АДКРЫЦЬЦЁ КШЫШТАФА ЗАНУСI
Слухаць Кшыштафа Занусi — сусьветна вядомага польскага кiнарэжысэра, публiцыста й пэдагога — адно задавальненьне. Ён шмат гадоў узначальвае Эўрапейскую Фэдэрацыю Кiнарэжысэраў, кiруе студыяй «Топ» i езьдзiць па сьвеце зь лекцыямi, часьцяком не патрабуючы ўзнагароды за гэта, бо ўпэўнены, што галоўнае ў гэткiх дачыненьнях — эмоцыi, якiя ён сам атрымлiвае ад кантактаваньня са студэнтамi. Ягоны дом ужо прынята называць кiнашколай, бо кожны рэжысэр з кожнай краiны можа прыехаць да Занусi ў Варшаву, пасялiцца ў ягоным доме на колькi тыдняў i даведацца пра тое, аб чым анi ў водным падручнiку не напiсана. Наведваюць яго й беларускiя рэжысэры.
Кшыштаф Занусi прыехаў у Менск на адзiн дзень з прэм’ерай свайго новага фiльма «Брат нашага Бога», што зьняты па аднайменнай п’есе Караля Вайтылы, вядомага сьвету як Папа Рымскi Ян Павал II. Паказ фiльма Польскi iнстытут i фэдэрацыя «Кiнаклюб», якiя арганiзавалi гэтую акцыю, прысьвяцiлi дваццацiгодзьдзю пантыфiкату Яна Паўла II, якога ўвесь цывiлiзаваны сьвет вiншаваў гэтымi днямi.
Пан Кшыштаф сустракаўся са студэнтамi фiлязофскага факультэту БДУ. Сьцены аўдыторыi, здавалася, спрабавалi рассунуцца, — гэтак шмат было ахвотных паслухаць знакамiтага рэжысэра.
ПРА СЯБЕ
З паходжаньня я iтальянец. У Эўропе шэсьць пакаленьняў — гэта ня вельмi шмат, таму я ведаю гiсторыю сваёй сям’i на працягу мiнулых чатырохсот васьмiдзесяцi гадоў. Продкi маёй жонкi жылi ў Расеi i на Ўкраiне. У яе больш старадаўняя сям’я, i яна на тысячу гадоў далей ведае сваю гiсторыю.
Не зважаючы на тое, з багатай вы сям’i альбо беднай, вельмi важна ведаць яе гiсторыю. У Нямеччыне простыя сяляне ведаюць сваiх продкаў у дваццатым калене i памятаюць, хто на якую хваробу хварэў у XVII стагодзьдзi i зь якой пэрыядычнасьцю гэтая хвароба вяртаецца. Там проста памяць жыве. У нашым грамадзтве камунiсты сьцерлi памяць, многiя сваiх прадзедаў ня ведаюць. Я сам вывучыў, хто з маiх продкаў кiм быў, i мне гэта дапамагае жыць, лепш разумець сябе.
У саракавыя гады мiнулага стагодзьдзя мой продак з бацькавага боку прыехаў з Iталii будаваць дарогi Аўстрыйскае iмпэрыi, потым патрапiў у Расейскую iмпэрыю, дзе пазьней пачалi будаваць чыгунку, i гэткiм чынам прабыў там да першае сусьветнае вайны. З нашай сям’i ён першы атрымаў польскае грамадзянства. Але ня гледзечы на тое, што я ведаю iтальянскую мову, мне ўсё роўна, хто бярэ перамогу ў iтальянскiм чэмпiянаце па футболе. Нават калi ў нас было ваеннае становiшча, я паехаў (як мне тады здавалася — назаўсёды) не ў Iталiю, а ў Францыю. I да гэтага часу, ня гледзечы на тое, што я — грамадзянiн Польшчы, падаткi я плачу ў Францыi, не зважаючы на тое, што яны там большыя. Але я вельмi ўдзячны французам за тое, што яны гасьцiнна прынялi мяне ў 81-82 гадах. У францускiм грамадзтве хапае працоўных месцаў для iншаземцаў, у Iталii гэтага няма. Калi iншаземец вельмi падобны на iтальянца, дык яны не разумеюць, чаму ён не ва ўсiм падобны — чаму ён, напрыклад, абыякавы да футболу?! Я лiчу Францыю сэрцам Эўропы, ня гледзячы на тое, што размаўляю лепш па-ангельску, чымся па-француску, але ў Вялiкабрытанii я не адчуваю сябе як дома.
