Хэпі-энд для Чарнобыля
У трынаццатую гадавіну Чарнобыльскай катастрофы мы павядзем гутарку пра культурны кантэкст гэтай падзеі. Найчасьцей яе называюць трагедыяй. Не забываючы, што трагедыя — гэта яшчэ й азначэньне жанру, прачытаем Чарнобыль як тэкст і параўнаем яго з творамі Васіля Быкава і Ўільяма Голдынга. Нарэшце, паспрабуем дачытаць гэты твор да ўдалае разьвязкі — да хэпі-энду. Ці, прынамсі, уявіць сабе нейкі выйсны канец гэтай гісторыі.
Часам зьяўляецца такое адчуваньне, што ў нас у Беларусі ўжо склалася табу на любыя «адвольныя інтэрпрэтацыі» паняцьця Чарнобыль. Яго недатыкальнасьць нагадвае недатыкальнасьць сьвятарных кароваў савецкага часу — Леніна, КПСС, Камунізму. І дакладна як і тады, гэтае табу тым больш жорсткае, чым менш само паняцьце зьвязваецца з канкрэтным, эфэктыўным, ратавальным дзеяньнем і чым больш за кулісамі табу робіцца ўсялякіх таемных справаў. Адзін дасьведчаны экспэрт сказаў мне: Чарнобыль — гэта нячысты бізнэс і нячыстая палітыка. Трагічны патас Чарнобыля становіцца ўсё больш непраглядным прыкрыцьцём згаданага бізнэсу і палітыкі ад шырокага грамадзтва...
Чаму для параўнаньня і зразуменьня Чарнобыля ў сёньняшняй «НН» мы абралі раман Уільяма Голдынга «Валадар мух»? Чарнобыль цяжка назваць лякальнай катастрофай. І ўсё ж адбылася гэтая аварыя ў замкнёнай краіне, якая мала адрозная ад няжылае выспы ў Ціхім акіяне. Там наўкола вада, тут — жалезная заслона: дзяржаўная мяжа, таталітарная ідэалёгія, адміністрацыйная сваволя.
Раман Голдынга распавядае пра эпізод другой сусьветнай вайны. Самалёт з ангельскімі хлопчыкамі на борце церпіць катастрофу на невялікай няжылай выспе ў Ціхім акіяне. Выратоўваюцца толькі хлопчыкі — ад шасьці да дванаццаці гадоў. Увесь твор — гэта гісторыя іх выжываньня. Спачатку яны склікаюць сходы і вырашаюць трымаць сыгнальны агонь на вяршыні гары. Потым пачынаюць паляваць на сьвіней. Апошні занятак, шал забойства і пах крыві, прыводзіць іх да зьдзічэньня. З уласьцівай падлеткам няўстрымнасьцю яны ператвараюцца ў дзікуноў. Яны абрастаюць патламі, яны брудныя, усё цела ў іх — у запёках ад ранаў. Твары размаляваныя рознакаляровай глінай. У рытуальным танцы яны нібы выпадкова забіваюць свайго раўналетка. Потым ужо лягчэй і сьвядома забіваюць другога. Нарэшце сярод іх застаецца толькі адзін хлопчык, які яшчэ мае ў сабе цывілізацыйныя стопары — Ральф.
Перад самым фіналам раман Голдынга нагадвае тыповыя канцоўкі Васіля Быкава. Зьдзічэлыя хлопчыкі ўчыняюць аблаву на Ральфа. У экстазе яны падпальваюць увесь востраў. Паранены Ральф выбягае да акіяну, які цяпер уяўляецца адначасова сьмяротным сыходам і адзіным ратункам. Патас апісальніка жыва прыпамінае быкаўскую «Аблаву», калі галоўны герой кідаецца ад загоншчыкаў у дрыгву і парынае ў ёй, успрымаючы такую сьмерць як паратунак.
І вось тут адбываецца самае галоўнае адрозьненьне паміж той культурай і, можа быць, цывілізацыяй, якую прадстаўляе Быкаў, і той, якую прадстаўляе нобэлеўскі ляўрэат Голдынг. У Быкава гэта канец, у Голдынга — працяг і пасьля — хэпі-энд. Уцякаючы, хлопчык Ральф налятае з разгону на чалавека, які стаіць на беразе. Гэта капітан у белай фуражцы. Палаючы востраў быў заўважаны з крэйсэра і капітан прыплыў у разьведку.
— Добры дзень, — кажа капітан Ральфу.
— Добры дзень.
— Дарослых тут няма? — Ральф ківае. — У вас тут што, вайна? Абышлося без забойстваў, спадзяюся. Няма мёртвых целаў?
— Толькі два. Іх зьнесла ў акіян.
Сьмерць азначае незваротную страту. Забойства — незваротную віну.
Але недалёка ад берага відаць выразны абрыс крэйсэра. Кашмар скончыўся.
