УСЁ НААДВАРОТ
Самае любiмае сьвята
Новы год
Чамусьцi самым любiмым сьвятам у нас заўсёды лiчыўся Новы год. Кажуць, таму, што гэта было не iдэалягiзаванае сьвята. Але такое тлумачэньне не выклiкае даверу. Па-першае, Новы год масава сустракалi пад гiмн Савецкага Саюзу. Па-другое, у дасавецкiм фальклёры такое сьвята ня згадваецца, гэта значыць, што зьявiлася яно менавiта ў савецкiя часы. Па-трэцяе, ужо сёньняшняе постсавецкае жыцьцё сьведчыць, што такога сьвята няма. Як ужо дзесяць гадоў няма краiны, у якой яно было самым любiмым.
Што ж такое гэты фэнамэнальны Новы год? Сьвяточны настрой трывала асацыюецца зь дзяцiнствам. Напэўна як для некага зь iм асацыююцца партрэт Сталiна цi засьнежаныя неасьветленыя вулiцы даваеннага Менску, па якiх езьдзяць чорныя варанкi. «Што такое Новы год?» — пытаўся дзiцячы паэт i адказваў: «Гэта ўсё наадварот».
Атрыбутыка сьвята зводзiлася да кампiляцыi розных традыцыяў, як, зрэшты i ўсё ў савецкай iдэалёгii. Упрыгожаная ялiнка пасярод кватэры паходзiць яшчэ з дахрысьцiянскiх часоў. Дзяцей вакол елкi апраналi зайцамi, ваўкамi, мядзьведзямi, сьняжынкамi, спрашчаючы тым самым традыцыю каляднага маскараду, дзе ў беларускiм фальклёры пэрсанажамi былi каза, цыган, бусел, дзед. Дзед Мароз замяняў сьвятога Мiколу — традыцыйнага героя хрысьцiянскiх калядаў. Елку ставiлi ў доме нiбыта для дзяцей, а падарункi пад яе клалi для ўсёй сям’i. I вось тут, магчыма, тоiцца разгадка фэномэну. Новы год — гэта дзiцячае сьвята, якое паўнапраўна сьвяткавалi дарослыя.
Абрад Новага году зводзiўся да выпiваньня шампанскага за сьвяточным сталом у момант пераводу гадоў. Менавiта шампанскае легалiзуе дзiцячае сьвята як дарослае, шампанскае i прамова Леанiда Iльлiча ў тэлевiзары перад самым боем курантаў.
Сёньня гэтая працэдура непазьбежна дэфармуецца. Спачатку людзi за сталом слухаюць Ельцына, i келiхi ўздымаюцца пад бой курантаў на Спаскай вежы Крамля. Праз гадзiну адслухоўваецца прэзыдэнт Лукашэнка i п’ецца на фоне ягонай сымболiкi. Яшчэ праз гадзiну, калi ня леглi спаць або не сыйшлi з дому, выпiваецца паводле польскага часу i падглядаецца (тут менавiта такое адчуваньне — быццам падглядаеш) — а як там у iх. На Новы год належыць класьцiся пад ранiцу, а ўставаць назаўтра пад абед. Вось i ўся нескладаная мэханiка, выплеценая з паганскiх, хрысьцiянскiх, савецкiх i астранамiчных звычак i заканамернасьцяў. Па вялiкiм рахунку, Новы год нiколi нiкога нi да чаго не абавязваў. Магчыма, за гэта яго й любiлi.
Сёньняшняе беларускае грамадзтва зьмяняе сваё стаўленьне да Новага году. Апытаньне на менскiх вулiцах кажа менавiта пра гэта. Традыцыйныя адказы пра радасьць гучаць рэцыдывамi ў пахмурым настроi, якi вiдавочна пачынае дамiнаваць. Менчукi адзначаюць Новы год як звычку.
Што такое ўвогуле сьвята, гэты патаемны душэўны настрой, якi ўзьнiкае быццам сам сабою й злучаецца з такiм самым настроем iншых? Цi спазналi мы такое адчуваньне, напрыклад, за некалькi гадоў незалежнасьцi? Шчыра кажучы, не згадаю. Яднаньне ў смутку або роспачы прыгадаць няцяжка, а да сьвята, да сапраўднага сьвяточнага настрою, якi б ахоплiваў шмат людзей, надта далёка.
