Даруй нам, Гісторыя
Тэма нумару
Ці даводзілася вам калі-небудзь рыхтаваць уласнае дзіця да іспытаў па беларускай гісторыі? Звычайна дарослыя лічаць сябе знаўцамі айчыннай мінуўшчыны, прынамсі, у агульных рысах. Але варта засесьці за экзамэнацыйныя пытаньні, як разумееш, што ступіў на шлях многіх асабістых адкрыцьцяў.
... Першае экзамэнацыйнае пытаньне і адкрыцьцё, якое прыцягнула маю ўвагу — гэта хрысьціянізацыя Беларусі. Растлумачу чаму. Па-першае, нерэлігійнасьць беларусаў, пра якую мы гаварылі ў адной з папярэдніх перадач, ня можа быць зразуметая без разуменьня пачатку. Як і калі нас хрысьцілі? Па-другое, яшчэ з савецкіх падручнікаў засталося ў памяці тое, як хрысьцілі Кіеў і Ноўгарад. Тады хрышчэньне Русі ўспрымалася ў кантэксьце гісторыі СССР як (дазволю сабе непазьбежны каламбур) хрышчэньне ўсяго савецкага народа, гэта значыць, і нас таксама. Але з набыцьцём незалежнасьці і з распадзелам агульнай гісторыі мы — выпалі. Не знайшоў я ў кнігах пра Беларусь такой велічнай сцэны, як гэта было ў Кіеве, дзе князь Уладзімер заганяе народ у ваду, або як гэта падаецца ў гісторыі Літвы, дзе хрышчэньне літоўцаў ажыцьцяўляе Ягайла. Там, дарэчы, ёсьць забаўны эпізод пра тое, што кожнаму літоўцу, якога Ягайла заганяў у ваду, пасьля выдавалі цёплы швэдар, прывезены з Польшчы. Гэтым падступныя каталікі-палякі нібыта імкнуліся падкупіць літоўскіх паганцаў. Як бы там ні было, а велічныя сцэны гістарычнага хрышчэньня сталі падставовымі ў нацыянальнай сьведамасьці і расейцаў і літоўцаў. Беларусы ў гэтай справе прыпазьніліся. Дакладней, не прыпазьніліся, а не прыдумалі свайго хрышчэньня як галоўнага факту нацыянальнае мінуўшчыны. Урэшце, масавыя гісторычныя веды — гэта і ёсьць пэўныя знакавыя формулы на падставе дакумэнтальных зьвестак. А такіх зьвестак ніколі не бракавала і не бракуе.
Калі я параўноўваў беларускі і літоўскі школьныя падручнікі, у мяне былі два адчуваньні: першае — што яны бессаромна хлусяць, зрабіўшы з гісторыі трэнажор нацыянальнага ўзгадаваньня, другое — што мы ўвесь час сарамліва азіраемся па баках, баючыся каго-небудзь пакрыўдзіць, а ў выніку пагразаем у хітраспляценьнях аб'ектывізму. Для літоўцаў у гісторыі не існуе нас. Для нас адваёўваньне ў сваёй гісторыі іх стала сапраўдным падзьвіжніцтвам яшчэ з часоў савецкай цэнзуры.
Але зьвярнуся да фактаў. Усяго адзін эпізод. Сын Міндаўга Яўнут, — кажа беларускі падручнік, — заступіў на вялікакняскі пасад пасьля бацькі, і сядзеў, пакуль ня быў скінуты братамі, уцёк у Масковію, прыняў праваслаўе і быў названы Іванам, вярнуўся дадому і атрымаў ва ўладаньне Заслаўе. Паводле літоўскага падручніка, Яўнуціс уцёк у Польшчу, а па вяртаньні атрымаў Трокі.
Літоўцы палічылі выгадным для сябе выкрэсьліць беларусаў з уласнай гісторыі і зрабілі гэта. Вы скажаце, а як жа старабеларуская мова, якая ў Вялікім Княстве Літоўскім была афіцыйнай? Яны адкажуць, што афіцыйнай была не беларуская, а канцылярская мова. Гэта значыць, мова, у якой не было жывога носьбіта. А калі б і быў, дык называўся б мусіць народам канцыляраў ці канцылярцаў. Яшчэ адно наша гістарычнае імя...
Зрэшты, палеміка зь літоўцамі на гістарычныя тэмы не ўваходзіла ў пляны сёньняшняга іспыту. А паралелі я прывёў толькі для таго, каб паказаць, што школьная гісторыя ў нашых суседзяў абсалютна выразна пастаўленая на службу не абстрактнаму аб'ектывізму, а сыстэме нацыянальнага ўзгадаваньня. Да чаго ў нас пакуль не дайшло.
Яшчэ адно пытаньне — хто мог бы сёньня ў Беларусі праводзіць нацыянальную гістарычную ідэалёгію ў школе і для публікі. Энтузіязм колішніх талакоўцаў згас разам з абвешчаньнем сувэрэнітэту краіны, што большасьць з іх успрыняла як зьдзяйсьненьне ідэалаў маладосьці. Наступнае ў сярэдзіне 90-х заявіла пра сябе пакаленьне студэнтаў-гуманітарыяў, сярод якіх найбольш яркіх асобаў вылучылася на гістарычным факультэце БДУ. Колькі здаровага аптымізму было ў іх. Гэта яны прыходзілі ў нацыянальныя арганізацыі і прэсу — беларускамоўныя і адукаваныя, гатовыя да адраджэнскае працы. А колькі гаварылася пра першыя рэпрэсіі супраць іх, пра зьмену кіраўніцтва факультэту. І вось усё скончылася.
Пасьля разбурэньня гэтага атраду адраджэнцаў ніякага поступу ў нацыянальнай гістарычнай адукацыі не прадбачыцца. Хутчэй наадварот. Дырэктывы Замяталіна адну за адной рэжуць школьныя кніжкі з патрабаваньнем "единого взгляда на историю страны в соответствии с требованием президента РБ". Ніякай творчай свабоды. Перагляд беларускай гісторыі на манер Лукашэнкі і Зямталіна адбываецца строга ў адпаведнасьці з палітыкай, добра вядомай з сярэдзіны мінулага стагодзьдзя, з часоў таго самага Мураўёва, для якога не існавала Беларусі, а быў (як на сёньня — сувэрэнны і незалежны) Северно-Западный край.
Але ж вось яшчэ адно адкрыцьцё. Журботнае і непазьбежнае. Пра недавучаныя ўрокі гісторыі. Напрыклад, пра бітву на Нямізе 1067 году. Нават калі яе ня будзе ў замяталінскіх падручніках, мы ўсё адно мусім яе прайсьці. Толькі ўжо не як тэму, а як трагедыю.
Сяргей Паўлоўскі