У Быкава крэйсэра — не бывае. Не бывае іншай зямлі, не бывае паратунку. Уявіць сабе такі канец у Голдынга, як, зрэшты і ва ўсёй заходняй маскультуры высокага кшталту, немагчыма, там гэта ў лепшым выпадку ўспрымалася б як недасказанасьць, як чыста тэхнічная недаробленасьць тэксту. І ня толькі ў культуры. У жыцьці. Там абавязкова мусіць быць працяг. Тут усё можа абарвацца на самым кашмарным месцы. Як Чарнобыль. Чарнобыль у нашай сьвядомасьці абарваны на самым кашмарным месцы. За 13 гадоў прапаганда папрацавала для гэтага на поўную катушку — як афіцыйная, так і апазыцыйная. Чарнобыль — сьмерць — радыяцыя — безнадзейнасьць — беспрасьвецьце. Няма крэйсэра й ня можа быць. Жыцьцё ў прынцыпе ня мае ніякага сэнсу. За ХХ стагодзьдзе беларуская ідэя аж вывернулася ўся ў гэткім мазахістычным парываньні. Душылі камуністы, стралялі немцы, ударыла радыяцыя...
Было. Але каб жа хоць слоўца да гэтага — пра тое, што жыць — варта.
Каб адчуць розьніцу, я паспрабаваў мэханічна прыставіць да Быкава Голдынгаў крэйсэр. Уявіце сабе, селянін Роўба, які ўцякае ад аблавы ў дрыгву, ужо разьвітаўся з жыцьцём, але тут зусім блізка пачуліся стрэлы — гэта былі свае, сяляне-партызаны, якія змагаліся супраць калгасаў. Або — селянін Роўба разьвітаўся — і тут відмо анёла спусьцілася зь неба і, сьветлае й чыстае, падхапіла яго на рукі, панесла з сабою ў сонечную прастору вечнага шчасьця. Гэта няпраўда? Але гэта праўдападобна — у першым выпадку з пункту гледжаньня фактаў, у другім — з гледзішча хрысьціянскае сьвядомасьці. Мы адстойваем праўду жыцьця, але самі ў жыцьці мысьлім толькі катэгорыямі праўдападабенства. Мысьленьне паспалітага чалавека — гэта не аналітычная зводка генштабу, а заўсёды — мастацкая літаратура. Менавіта так мы думаем або мусім думаць пра сваё жыцьцё, каб яно мела сэнс і працяг, і працяг сэнсу. Нашыя жаданьні абавязкова павінны збывацца. На зямлі ці на небе. Інакш мы ператвараемся ў дзікуноў, у фізіялягічныя арганізмы, інакш нам сапраўды няма для чаго жыць.
Уявіце, каб героі быкаўскай «Ваўчынае ямы» пры канцы твору знайшлі крыніцу, якая б іх ацаліла, і, умыўшыся ў ёй, паглядзелі на сонца і адзін на аднога і падумалі, што сталі блізкімі людзьмі. Ці хоць бы і без крыніцы — нават паміраючы ад хваробы — адчулі між сабой крэўнасьць. Была б зусім іншая гісторыя. Вы скажаце — нацяжка. А мне думаецца, што ў гэтым і хаваецца праблема выжываньня і чалавечага аптымізму беларусаў. Будзе новае лета і новае сонца, і землі ачысьцяцца, і воды ачысьцяцца, і ўнукі адселеных брагінцаў вернуцца ў свой старажытны Брагін — падноўлены і прыўкрасны, маляўнічы, туды, дзе прайшло жыцьцё дзядоў і бацькоў.
У грамадзкім усьведамленьні Чарнобыля дакладна гэтаксама не хапае крэйсэра, надзеі на хэпі-энд, увогуле надзеі. Чарнобыль падбіў жыцьцяздольнасьць нацыі ня столькі радыёнуклідамі, колькі гэтай вось безнадзёгай. Нацыя — у сваёй сьвядомасьці абкладзеная незразумелай і абсалютнай пагрозай — ніяк ня бачыць уласнае будучыні. Застаецца толькі марудна апускацца ў нішто.
Цікава было б пачытаць раман пра Чарнобыль заходняга аўтара. Якую б канцоўку прыдумаў ён? Які можа быць гэты хэпі-энд для Чарнобыля?
А можа ўжо позна? Можа, за трынаццаць гадоў наш кінафільм расьцягнуўся ў бясконцую мыльную опэру, а ў мыльных опэрах не бывае хэпі-энду?
Адна фраза ў Голдынгавым рамане асабліва запыніла ўвагу. Непрыкметная, на першы погляд, фраза. Капітан, агледзеўшы хлопчыка Ральфа і ягоных загоншчыкаў — брудных, зарослых, пабітых, размаляваных — кажа:
— Здавалася б, ангельскія хлопчыкі — вы ж усе ангельцы, праўда? Маглі б выглядаць больш прыстойна...
Перанесшы сказанае на нашыя рэаліі і на Чарнобыль, я адчуваю згаданую цывілізацыйную розьніцу. Так нагадваем мы ўсе тых бездапаможных са сваім горам хлопчыкаў-падлеткаў. І капітан кажа: здавалася б, беларусы — вы ж усе беларусы, праўда?..
Папрок гучыць як надзея.
Сяргей Паўлоўскі