ПРА ФIЛЯЗОФIЮ
Я не канчаткова ўпэўнены ў тым, што фiлязофiя ўвогуле ёсьць прафэсiяй, але тым ня менш ганаруся, што быў час, калi я вучыўся ў Ягелёнскiм унiвэрсытэце ў Кракаве, прызнаным шостым у сьвеце. Гэта быў адзiны ад ГДР да Ўладзiвастоку ўнiвэрсытэт, у якiм на факультэце фiлязофii выкладалася нармальная фiлязофiя без анiякага марксiзму. Яшчэ ў шасьцiдзясятыя мой прафэсар мог падзяляць аўдыторыю, адчыняючы адны дзьверы — для фiлёзафаў, другiя — для марксiстаў. Яго, праўда, даволi хутка выправiлi на пэнсiю.
Вывучаючы фiлязофiю, мы шмат разважалi пра мэнталiтэт. У той час марксiст ня мог ня тое што разважаць аб гэтым, але нават вымавiць гэтае слова. Зь iмi можна было размаўляць толькi пра эканамiчныя адносiны ў грамадзтве. А я ўжо тады ведаў, што гэта неiстотна, бо i ў Сiнгапуры i ў Лос-Анджэлесе, да прыкладу, адносiны ўласнасьцi адныя й тыя, а рэальнасьць розная. Гэта й ёсьць мэнталiтэт — тое, што зьвязана з традыцыямi, з рэлiгiяй, нават калi грамадзтва ў цэлым ужо й не жыве рэлiгiйнымi каштоўнасьцямi.
Мы ня верым у супярэчнасьць розуму й веры. Таму што, калi розум адкрывае iсьцiну i вера адкрывае iсьцiну — яны павiнны супадаць. А калi яны не супадаюць, значыць, нехта памылiўся на шляху да iсьцiны. Я ведаю, што сярод вас ёсьць эканамiсты. Маiм калегам таксама тлумачылi марксiсцкiя законы эканомiкi. Але мы выходзiлi на вулiцы й бачылi, што яны не працуюць. У той час як на Захадзе — i многiя з нас гэта бачылi на свае вочы — было зусiм iншае жыцьцё. У 70-я жартавалi: Польшча — самы свабодны барак у сацыялiстычным лягеры. Мы даволi шмат езьдзiлi за мяжу. Я нiколi ня быў нi ў воднай партыi, але мог працаваць у кiно i ад мяне нiхто не патрабаваў, каб я выказваў сымпатыi да сацыялiзму. Iншая справа, што я не выказваў адкрыта й свае антыпатыi да гэтага грамадзкага ладу. Праца на Захадзе дапамагла мне зразумець, як функцыянуе гэтая частка сьвету. Таму, калi мне, дырэктару польскай кiнастудыi, давялося пачынаць працу ў новых умовах, я запрасiў да сябе ў намесьнiкi сталага чалавека, якi добра памятаў, як было да вайны — i ягоныя веды нас выратавалi. Ён ведаў, што трымаць грошы ў банку — злачынства, грошы трэба ўкладваць у справу, яны павiнны працаваць на бiржы, каб былi сродкi на здымкi фiльмаў. Дзякуючы яму, мы паставiлi шмат карцiнаў.
ПРА СВАЮ ТВОРЧАСЬЦЬ
Я стараюся не глядзецца ў люстэрка, бо ведаю, што ёсьць нешта прыгажэйшае за маё адлюстраваньне. Гэтак i з творчасьцю. Я стараюся за ёй не сачыць, iнакш я магу ператварыцца ў нарцыса. Кожнага разу я спрабую забыцца на ўсё, што я рабiў да сёньняшняга дня i бягу наперад. Але паколькi я здымаю галоўным чынам аўтарскае кiно, часьцяком здараецца так, што да праблемаў, закранутых у адным фiльме, я потым вяртаюся ў iншых сваiх работах, так што карцiны як бы працягваюць адна адну. Мае героi часта рэалiзуюць сваю свабоду. А свабода — гэта заўсёды выбар. Калi чалавек выбiрае — ён свабодны. Можна быць свабодным у турме i несвабодным — па-за яе сьценамi. Верагодна, таму мне было цiкава працаваць над п’есай Караля Вайтылы «Брат нашага Бога», у якой герой аказваецца перад выбарам.
