Паўліна КАЧАТКОВА
Кавалак жыцьця
апавяданьне
Двухпавярховы дом у стылі «мадэрн» адрэстаўравалі і зрабілі ў ім музэй.
Зімою, калі падае сьнег, музэй нагадвае калядную паштоўку. Вечарам аранжавае сьвятло ў музэйных вокнах вабіць да сябе. Хочацца зазірнуць у дамок праз вакно ці зайсьці. Зайсьці можна праз цэнтральны ўваход, а можна — і праз службовы, націснуць кнопку званка, пачакаць крыху — і нехта адчыніць, тады трэба сказаць, да каго ты ідзеш... Вось і ўсё. Патрапілі на калядную паштоўку.
Людзі, якія працуюць тут — добрыя і ветлівыя, шмат гадоў аддалі яны музэйнай справе. Усіх нас, хто працуе тут, яднае любоў да літаратуры, да падзеяў мінулага і адно забойства, якое адбылося ў гэтым доме паўстагодзьдзя таму. Тут забілі клясыка нашай літаратуры.
Забойцу так і не знайшлі. Засталіся здагадкі, вэрсіі ды меркаваньні — спажытак для дасьледчыкаў. У тым ліку і для мяне.
Можна сказаць, што ў мяне ўсё добра, але часам розныя сны і прадчуваньні не даюць спакою. Я ня зьвязваю іх са сваёй працай, хутчэй, гэта праблемы майго характару. Вось і сёньня зранку, калі выйшла з кватэры, кнопка ў ліфце так здрадліва мігцела, так пульсавала і палохала сваім ненатуральна памаранчавым колерам... Кнопка ў ліфце папярэджвала пра нядобрае. Таму я пайшла па прыступках. Пакуль ішла, мне не спадабаўся пад’езд. У пад’езьдзе ўсё — сьцены, вокны, сьвятло такое — не разабраць, што там на вуліцы — лета ці зіма, вясна ці восень. Толькі часам сьнежны сьлед, занесены на падэшве чаравіка, жоўты кляновы ліст ці зьмятая кветка паказваюць, што там — на дварэ.
Калі я хвалююся, дык вельмі часта падыходжу да вакна свайго кабінэту — гляджу, што там? У мяне часам пытаюць: каго ты чакаеш. А я нікога не чакаю, проста думаю, што прыйдзе дзень, калі ўсё зьменіцца.
Цяпер на вуліцы падае сьнег. Падае і растае на бруку. Толькі на дахах сьнег не растае. Белы сьнег на чырвоных дахах абяцае зьмены ў жыцьці. Я вяртаюся да стала, дзе стаяць вельмі тонкія парцалянавыя кубак і сподачак. З гэтага кубка піў каву ды яшчэ што-небудзь клясык нашай літаратуры. Я вымяраю дыямэтар донца. На фондавым блянку запісваю: «Філіжанка. Белая, з залатой аблямоўкай. На донцы выява галавы лася. Знак брунатнага колеру». Пахне старымі кнігамі і крышку — кавай. У кабінэце ціха, але гэтая цішыня нядоўгая — у дзьвярах зьяўляецца наш супрацоўнік Алесь, ён запрашае мяне пайсьці папаліць. І я адстаўляю кубак з залатой аблямоўкай і галавой лася і выходжу ў цёмны калідор. Гэты калідор вядзе ў мэмарыяльны пакой, дзе адбылося забойства клясыка нашай літаратуры. Забойства адбылося ноччу, таму на калідоры заўсёды ноч, дакладней, імітацыя ночы, каб найлепш перадаць атмасфэру падзеі. Але мы цяпер не ідзем у памятнае месца. Спускаемся ў сутарэньне музэя, там можна папаліць. Старыя сьцены доўга захоўваюць тытунёвы дым ды рэшткі размоваў.
— Ты ведаеш, — кажа Алесь, — я апошнім часам нічога не магу рабіць, толькі думаю. Ты толькі не шукай у маіх словах ніякага сэнсу, але я цяпер узгадаў Ларысу Геніюш. Яна пісала пра тое, што ўдзячны француз робіць з прастытуткі каралеву, а расеец з каралевы — прастытутку.
— Хочаш сказаць, што ты не француз?
— Так, — уздыхае Алесь, — але і не расеец.
— Значыць, ты ня ведаеш, што табе рабіць?
— Так.
— Табе можна толькі пазайздросьціць, што ты думаеш пра гэта. Значыць, моц тваіх захапленьняў ня слабне.
Так кажу я. А што тут яшчэ скажаш, калі добра ведаеш: хто і што стаіць за гэтымі словамі пра каралеву і прастытутку.
— Стань сама сабою! Адкінь усе комплексы! Паводзь сябе натуральна! — раіць мне Алесь.
А хто ведае, што будзе, калі кожны стане сабою?
А што, калі ня хочацца «рабіцца сабою»?
«Гэты пакой — самае дарагое, што ёсьць у нас, — зь лесьвіцы даносяцца тупат ног і голас Тані, маёй сяброўкі. — Мы з вамі падыходзім да месца, дзе былі напісаныя непераўзыдзеныя ўзоры нашай літаратуры. І ў гэтым жа месцы быў забіты іх творца. Тут створаная атмасфэра ночы, бо ноч была часам для творчасьці. Удзень клясык нашай літаратуры ахвяраваў сябе грамадзкай дзейнасьці, і толькі ноччу надыходзіў час для дзейнасьці творчай».
