьму з сабой. Такiя рэчы трэба захоўваць, як гiльзы.
Мы ўжо пад’яжджалi. Паўночы ад Вiльнi да Менску, так каротка. Не пасьпяваеш усяго перадумаць. Застукалi дзьверы. Пачыналi хадзiць у прыбiральню — потым ужо будзе позна. За вакном мiльгалi прыгарады.
Колы адстуквалi прэч слупы, склады й штабэлi шпалаў, прыглушана шугалi пад ценi мастоў. Вочы адмахвалi, быццам хутка чыталi радкi — зьлева направа, зьлева направа. Наперадзе, у сьвiтаньнi, падымалiся капiтолii горада й калясальныя комiны. Мой Менск. Горад, якому так холадна безь мяне. Горад, дзе нашы сьцягi па-над дахамi, дзе навiны ўжо колькi тыдняў толькi на мiтынгах. Дзе ўвечары людзi iдуць да Опэрнай плошчы — пагрэцца ля аграмадных вогнiшчаў, у якiх гараць кнiгi.
***
Я выйшаў у тлум пэрону, ва ўсеагульную таўхатню, i ўзважыў на руцэ час.
Вакзальны шум. Пад гулкiм купалам залi шумела шматлюднае варушэньне. Шырокае шарканьне, гоман, тоненькi цiк абцасiку —увушшу ўсё стушоўвалася ў заварожаны хор. Кожны горад гучыць па-свойму, вось у чым сэнс. У Гораднi тон афiцыйны й сухi, некалькi цырымонны; у Магiлеве — базарны ды едкi, з лушчаньнем семак; i велiчны, з таемным шкляным пазвоньваньнем, у Вiцебску. Я заўсёды, калi прыяжджаю, дазваляю сабе такую маленечкую хвiлiнку. Прыслухацца.
Тут стаяў усё той жа вусьцiшны шолах з характэрным прышэптваньнем, невыразны й клапатлiвы, як тутэйшы выгавар, памяшаньне расейскай з трасянкай. I тое ж няпэўнае, прасторнае рэха, тыпова менскае, можа быць, крыху больш пасьпешлiвае, чым паўтары гады таму.
Было людна i брудна. Масква адпраўляецца, паўтаралi ў залi гулка й мэтадычна, Масква адпраўляецца. У Маскву, у Маскву, народ натоўпамi перабiраўся да дальнiх вагонаў.
Што ж, а мы ня будзем сьпяшацца. Сёньня, пакуль ёсьць магчымасьць, трэба рабiць усё нетаропка, важка, з усьведамленьнем значнасьцi. З расстаноўкаю i пачуцьцём. Пачынаецца знакамiты дзень, мой дзень, я сэрцам чую, i гэта шмат што значыць.
Я крочыў праз рух чамаданаў, мiжволi выглядаючы каго-небудзь са знаёмых, i нечакана, у шкляных дзьвярох на выхадзе, ледзь не сутыкнуўся з самiм сабой.
На Прывакзальнай плошчы было сьцюдзёна. Пяшчотныя дрыжыкi млелi ў яшчэ цёплым целе: я нема зяхнуў i захутаўся. Ну вось, горад Менск перада мной. Нейкi па-ранiшняму ўбогi, няветлiвы й пешаходны. Так цёмна тут апраналiся, я ўжо адвык.
Настрой трывожны. Нешта скрозь нездаровае было ў абшарпаных сьценах i беспарадчным руху людзей. Збройны патруль насьцярожана паглядваў у твары прыежджых. Нейкi дзядзька натужна цягнуў на санках багаж, палозьзе са скрыгатам ўскрыквала, сьцiрала асфальт да самых мурашак па скуры. Вiск жалезьзя браў за жывое.
Я глядзеў са страхавiтым уражаньнем. Быццам бачыў упершыню гiганцкiя вежы сталiнскай пабудовы, з чыгунным гербам на адной i гадзiньнiкам, што даўно спынiўся, на iншай. Цераз дарогу зеўраў разгромлены шапiк — каробка елачных цацак, грохнутая аб падлогу. Змрочныя рэчы. Трэба было б падабраць нешта такое на памяць: можа, вось той замерлы на вежы час, цi то сутуласьць людзкую, цi пранозна вiсклiвую ноту, пакiнутую санкамi на асфальце...