ПРА «СЬПIС ШЫНДЛЕРА»
Гэтая карцiна мне ня вельмi блiзкая. Чым адрозьнiваецца Амэрыка ад Эўропы? Тым, што ў амэрыканскай культуры не iснуе пачуцьця трагiчнасьцi. Амэрыка пазбавiлася ад яго. I ў фiльме Сьпiлбэрга не адчуваецца трагедыйны маштаб жыцьця. Старажытная грэцкая культура таму была генiяльная, што ў ёй упершыню была адкрытая прастора трагедыi, але разам зь ёй — i прастора iронii. Калi культура не знайшла трагедыйнага вымярэньня, дык для мяне гэтая культура не сапраўдная. Таму да амэрыканскай культуры я стаўлюся трошкi iранiчна. Яна прыемная, але ёсьць у ёй нешта дзiцячае, дурнаватае. У «Сьпiсе Шындлера» жудасныя падзеi адлюстраваныя вачыма дзiцяцi, якому 12 гадоў. Пра што гаворыць гэты фiльм? Калi б у часе вайны iснавала 400 такiх герояў як Шындлер, тады, чыста статыстычна, жыды наогул не загiнулi б. Але ж гэта глупства, гэта няпраўда. Трагедыя адбываецца, нягледзячы на тое, што ёсьць станоўчы герой. А дванаццацiгадовы дзiцёнак, вачыма якога мы бачым падзеi, гэтага не адчувае, не разумее, што чалавек, якi ратуе адных людзей, тым самым i ў той самы момант не ўратоўвае iншых. I потым пакутуе ад пытаньня — колькiх яшчэ ён мог уратаваць, але не ўратаваў. Але рэжысэр гэтага не паказвае, там няма гэтай думкi наогул. I таму мяне трошкi зьневажае ягоная дзiцячая iдэя, хаця i станоўчая з пэдагагiчнага пункту гледжаньня. Мастацтва, вядома, выхоўвае, але ўсё ж гэтым павiнна займацца сярэдняя школа. Мастацтва — гэта вельмi высокi ўзровень мiжчалавечых адносiнаў, тут ня можа быць настаўнiка й вучня, iнакш гэта не мастацтва, а пэдагогiка сярэдняй школы. Нiхто зь вялiкiх творцаў ня быў настаўнiкам, не ўспрымаў свайго чытача як дзiцёнка, але — як роўнага. Вазьмiце вялiкiх пiсьменьнiкаў Томаса Мана альбо Дастаеўскага — яны зьвяртаюцца да сваiх чытачоў як да роўных. А нам паказалi дзiцячае апавяданьне, дзе настаўнiк кажа дзецям, што трэба быць сьмелымi i дапамагаць людзям. Ён — настаўнiк — мае рацыю, але гэта не вырашае праблемаў.
ПРА ПОЛЬСКАЕ КIНО
У сусьветны кiнематограф польскае кiно ўвайшло зусiм нядаўна. Такога посьпеху, якi меў Кесьлёўскi, мой самы блiзкi сябра, ня меў больш нiхто ў польскiм кiнематографе. Але ён, на жаль, рана ад нас пайшоў. Ягоны лёс быў зусiм няпросты, яго вельмi доўга не прымалi. Да Кесьлёўскага посьпех, якi неабходны ў жыцьцi кожнаму мужчыну, прыйшоў позна — калi яму было амаль пяцьдзесят i калi ён быў да яго ўжо цалкам абыякавы. Ён ведаў, што й раней, дзесяць гадоў таму, ён рабiў такiя самыя карцiны, але тады яны нiкому не падабалiся i вось, раптам, спадабалiся. Ён быў вельмi пакрыўджаны гэтым. Кшыштафа Кесьлёўскага вельмi не хапае нам. Тым ня менш, i безь яго польскi кiнематограф працягвае ўдзельнiчаць у эўрапейскiм кiнапрацэсе, а што будзе праз год цi два — я ня ведаю. Анджэй Вайда зараз здымае сумесна з французамi гiганцкi фiльм паводле рамана «Пан Тадэвуш» Адама Мiцкевiча, дзеяньне якога адбываецца ў Беларусi. Францыя ўклала два мiльёны даляраў у экранiзацыю нашае клясыкi. Мне здаецца, што гэта вельмi добры прыклад, што Эўропа сапраўды нас аб’ядноўвае. Спадзяюся, гэтая карцiна будзе карыстацца сапраўдным посьпехам.
ПРА БЕЛАРУСКАЕ КIНО
За савецкiм часам мы глядзелi фiльмы, якiя здымалiся ў Менску i лiчылi iх савецкiмi, бо фiльмаў без дубляжу тады не паказвалi. Так што, грузiнскiя альбо расейскiя фiльмы для нас мала чым адрозьнiвалiся. Гэта былi карцiны, дзеяньне ў якiх адбывалася у розных мясьцiнах СССР — i толькi. Магчыма, зараз зьявiцца чыста беларускi кiнематограф. Я спадзяюся, што ён ёсьць, але я яго ня бачыў.
ПАЖАДАНЬНЕ
Я нiколi не лiсьлiвiў нi перад Савецкiм Саюзам, нi перад Расеяй. Я гаварыў пра iх горкiя словы, але сяброўскiя. Я жадаю ўсяго добрага Расеi, Украiне, жадаю добрага i вам, беларусам, нашым блiзкiм суседзям. Жадаю яшчэ й таму, што галодны сусед — небясьпечны сусед.
Запiсала Алена ЛУКАШЭВIЧ