У сутарэньні я добра ўяўляю, як экскурсанты падымаюцца наверх да кабінэта клясыка нашай літаратуры. Падымаюцца па прыступках, якія памятаюць іншыя крокі — крокі забойцы. Я чую, як Таня зьвяртае ўвагу наведнікаў на музэйныя рэліквіі: «На стале вы бачыце гадзіньнік, які адлічыў апошнія хвіліны жыцьця клясыка нашай літаратуры і пачаў адлік яго несьмяротнай славы». Роўным, глыбокім голасам Таня гіпнатызуе тых, хто яе слухае: «Паглядзіце, фатэль ад стала крыху адсунуты. Здаецца, творца толькі што ўстаў з-за стала і вернецца празь некалькі хвілінаў. Вы памятаеце? У яго асобе было шмат прыцягальнага і загадкавага. Шчырым быў ён у жыцьці, непрадказальнай і пакутніцкай была яго сьмерць».
Для большага эфэкту і ўзьдзеяньня варта было б казаць іншае: «Уявіце сябе забойцам, які заходзіць у кабінэт, каб назаўсёды спыніць творчы працэс...» альбо «Уявіце сабе, як вы сядзіце і пішаце, у коле сьвятла настольнай лямпы зьяўлецца цень. І гэта ня змрочныя цені вашых фантазіяў, а цень рэальнага чалавека — забойцы. Вы не заўважаеце нічога да апошняга імгненьня, а пасьля — сьмяротны жах і пасьмяротная слава». Але так нельга казаць, мы мусім выклікаць у людзей станоўчыя эмоцыі. І наагул, прафэсійнае правіла кожнага экскурсавода — казаць ня больш адной трэці ад таго, што ведаеш.
Пасьля экскурсіі Таня заходзіць да мяне.
— Цікавая філіжанка, — яна бярэ ў рукі кубак з выявай галавы лася.
— Што ў ёй цікавага. Такая самая стаіць ў мэмарыяльным пакоі каля лямпы. Ты яе кожны дзень паказваеш людзям. Гэта ўсё адзін сэрвіз, дарэчы.
— Цікавае ў гэтай філіжанцы тое, што зь яе мы можам зараз выпіць кавы. А тая — прымацаваная да стала. Зь яе ўжо ніхто нічога піць ня будзе.
— Ня будзем гэтага рабіць, — кажу я. — Бо нельга.
— А чаму нельга? Раней у гэтым доме зь яе пілі каву. І мы паўторым.
— Раней у гэтым доме шмат чаго рабілі. Гэта ня значыць, што мы ўсё мусім паўтараць. Ты ніколі ня думала пра тое, чаму людзі ходзяць да нас? Ты можаш зараз сказаць, што гэта чытачы і аматары гісторыі. А раптам ня так? Ты заўважыла, як дзеці любяць глядзець на пахаваньні? Зразумела, што ня ўсе. Некаторыя баяцца. А большасьці — падабаецца. Таму што міжволі цягнуцца да ўсяго жудаснага, незразумелага. З той самай прычыны людзі ходзяць у музэй. Таму мы тут. А ты падумай, чым мы тут займаемся цэлымі днямі? Па сутнасьці, выклікаем духаў. Ведаеш, выклікаць духа вельмі проста. Варта толькі ўявіць яго і надаць ягонаму абліччу моц сваёй душы. І вось ужо прывід зьявіўся, як зьяўляецца адбітак у люстэрку. Таня, што ты адчуваеш кожны раз, калі заходзіш у мэмарыяльны пакой і расказваеш пра забойства? Паміраеш ці забіваеш?
— Нічога такога. А што, трэба кожны раз паміраць самой? Можа раней такое і было... Калі мы толькі пачыналі працаваць. Але ты сказала, што дзецям падабаюцца пахаваньні? Дзе ты такое бачыла? — гаворыць Таня.
— Калі памерла наша суседка. Дзеці беглі з усяго раёну глядзець, як яе будуць выносіць. Беглі і крычалі. А яе дачка ішла за труной са жвачкай у роце і выдувала пузыры. Дачцэ восем гадоў.
— Пра што ты гаворыш?
— Я табе расказвала пра гэтую суседку шмат разоў. Яна казала, што пераможа сьмерць.
— Рак?
— Так. Яна марыла спачатку пра трохпакаёвую кватэру і дзіцёнка — дачку. А пасьля ў яе была іншая мара — перамагчы сьмерць. Яна змагалася за жыцьцё да апошняга дня.
— А пра што марыла ты? — пытаецца Таня.
— Спачатку — працаваць у музэі. Мне здавалася, што тут я знайду супакой. Прыходзіш, звоніш. Дзьверы адчыняюцца... Кнігі — маўклівыя сябры. Лямпа гарыць. Больш нічога ня трэба. А цяпер я не магу, я не знаходжу супакою, мне здаецца, мы ўсе тут займаемся ня тым.
— Ты думаеш, што ты сыдзеш, і нешта зьменіцца?
— Зьменіцца. Прыйдзе дзень, і ўсё зьменіцца, але дзень гэты прыйдзе незалежна ад нас.
А цяпер трэба ісьці зачыняць музэй. Яшчэ раз прайсьці па пакоях і праверыць, ці ўсё на месцы, пагасіць сьвятло, зачыніць форткі, запячатаць дзьверы, уключыць сыгналізацыю і здаць ключы вартаўніку.