Зьбярыся. Я ўсхрапнуў усю сьлiзь з насаглоткi й рашуча схаркнуў. Табе трэба перажыць усё, што будзе сёньня.
Зараз да Белага. Зрэшты, сапраўднае яго прозьвiшча Белых, але ў нас яго называлi Белым. Некаторыя нават дасьцiпнiчалi —Беленькi, бо сам ён быў да апошняе валасiнкi чорненькi, з такiмi трагiчнымi, цi не жыдоўскiмi, ценямi ў бледным, абвостраным твары. Заўжды нейкi хваравiты, ён увесь час пакашлiваў цi, зьняўшы акуляры, балесна прымружваў вочы, i за беларушчыну змагаўся з такiм выразам, зь якiм скаўтваюць празь сiлу. Было ў гэтым штосьцi заразнае, i я iншым разам пачынаў гэтак жа, балеючы за беларускае, хрыпавата пакашлiваць.
Ён ледзь пазнаў мяне ўчора па тэлефоне:
— У-у, сябра мой лiтоўскi, — гукнуў, мне сьпярша так падалося, расчаравана, — прыяжджай, канечне. Тут ого-го што творыцца.
Я перайшоў плошчу. На скрыжаваньнi крыху памарудзiў, якiм шляхам пайсьцi далей — i раптам, разьдзiмаючы ноздры, застыў: пахне хлебам. Гарачым хлебам, ммм, i як пахне! Проста пасярод вулiцы —бывае ж такое — быццам з самай духоўкi пякарнi. Хочацца дыхаць яшчэ й яшчэ, i выдыхаеш шчасьлiвым стогнам. Канечне, вось гэтая крама, на рагу, мы студэнтамi бегалi туды памiж параў па смажнi. Уявi, ты прыехаў сюды праз паўтары гады, у горад халодны й галодны, ты проста з вакзалу, ня еў, i самае лепшае, што толькi можна прыдумаць — гэта родны пах гарачага хлеба.
Я з задавальненьнем зайшоў у надыханае, па-чалавечы жылое цяпло. Гастраном запушчаны, савецкi, знаёмы зь дзяцiнства: тут з хлебным духам мяшаўся настойлiвы пах бакалеi, перны й сухi, прэсная сырасьць малочнага, i, само сабой, несла з рыбнага. I так дружна, бадзёра кiшэў i соваўся ранiшнi люд, так будзённа пераклiкалiся прадаўшчыцы, дзяўчаты ў белым, што мяне размарыла шчырая ўсьмешка, i стала ясна, да сьлёзаў ясна: мы абавязкова вытрымаем, няма нiякiх сумневаў, мы будзем жыць, i з нашай краiнай усё будзе добра.
Куплю перакусiць. Ды яшчэ якога гасьцiнцу для Белага. У яго, здаецца, малы. Прыткнуўся ў чаргу, дастаў грошы. Калi я зьяжджаў, гэтая сума яшчэ нешта значыла. Зараз адно каб хапiла. Старыя добрыя грошы, даражэнькiя мае, як жа знаёма яны шамацяць у руках — шурпатыя, цёплыя, шчэ жывыя. Кажуць, хутка будуць мяняць. Шкада.
Вось дзьвюхсотачка — гэткiя, пэўна, ужо не прымаюць. Шэравата-блакiтная, з Прывакзальнай плошчай i маленькiмi чалавечкамi. Такая ж бруднаватая, непрыбраная, як i пляц.
Пяцёрка, Траецкае, пацёрты румянец. Вось табе твая маладосьць —дахi, выцьвiлая зелянiна, ажурнае сонечнае сьвятло, усё ў мглiстым ружовым тумане. Дзесьцi там Гiстарычны клюб. Пяць тысячаў пацёртых успамiнаў.
Нарэшце, самая галоўная паперчына, самая храбусткая, Опэрны. Сто. Халаднаваты Опэрны, змрочны, як храм друiдаў, з вадзянымi знакамi ў глыбiнi — глянь, абарочваецца рытуальнымi танцамi. Сёньня ўвечары трэба быць там. Народу сто тысячаў. Будзе вiдовiшча не для нэрвовых.