На думку Адама Глёбуса, сапраўднае пачуцьцё сьвята не зьвязанае нi з кiм i нi з чым. I гэта сьведчыць або пра неiнтэграванасьць у грамадзтва, або пра тое, што насельнiцтва не пачуваецца адзiнаю грамадою. З гледзiшча папулярных сёньня тэзаў пра тое, што беларуская нацыя толькi фармуецца, або толькi перастае быць савецкай, каб у будучынi стаць супольнасьцю нацыянальнай, гэта зусiм апраўдана. У такi момант гiсторыi, адчуваньне сьвята звычайна расплываецца як натоўпавы iнстынкт. Усiм хораша, ад гэтага хораша робiцца й мне.
Я згадаў, што беларуская нацыя толькi фармуецца i падумаў —фармуецца куды? У словах тых, з кiм давялося гаварыць пра Новы год, пацьверджаньня такога разьвiцьця няма. Iнакш, верагодна, мы пачулi б на менскiх вулiцах процiпастаўленьне савецкага Новага году i спрадвечных Калядаў. Гэта сьведчыла б пра эвалюцыю беларускае сьведамасьцi ў бок Эўропы. Аднак усё што мы пачулi — гэта тое, што Новы год — ня сьвята. Гэта значыць, што ў Беларусi працягваецца працэс разбурэньня савецкай супольнасьцi. Калi ж пачнецца працэс стварэньня?
Каляды
Хацелася зрабiць гэты нумар «НН» сьвяточным. Насталi Каляды, а за iмi Новы год. Перад самымi Калядамi «Наша Нiва» ў Вышэйшым гаспадарчым судзе выйграла працэс у Дзяржаўнага камiтэту па друку. Словам, нагодаў для сьвята больш чым дастаткова. Але, як высьветлiлася, зрабiць такое сьвята ня так проста. Перашкодаў таксама хапае. Тут i несьвяточны настрой у чытачоў, i блытанiна ў беларускiм календары, калi частка жыве паводле эўрапейскага часу, а другая частка паводле гадзiньнiка Расейскай Праваслаўнай Царквы. Людзi больш схiльныя гаварыць пра эканамiчныя i палiтычныя цяжкасьцi, чым пра Божае нараджэньне i ўсё, што з гэтым зьвязанае. «Цi сьвяткуеце вы Каляды i як?» Найчасьцейшы адказ: не, няма настрою або звычкi дый абстаноўка ў краiне не спрыяе.
Слухаючы развагi пра цэны i дэфiцыт тавараў, я думаю пра тое, што беларусы, найперш сяляне, нiколi лягчэй i не жылi. Але менавiта яны стварылi багаты тэатралiзаваны калядны абрад.
Iхныя нашчадкi рынулiся ў гарады, ахвяруючы сваёй традыцыйнай культурай, дакладней, плоцячы гэтай культурай за сваё ператварэньне ў гарадзкiх жыхароў. Горад, нiбы малох патрабаваў за сваю прапiску аддаць ня толькi мову i вясковыя звычкi, але й традыцыйны маральны кодэкс вясковага беларуса. Зразумела, што такi горад ня стаў беларускiм. Пра гэтую ахвярную урбанiзацыю аднойчы ўжо была гаворка ў «НН». Адно пытаньне засталося тады адкрытым. Зразумела, што адмаўляцца ад свайго i ператварацца ў манкуртаў прымушалi ўлады. Але чаму ўсё ж людзi адмаўлялiся? Улады прымушалi i нашых суседзяў — украiнцаў або лiтоўцаў, але тыя не адмовiлiся анi ад мовы, анi ад Калядаў, анi ад сваёй традыцыйнай вясковай культуры. Нельга сказаць, што рэпрэсii супраць нашых суседзяў былi слабейшыя. Таксама як нельга сказаць, што наша калядная традыцыя хоць у нечым саступае iхным. Праўда, у адрозьненьне ад масавага беларуса, ягоныя суседзi не адмовiлiся яшчэ й ад Бога. Лiтва спрэс каталiцкая, Украiна шматканфэсiйная, але хрысьцiянская, яе канфэсii павернутыя ў Эўропу, а не разьдзiраюць краiну памiж польскiм каталiцызмам i расейскiм праваслаўем.
