Генадзь САГАНОВІЧ
Фальсыфікаты нашай мінуўшчыны
Пэўна, мала хто зь міласьнікаў даўняй гісторыі Беларусі чуў пра дзёньнік графа Конрада Кібурга. Паводле запісаў гэтага швэйцарца, у 1397 годзе ён як эльбінгскі комтур наведаў Вільню ў складзе ордэнскага пасольства і пакінуў апісаньне пабачанага — сталіцы Вялікага Княства ды іншых цьвердзяў, узбраеньня ліцьвінаў і г.д. Ягоны дзёньнік і цяпер эфэктна выкарыстоўваецца ў працах некаторых беларускіх гісторыкаў (на памяці М.Ермаловіч з В.Чаропкам). Мяне ў свой час таксама ўразіла такая-сякая інфармацыя з запісаў Кібурга. У прыватнасьці, тое, што іх аўтар бачыў, як муштрой ліцьвінскага войска пад Коўнай кіраваў «нейкі русін князь Юры». У сьвятле сьведчаньняў нямецкіх кронік падобная сцэна выглядае цалкам праўдападобнай, хоць мае літоўскія калегі ніколі з тым не пагодзяцца. Але я не пра гэта. Рэч у тым, што ўвесь дзёньнік графа Кібурга — удалая падробка!
Гэтую містыфікацыю яшчэ на пачатку стагодзьдзя выкрыў нямецкі гісторык Паўль Карге. Галоўны доказ неаўтэнтычнасьці дзёньніка ён знайшоў у тэксьце самых запісаў. Выдатны знаўца старанямецкай мовы і рэаліяў адразу прыкмеціў тое, чаго ня бачылі іншыя, і атрымалася наступная карціна.
Па-першае, фальшывы стыль: рамантычна-сэнтымэнтальны тон запісаў проста немагчымы для сярэднявечных помнікаў падобнага тыпу. Па-другое, штучная Кібургава мова: у вусны дыплямата ХІV ст. укладзеныя звароты і выразы эпохі рамантызму! Па-трэцяе, непраўдзівы зьмест запісаў. Ордэнскі пасол Кібург быццам наведвае ўсе віленскія храмы, шмат часу праводзіць зь віленскім біскупам, апісваючы яго прыём і абед, падрабязна апавядае пра набажэнствы і г.д. Усё гэта так нерэалістычна! Празьмернае падкрэсьліваньне рэлігійнасьці было неўласьцівае падобным помнікам таго часу. Каб пераканацца ў штучнасьці запісаў, варта пазнаёміцца з аўтэнтычнымі пасольскімі паведамленьнямі Вітаўтавых часоў.
Урэшце, у дзёньніку мноства дэталёвых несупадзеньняў. Вядома, што ордэнскае пасольства прыехала на перамовы да Вітаўта не ў 1397, як па запісах, а ў 1398 годзе, і ня ў Вільню, а ў Горадню. У дзёньніку граф Кібург паказаны прадстаўніком вялікага магістра, аднак у сапраўднасьці тое пасольства ўзначальвалася вялікім комтурам Гельфэнштайнам, які пераўзыходзіў Кібурга рангам. Дзівосным для канца ХІV ст. выглядае апісаньне касьцёлу сьвятой Ганны ў тым выглядзе, які помнік набыў пасьля 1500 году! Не бракуе ў дзёньніку і гістарычных баек ХVІ-ХVІІ ст., што трапілі ў летапісы.
Дык што ж гэта за тэкст? Упершыню «крыніца» была надрукаваная Тодарам Нарбутам у 1856 годзе, хоць крыху раней новы помнік згадваў Ігнаці Крашэўскі. Нарбут спаслаўся на магістра філязофіі Віленскага ўнівэрсытэту Нацэвіча, у якога і ўзяў тэкст. Менавіта апошняга Паўль Карге залічыў да сапраўдных аўтараў падробкі, створанай недзе да 1840-х.
Магчыма, Нацэвіч быў захоплены прыкладам чэхаў Ганкі і Свобады, што стварылі найстаражытнейшы помнік чэскага пісьменства, магчыма — практыкай расейскіх містыфікатараў («запаветы» Пятра І і Кацярыны ІІ ды шмат інш.). У кожным разе, яго стылізацыю трэба прызнаць удалай. Вымысьлены дзёньнік графа Кібурга ўвайшоў у гістарыяграфію як аўтэнтык, і спатрэбілася некалькі пакаленьняў гісторыкаў, каб знайшоўся спэцыяліст, здольны выкрыць падробку, але большасьць і цяпер пра гэта ня ведае.
А падобных жа фальсыфікатаў у нашай гісторыі, як у кожнай эўрапейскай, — дзясяткі!