Паўгорада ў кiшэнi, толькi падумаць. Маё паўцарства. Мiнск, Менск — цi перайменавалi? Мiнск, Менск, як прыемна мнецца ў руках, перамiнаецца неразьменная памяць.
Я зноў быў на гэтых вулiцах, у сваiх унiвэрсытэцкiх кварталах. Усё захавалася. Я чакаў на забытых сьветлафорах i са смутным захапленьнем аглядаў будынкi, велiчныя й старыя: здавалася, яны аблупiлiся й патрэскалiся менавiта за гэты час.
На плошчы Незалежнасьцi прадавалi вугаль. Было мнагалюдна, але нешматслоўна. Засяроджаныя дзядзькi калгаснага выгляду ў шызаватых ватоўках, з пылам, пыхам i бляскам, з шарханьнем на ўсю плошчу разграбалiся шуфлямi. Вугаль бралi вёдрамi, як бульбу, торфабрыкет па штуках, выбiраючы цалейшыя. Стараючыся не запэцкацца, я прабраўся паўз чорныя адвалы, мiж гружаных калясак, скрыняў i мяшкоў.
Праспэкт iшоў пешшу. Праезныя машыны зрэдку падкрэсьлiвалi нясьпешлiвы пешы рух. Я крочыў павольна, як у халоднай карцiннай галерэi, кшталтуючы рухi, абмiнаючы асьцярожна сустрэчных. Я хутаўся ў куртку i, быццам кiшэнную дробязь, цацаў кожную падабраную знаходку. Мiлае дзяўчо, што ўтнулася носам у пухнаты каўнер, усё роўна каленкi голыя. Цяжкiя дзьверы кнiгарнi, куды я заўсёды заходзiў набыць што-нiшто патаньней; яны зачынялiся з буханьнем i ледзяным дрыжэньнем. Загнуты дарожны знак, кавалак бляхi, што па-сiроцку матляўся, трымцеў на вятры па-над праспэктам, i якраз за iм вiднеўся той самы дах. Бясцэнныя мясьцiны. Ты ўспомнi. Я дыхаў, як на шкло — усё на мiг ажывала зь лёгкiм воблачкам пары... Гэта здавалася мне настолькi пранiзьлiвым i значным, што я часьцяком затрымлiваўся й падоўгу глядзеўся ў вiтрыны.
***
Я зайшоў; мы абнялiся.
— А халодна, — сказаў Белы, пацiскаючы маю зьнямелую ад сьцюжы руку, i гэтага хрыплаватага слоўца хапiла, каб пазнаць яго.
Пальцы ня гнулiся, было няёмка нават расшпiльвацца. Я моўчкi корпаўся са шнуркамi, праклiнаючы халады й самiм жа насьмерць зацягнуты вузел, а ён стаяў нада мной, пастарэлы, без акуляраў, прышчурваў чырванаватыя вочы, i ў гэты момант мне было так сорамна, я адчуваў сябе так прынiжана, быццам i сапраўды вярнуўся сюды здраднiкам. Здрадзiў i вярнуўся. Нарэшце, ува мне ўспыхнуў псых, я зь цiхiм азьвярэньнем садраў з нагi чаравiк, выпрастаўся й паспрабаваў пасьмiхнуцца.
— Праходзь, — Белы кiўнуў у бок залi й падаўся на кухню, бразгаць посудам i прыстукваць дзьверцамi шафаў, — зараз будзе гарбата.
Я ўсё яшчэ з дрогкiм сэрцам прабраўся ў гасьцiную. Знаёмая занавеска на ўваходзе пачцiва кранула за рукаво.
Што ў доме печка, адчувалася яшчэ з парогу: у кватэры жыхарыў цёплы зольны дух. Печка стаяла ў залi, ля вакна, на цаглянай кладцы, жалезная буржуйка, не такая ўжо ржавая, як можна было б уявiць. Стаяла так, як звычайна галоўная рэч у гасьцiнай —тэлевiзар, цi, скажам, раяль, калi ўся астатняя мэбля, уся абстава, улучна да тапачкаў, уважлiва зьвернутая да яе. На падлозе — нейкiя скрынкi, рассартаваныя кнiгi, i побач разрабаваная кнiжная шафа. Бялiзна, замочаная ў тазiку. За запацелым шклом якiясь пакункi. Мабыць, прадукты: лядоўня наўрад цi працуе.
