ВОДГУКІ

ВОДГУКІ

Сьцяг, які адцягвае ўвагу

Пасьля публікацыі ў «Нашай Ніве» нататкі «Шарэцкі зьняў бел-чырвона-белы сьцяг» Старшыня Вярхоўнага Савету РБ даслаў у рэдакцыю факс з тэкстам сваёй заявы, якую мы прыводзім тут цалкам:

«У апошні час у друку зьявіліся артыкулы, у якіх робіцца спроба абвінаваціць мяне ў непавазе да беларускай нацыянальнай сымболікі. У гэтай сувязі хачу заявіць наступнае:

Па-першае, свае адносіны і павагу да нацыянальнага сьцяга і герба я ўжо выказваў у многіх сваіх выступах і друкаваных артыкулах, а таксама ў кнізе «Наш беларускі дом». Больш таго, у артыкуле «Беларусам ёсьць чым ганарыцца» («Грамадзянская альтэрнатыва», 1999, №5) сказана, што толькі невуцтва і прымітывізм, імкненьне новых уладаў разбурыць і зьнішчыць усё былое зьявіліся сапраўднай прычынай таго, што... нацыянальныя сымбалі беларускага народа былі замененыя на незразумелыя, кімсьці прыдуманыя і герб, і сьцяг.

Па-другое, 3 сьнежня 1999 году прэс-канфэрэнцыя, аб якой ідзе гаворка ў артыкулах, у якіх я абвінавачваюся ў непавазе да беларускай нацыянальнай сымболікі, праводзілася Генэральным пракурорам Рэспублікі Беларусь Рыгорам Пракаповічам. На названай канфэрэнцыі Генэральны пракурор паведаміў, што ў горадзе Менску 1 сьнежня 1999 г. ім была прынятая пастанова аб узбуджэньні крымінальнай справы па факту захопу і ўтрыманьня ў Рэспубліцы Беларусь дзяржаўнай улады неканстытуцыйным шляхам. Весьці справу даручана старшаму сьледчаму па асабліва важных справах Генэральнай пракуратуры, якога прызначыў Генэральны пракурор. І для таго, каб не адцягваць увагі ад юрыдычнай сутнасьці дадзенай справы і не пераводзіць яе ў палітычнае рэчышча, Генэральны пракурор вырашыў праводзіць прэс-канфэрэнцыю ў залі без прысутнасьці ў ёй якой бы ні было сымболікі.

Да сказанага магу прыбавіць, што Рыгора Пракаповіча знаю асабіста і добра ведаю яго павагу як да беларускай нацыянальнай сымболікі, так і да беларускай мовы. Ня ведаю, чым кіраваліся аўтары артыкулаў, якія крымінальную справу спрабавалі перавесьці ў палітычнае рэчышча».

Трэба больш чытаць

У «Нашай Ніве» за сямнаццатага студзеня г.г. у разьдзеле «Новыя кнігі, дасланыя ў рэдакцыю» Віктар Мухін у анатацыі на маю кнігу «Валеры Маракоў. Лёс, хроніка, кантэкст» сьцьвярджае, што заможны (зарплата аж дваццаць пяць даляраў у месяц. — Л.М.) нашчадак паэта Валерага (? — Л.М.) Маракова», «папрацаваўшы ў архівах ФСБ», набыў для сваёй кнігі ў «архівах (паводле Мухіна, аўтар кнігі проста не вылазіў з Лубянкі. — Л.М.) расейскіх спэцслужбаў» «рэдкіх фатаздымкаў». І «калі вы маеце цяперашнія тры тысячы, дык зьвярніцеся ў выдавецтва, дзе можна дамовіцца аб набыцьці гэтага рарытэту».

Хацелася б, каб Віктар Мухін адказаў на наступныя пытаньні.

Па-першае.

Усе кнігі, акрамя экзэмпляраў, якія былі дасланыя ў бібліятэкі, трох кніг, што набылі ў выдавецтве калекцыянэры, і адной, якая «прапала» пры пераезьдзе з друкарні ў выдавецтва, мною падпісаны. Што напісана на экзэмпляры кнігі, якую «даслалі ў рэдакцыю»?

Па-другое.

Назавіце хоць адзін (sic!) з «колькасьці (адзначым, — больш за сто. — Л.М.) рэдкіх фотаздымкаў», які б я набыў у «архівах расейскіх спэцслужбаў».

Па-трэцяе.