Можна прывесьцi шмат прыкладаў, калi народ выстойвае, не аддае свайго нi пры якiх абставiнах. I ўсе гэтыя прыклады ў дачыненьнi да гарадзкiх беларусаў будуць гучаць дакорам. Бо кожны народ у сваё апраўданьне можа прывесьцi масу аб’ектыўных чыньнiкаў, аднак гэта не здымае праблему вырачэньня, бо ўрэшце апошнi выбар робiць народ.
Наш народ узамен за забытыя Каляды, мову i традыцыйную мараль не атрымаў нiчога. I таму ягонае iснаваньне па-ранейшаму нагадвае рэчаiснасьць у раманах Оруэла. Ён называе сябе праваслаўным атэiстам, блытаецца памiж праваслаўным i каталiцкiм календарамi, кiчлiва падкрэсьлiвае сваё руска-праваслаўнае паходжаньне i пры гэтым сядае пiць шампанскае за мясным сталом на Новы год, у самы разгар перадкаляднага паста. Наш гарадзкi народ iснуе ў начыста стэрылiзаванай рэчаiснасьцi, ачышчанай ад усяго, што зьвязана з самабытнай душою i духам — пачынаючы ад рэлiгii i сканчаючы традыцыйнай культурай. Часам ягоныя ўладары спрабуюць напоўнiць гэтую рэчаiснасьць то рудымэнтамi камунiстычнага ўчора, то нейкiмi кабiнэтнымi iдэалёгiямi, то сурагатнай народнасьцю. У гэтай куламесе вельмi цяжка адрадзiць чыстую традыцыю сьвята Божага нараджэньня.
Магчыма, некалi мне ўдасца адказаць на сваё адкрытае пытаньне пра ролю майго асобна ўзятага народа ў гiсторыi. Ня хочацца адказ зьвязваць з нацыянальным характарам або прыроднымi дадзенымi. Хоць, шчыра кажучы, калi чую хоць афiцыёзныя хоць апазыцыйныя развагi пра самую квалiфiкаваную нацыю ў Эўропе або пра тое, што мы працавiтыя й сьцiплыя, мой уласны жыцьцёвы досьвед пачынае цiхенька пратэставаць. Магчыма, некалi варта будзе сказаць пра адваротнае — пра тое, што чуў i бачыў. I калi б газэты пачалi шырока пiсаць пра самую бяздарную i гультайскую, самую жлобскую, як пяе Шалкевiч, нацыю ў Эўропе, тады й адбыўся б той жаданы катарсiс, якi б ператварыў беларусаў у проста нармальных спасярод iншых народаў. Тым больш, што прызнаньне ў бездапаможнасьцi даецца нялёгка i зусiм ня з тымi душэўнымi выдаткамi, зь якiмi гаворыцца пра ўласную працавiтасьць i розум. Тут розьнiца памiж сабiчаваньнем i самазадавальненьнем.
Аднак вернемся да каляднага абраду. Тысячы песень, карнавал, цэлы тэатар, батлейка, адмысловы падбор страваў — вось што гэта такое. Зразумела, што ў камунiстычны пэрыяд беларуская вясковая традыцыя ўшаноўваць Божае нараджэньне перапынiлася. I вось пасьля камунiзму мiнула ўжо амаль дзесяць гадоў. За гэты час выдадзена мноства кнiжак, зноў пайшлi па хатах калядоўшчыкi. Уласна кажучы, усё беларускае адраджэньне найноўшага часу i пачалося з Калядаў. У самым пачатку 80-х Беларуская Сьпеўна-Драматычная Майстроўня выйшла зь песьнямi на вулiцы Менску. Першая, калi хочаце, дэманстрацыя. Мiлiцыя, расцанiўшы гэта як палiтычную акцыю, нават падагнала да калядоўшчыкаў варанкi. Першая спроба затрыманьня апазыцыянэраў.
Крыху пазьней, годзе ў 86-м у Гомелi да нас прыходзiлi два падлеткi, якiя бязладна зацягнулi «открывайте сундучки, доставайте пятачки». Гэтак перакручана-перамучана, але абрад пачынаў адраджацца.
Апошнiм часам да Калядаў у Беларусi крыху астылi, зноў схавалi сваю патаемную надзею на глыбiню душы i раз-пораз нясьмела ўскiдваюць вочы да зораў.
Хто ведае, можа быць якраз у гэтыя днi ў Беларусi нарадзiўся ейны Хрыстос, якi прынясе нашай краiне збавеньне.
Сяргей Паўлоўскi