Гарбата ў Белага была сапраўдная.
Ён прынес цэлую груду пасуднага снадзiва, са слоiкамi й заварнiкамi, i прыняўся распальваць печку:
— Разумееш, цэйлёну й iндыйскага зараз, бывае, ня знойдзеш... А на Камароўцы бабкi — шустрыя, попыт учуялi, панавезьлi траваў, зьверабою ўсякага, лiсьця, карэньня — на выбар. Народ тоўпiцца, купляе. Дай, думаю, паспрабую. Спачатку асьцярожна: малiньнiк там, брусьнiцы, ну, што ведаеш — i да чаю дамешваў...
Мiж словамi ён порстка ўпраўляўся ў чэраве печкi зь нейкiмi трэсачкамi й абрыўкамi газэцiны, i ўрэшце нахiлiўся, разьдзiмаючы вугалькi:
— Потым, шафран, гравiлаты розныя... Зараз ужо ведаеш, разьбiрацца пачаў, што да чаго, што духмянiць, дзе ад жывата, дзе чыста для чыфу. Нюхнi, — ён падаў мне шклянку са звонкiм сушаным крошывам.
Тварам у травы. Так пранiзьлiва, так востра пахла сунiцамi, што я соладка змружыўся. Так пахнуць ягады, поўнай прыгаршчай у рот.
Белы надзеў акуляры, ад чаго яго вочы акунулiся ў лiнзы, сталi аграмаднымi, вадкiмi. Ён засяроджана й пiльна пачаў гатаваць заварку — са знаўствам, па-аптэкарску скрупулёзна, падсыпаючы ды падцярушваючы. Печка ўжо патрэсквала, разыгрывалася й цёпла адсьвечвала па ўсiм пакоi. Шумела вада.
— Цудоўная штука, — ён памешваў асьцярожна й прыдзiрлiва, кончыкам языка спрабуючы з лыжачкi, — чай дае толькi тон. Уся спэцыя ў зёлках. Заварыш, яно як нацягнецца... Б’е токам. Мазгi праясьняе, паўдня ходзiш сьвежы.
Белы чакальна глядзеў, як мне пакаштуецца.
Ух, i моцна. Гарачэнны, церпкi настой так шыбануў з двух неасьцярожных глыткоў, што я ў мiг спацеў i нема выдахнуў, як ашпараны. У гаркавае чайнае гушчы аж сiпеў ёдкi, патрабавальны прысмак чагосьцi ляснога. Дзiка моцны. Цярпiма толькi пацiху прысёрбваць.
— Бальзам, — Белы пацмокваў, рассмакоўваючы кожны пякучы каўточак, зрэнкi ў велiзарных лiнзах прыцэльна ўздрыгвалi. —Гарачы, гаючы. Галоўнае, не аглядвацца, бяз цукру. У прынцыпе —нацыянальны прысмак.
Не, для мяне занадта. Я пас.
— Так i жывем, — Белы адпiў яшчэ й яшчэ, — без гарачай вады. Халодную толькi ў стаяк падаюць, на першым паверсе. Носiм, кiпяцiць трэба. Прыбiральню ня змыеш, тхне, як параша. Ты ўжо чуў, якi дух у пад’езьдзе стаiць. Сьвятло ўключаюць на пару гадзiнаў, хоць тэлевiзар, навiны зiрнуць. Гэта, дарэчы, файна глядзiцца — бах, i цэлыя мiкрараёны ўспыхваюць сярод ночы. Прывыклi... Печка, ну вунь, сам бачыш, сала за форткай. Транспарт рэдка калi, усё пешшу. Пабегаеш тут. А бегаць даводзiцца.
Ён замоўк, дапiў, нахiлiўся адставiць кубак, i тут я ўбачыў — у яго на скронi, ля вуха, быццам сарвалася струнка — сiвы валасок.
— Ты па кнiгi прыехаў? — ён пранiклiва паглядзеў на мяне сваiмi вялiкiмi вачыма. — Я так i думаў. Ня знаю, хто здагадаўся, а я табе скажу — фантастыка. Сама iдэя, ты ўяўляеш!.. Сьпярша хлопцы фронтаўскiя зь нейкай кнiгарнi вывалаклi, i давай палiць. Па адной, пад вершы. I раптам — канцэрт. Кнiг панавезьлi навалам, згрузiлi горы, адкуль столькi. Народу прорва. Ты што!.. Гэта трэба бачыць — гэты жар, усё раве, моладзь шалее, i проста са сцэны — у вагонь! — Белы рэзка шпурнуў рукой, вочы ярка блiшчэлi разам са шклом.
— Процьма ўсякае швалi. Бамжам бы сагрэцца, пэнсiянэры з усяго навакольля бадзяюцца, iм па колькi штук на растопку. Тут жа букiнiсты, найрадчэйшыя кнiгi раскопваюць. Антыкварыят.
Ён памаўчаў.
— А ў мяне тут свая расправа, — хiтнуў на кнiжныя склады ўздоўж сьценаў, — я пасьля канцэрту дамоў прыйшоў, i да печкi. Згроб усё гэта дабро... Кнiжкамi таплю, — проста сказаў Белы, узяў нейкi том, што трапiўся пад руку i балюча, з хрэскам разадраў яго ў руках. Запхаў у грубку, i, назiраючы, як напiнаецца, вось-вось лопне вокладка, як задыхаюцца, чарнеюць лiсткi, задуменна працягваў:
— Спачатку, думаў, макулатуру ў расход. Потым за сярэднячкоў вазьмуся, а лепшае, значыць, легенды — напрыканцы. На салодкае, так сказаць. Але пасьля — не, брат ты мой, наадварот, дай-ка сьпярша самыя галоўныя пойдуць. А то як раптам цяпло дадуць, ужо ня той будзе перац, сам разумееш.
Мне падалося, пытаньне вартае:
— I што?
— А вось што, — ён, як паленьне, падклаў другую палову кнiг, — пад настрой. Знаеш, гэта самае лепшае. Рэкамэндую. Бывае, такiя позвы на рамантыку, аж дрыжыш — гэта, дапусьцiм, Гайдар. Або Леў Касiль, помнiш, быў такi ў клясе сёмай. Перагляджу, пагартаю, асьвяжу зарнiцы свае пiянэрскiя — i ў вагонь. Гарыць весялей, i грэе, i сумна... Сьветлы такi сум. Бывае, палю ўсю ноч да ўгару. Знаеш, на ранiцы, як сьвiтае, распахнеш вокны, запацелыя, i стаiш... Каго-нiкога поўным зборам твораў адпраўляю. Пластом, толькi хрыбет пераламiць, i ў трубу. А некаторых шкада, хоць плач. Усё-ткi чытаў. Ня думай, я ж таксама не драўляны...
Белы не дагаварыў, пакутлiва закашляўся.
— Вось, — нарэшце, агоўтаўшыся, паказаў ён кнiгi, — Талстой. Уявi, знайшоў засохлыя кветкi — з пылком, пялёстачкi, усё як трэба. Успомнiў. Гэта мы з жонкай зьбiралi ўлетку, толькi пазнаёмiлiся. На памяць сюды клалi. У самае тоўстае. Крохкiя... I старонкi панюхаеш. Яшчэ ўгадваецца, дзе што было.
Ён паднес раскрыты том да твару й пацьвердзiў:
— Пахнуць.
Дэталь цудоўная.
— Кветкi ты куды падзеў?
— Пераклаў у Купалу.
Жонка ў яго натура тонкая. Як толькi сьпяць разам.
— А Iну ў вёску адправiў з Толiкам, — Белы глядзеў у вагонь, —няма чаго тут ёй зь дзiцём рабiць. Урэшце, дзеля малога ўсё й робiцца. Хоць ён ня будзе давiцца ўсёй гэтай тоўшчай дурной.
Белы трохi пакапаўся каля сябе й выцягнуў нешта яшчэ, глянцавiтае, пунсовае з чорным. Такое я пазнаю зь першага погляду. Булгакаў. Майстар i Маргарыта, у мяне дома такая ж.
— Вось, адмыслова для цябе. Каронны нумар. Даўно хацеў паглядзець, цi гарыць. А то ёсьць сумненьнi.
Ён плянамерна й жорстка, як кат, вырваў з коранем усю сярэдзiну, распатрушыў на лiсткi й моцна, сьцiснуўшы зубы, з томнаю насалодай хрумснуў цьвёрды пераплёт упоперак калена. Паглядзеў на мяне, запрашаючы ў сьведкi.
Булгакаў гарэў. Яго ахапiла зырыстым, ярасным полымем. Лiсты курчылiся моўчкi, у iмгненьне палымнелi й пырхалi чорным прахам.
Я ня мог адарваць ад печы вачэй. Здаецца, я ж яе на памяць ведаю, гэтую кнiгу. Столькi чытаў. I сапраўды, усё проста. У белым плашчы...
У печы трэснула.
Белы сядзеў нерухома. У твары яго кiдалiся, перабягалi чырванаватыя водсьветы. Цiхiмi, грознымi ўспышкамi азаралi, як помнiк, патрэсканы маршчакамi лоб, падцятае шчацiнiстае пабародзьдзе. Шкло акуляраў блiкавала бязьлiтасна й зло. Па-д’ябальску.
— Ты знаеш, — нарэшце парушыў маўчаньне Белы, — гэта пажарышча. Пажар Iмпэрыi, iм не да венскiх крэслаў. Яны й ня думалi, што такое зарыва падымаецца. Iм страшна... А для нас ахвяра. Кожнаму свая. Нам для сябе трэба гэта зрабiць, як ты думаеш? — ён выразна зiрнуў на мяне. — Дома ўжо быў?
— Не. Я пайду да Опэрнага.
— Добра. Канечне, сходзiм. Вiдовiшча супэр, — Белы падняўся, цяжка выдыхнуў, — паўдня да вечара ў нас з табой ёсьць. Трэба пагаварыць. Я раскажу, хто ёсьць хто. I як тут усё падарвалася.
***
Ужо вечарэла, калi мы сабралiся да Опэрнага.
Мы йшлi моўчкi, разьмерана, я нават зважыў, у нагу. Пачынала зьмяркацца. Тысячагадовы горад стаяў, як чумны, нежылы, у хмурным сутоньнi. Анi аганьку. Па-над вокнамi, быццам пасьля пажараў, чарнелi аддушыны сажы.
Задзьмувала. Было холадна, i ўдваёх iшлося неяк ямчэй. Мы ўнурана хуталiся, кожны ў сваё, вулiцу за намi па адным перабягалi абрыўкi сьмецьця. Трымцела на холадзе, абвастралася голае вецьце — калянае, ломкае, здавалася, зараз хрусьне ад сьцюжы. Сярод дрогкiх, здранцьвелых галiнаў стылi пустэльныя плошчы, правулкi, будынкi.
Белы запалiў; ён па-старэчы моршчыўся, зацягваючыся, i зацята прыкашлiваў.
— Тут трэба будзе падумаць, чуеш, — цяжка сказаў ён.
Канечне.
Мы прыстоiлi на пераходзе, здалёк прапускаючы рэдкую машыну.
— Вось на гэтым месцы, — вырак Белы, паказаўшы цыгарэтай туды й сюды, нiбы пераксьцiўшы, — недзе тут, — i дымок вобразна растаў мiж пальцаў у паветры, — згiнула Вялiкае Княства Лiтоўскае. Мiж царквой i касьцёлам.
Так i ёсьць. За нашай сьпiной уставала Катэдра, перад намi — Сьвята-Духаў сабор.
— Таксама кнiгi палiлi, — невыразна скрозь цыгарэту, выскалiўся Белы, — бач, чым скончылi. А з царквой што зрабiлi. — Ён грэблiва выпусьцiў дым. — Калекi. Гэта ж трэба, угару асфальтавыя дарожкi. Тут такую лесьвiцу ў неба можна было адгрохаць, такi пад’ём!..
Белы зацягваўся з прымружам; зыркiм агеньчыкам успыхвала цыгарэта. Ён высмоктваў зь яе свае ёдкiя сказы, сэкунду абдумваў i выпускаў, любуючыся iмi, як дымным выдахам. Гэта былi яго хвiлiны.
— Знакамiтае месца, — ён прыцэлiўся цыгарэтай наперад. — Тут БТРы стаялi.
Ён стрэлiў попелам, прыстоiў; я таксама спынiўся. Перад намi далёка з гары халадзела празрыстая панарама.
— У тую самую ноч... На праспэкце народ, разумееш. Падзеi поўнай хадой. Палац ужо заперлi, усё гатова, — ён выдыхнуў. — I тут панiка. Па Машэрава БТРы iдуць. Страх што творыцца... — пырхнуў попелам. — А яны тут стаялi, ну, вунь там, перад мостам, i ўсё. Стоп. Усе чакалi, думалi, пойдуць. Усю ноч, разумееш... Шэсьць ранiцы, Часовы Камiтэт па радыё выступае, яшчэ нiчога ня ясна, усе трасуцца, хто дзе. Думалi, толькi крануцца — i накрывайся.
Ён памаўчаў.
— Толькi пад вечар дрогнулi. Газанулi, усе ў воблаках дыму — i разам заднi ход... Пайшлi, на той бок пяройдзем.
Мы спускалiся ў вулiчную далiну.
— Гiсторыя, — зацягваючыся, сказаў Белы, — на гэтых лугах Чарадзей з Русьсю сышоўся. Нямiга крывавая, Менскi замак, Замчышча. Цэрквы вакол. Духовыя мясьцiны, — дым бясьследна разьвеяўся.
— Вось табе й Нямiга, — працягваў ён, скаўтнуўшы. — За расейскiм часам зрабiлi сьмярдзючы сьцёк. Выграбную яму ўсяму гораду. На Сьвiслачы паводка, — ён зморшчыўся, — а тут усё дзярмо, усе памыi ўсплываюць, уяўляеш? Падымаецца, затапляе падвалы, у дварох да калена стаiць. I, рукой падаць, таўкучка. Нiжнi рынак. Гандляры, мянялы, прытоны. Нечысьць усякая. Крымiнальшчына аж кiшэла. Карацей, прорва. У самую душу гадзiлi...
Выдых быў незвычайна доўгi. Мы ўвайшлi ў цёмны пераход, i твар Белага зьнiк у цемры. Толькi маякаваў чырвоны агеньчык.
— Калi ў гэтага гораду ёсьць нешта сьвятое, — ён сказаў, i глухаватае рэха азвалася ў скляпеньнях, — то яно тут.
На глыбiнi, пад намi, маўчала бяздонная станцыя мэтро.
Мы выбралiся на бераг Сьвiслачы, на самы вецер, выйшлi на мост. На тым беразе высiўся асьветлены агнямi гмах гатэлю. Ад электрычнага сьвятла ён выглядаў яшчэ больш аграмадным. Здавалася, велiзарны зiхоткi слуп стаiць да неба i сыходзiць у нетры водаў.
— Нiшто сабе iлюмiнацыя, га? — сплюнуў Белы. — Мiжнародныя прадстаўнiцтвы, уся Эўропа. Называецца «цiха, iдуць перамовы».
Чайкi нешта адчайна крычалi па-над вадою. Паўзь бераг клявалi некалькi рыбакоў.
А перад намi ўжо падымалiся на гару вастраверхiя дахi Траецкага, пастаўленыя адзiн на адно. Вечная дарога. Стары добры ходнiк з выбоiнамi на памяць. Ходнiк, як калiдор, дзьверы на кожным кроку. Крок, яшчэ крок, уваход у клюб з мноствам шыльдачак.
Зачынена.
Ня можа быць. Я яшчэ раз страсянуў за ручку.
— Ну, зачынена, — Белы пасьмiхнуўся й акуратна скрышыў кавалачак попелу на падваконьне. — Пераехалi. Яны зараз хто на праспэкце, хто на Незалежнасьцi. Частка ў Драздах. А ты зайсьцi хацеў?
Вядома. Я тупа глядзеў у глыбокiя вокны, глядзеў, як у ваду.
— Пайшлi, — Белы таргануў мяне за локаць, — яны працуюць. У iх працы да горла. Нiколi ў жыцьцi, разумееш, не займалiся тым жа вугалем цi квотамi на экспарт. Зараз iм гэта дужа цiкава, — кароткi агеньчык пыхаў усё зьлей. — Зараз кармiльцы. Бляха. Закасалi сьпiнжакi да плеч.
Мы ўжо падыходзiлi да парку. Скрозь дрэвы каля Опэрнага, у туманных дымах, разглядалiся людзкiя постацi. Скрадвалася зьмярканьне. Дым брыў мiж дрэваў, быццам прывiдны статак, i клубамi спускаўся ў далiну ракi.