За апошні год мною напісаныя артыкулы (амаль усе ўжо надрукаваныя) пра Антона Адамовіча, Зьмітрака Астапенку, Ганну Брэскую, Натальлю Вішнеўскую, Сяргея Дарожнага, Алеся Дудара, Сяргея Знаёмага, Лукаша Калюгу, Віктара Казлоўскага, Яўхіма Кіпеля, Тодара Лебяду, Валерыя Маракова, Аркадзя Мардвілку, Нэлі Маркаву, Андрэя Мрыя, Паўла Пруднікава, Уладзімера Прыбыткоўскага, Сяргея Русаковіча, Уладзімера Сядуру, Юлія Таўбіна, Уладзімера Хадыку, Васіля Хомчанку, Макара Шалая, Станіслава Шушкевіча. У якім з гэтых артыкулаў праглядаецца, што я штосьці «выкапаў» (хоць асноўная справа дасьледчыка і ёсьць тое самае — выкапваньне) з архіваў ФСБ?

Па-чацьвертае.

«Калі вы маеце цяперашнія тры тысячы» (тры мільёны «старымі») і нават сто тысячаў, усё роўна вы ня зможаце «дамовіцца аб набыцьці гэтага рарытэту».

Па-пятае.

Ня ведаю, як там у «архівах ФСБ» (думаю, што ў іх можна будзе патрапіць толькі пасьля прыходу да ўлады, напрыклад, Г.Яўлінскага), а ў архівах КГБ Беларусі ёсьць (як сьведчаць тыя, хто там бываў) справы прыблізна на 60-80 пісьменьнікаў.

У складзеным мною «Сьпісе рэпрэсаваных літаратараў Беларусі» больш за чатырыста прозьвішчаў, але гэта яшчэ ня значыць, што працаваў я ў архівах госпада Бога.

У заключэньне хацелася б сказаць, што калі б В.Мухін чытаў ня толькі «Нашу Ніву», а і яшчэ некаторыя выданьні, дык ён бы, напрыклад, у адным зь іх мог прачытаць наступнае: «З 2000 рэпрэсаваных у СССР літаратараў каля 400 (20%) прыходзіцца на Беларусь, колькасьць насельніцтва якой складала ў час рэпрэсіяў у СССР менш за 5 працэнтаў». Той, хто працаваў бы ў архівах ФСБ, працаваў бы на карысьць Расеі, а не выяўляў бы, што ў Беларусі «рэпрэсіям падвергліся 430-440 літаратараў (больш за 90%), а ў Расеі на парадак менш.

В.Мухіну ня мух трэба лавіць або «ворагаў народа», а проста больш чытаць...

Леанід Маракоў

Крытыкі б, а ня ўражаньняў

«Варштацкая» старонка нашмат лепшая, чым былая «грамафонская», і першым чынам наяўнасьцю сваёй «паштовай скрынкі». Часам камэнтар ці не цікавейшы за верш. Хацелася б болей камэнтароў. Зараз чамусьці мала крытыкі як прафэсіі, усе або пішуць, або проста выказваюць свае ўражаньні. А ўражаньні — гэта ня крытыка. Якая сапраўды надта патрэбная для літаратуры.

Сьвятлана Пячкова, Бабруйск

Памылковы каляндар

«Каляндарная» старонка «Нашае Нівы» (апошні нумар за мінулы год). Ці варта сьцьвярджаць, што Вільню каля 1320 г. заснаваў Гедымін? Бо гісторыкі даказваюць іншае: «Каля падэшвы сучаснай замкавай гары выяўленыя сьляды старажытнага паселішча 5-9 ст., выцягнутага ўздоўж гразкай даліны р. Вільня. У 11-12 ст. тут існавала паселішча гарадзкога тыпу, заснаванае крывічамі ў сутоках рэк, якое паводле славянскай традыцыі атрымала назву ад меншай р. Вільня. Не пазьней як у 2-й палове 11 ст. горад стаў цэнтрам Віленскага княства — фэадальнага ўдзелу Полацкай зямлі». (М.Ткачоў, С.Таляронак, А.Ліс, М.Сакалова, Ю. Шаўцоў. Вільня. Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі. Т.2, с. 293).

Аўтар піша: «1950. У ЗША, Англіі, Францыі і Нямеччыне паўстаюць беларускія асяродкі». Але ж Згуртаваньне беларусаў у Вялікай Брытаніі ўзьнікла ў 1947; Згуртаваньне беларусаў у Канадзе — у 1948 г., тады ж у Парыжы адбыўся Першы сусьветны зьезд беларускай эміграцыі. Пад 1950 г. аўтар далей пазначае: «Уладзімер Дудзіцкі на дзесяць гадоў — галоўны рэдактар беларускай службы радыё «Свабода». Аднак «Беларуская сэкцыя радыё «Вызваленьне» ўпершыню выйшла ў эфір 20 траўня 1954 г. Яе стваральнікам і дырэктарам быў Вінцэнт Жук-Грышкевіч. А Ўладзімер Дудзіцкі ачоліў сэкцыю ў 60-я гады (гл. у кн.: Раіса Жук-Грышкевіч. Жыцьцё Вінцэнта Жук-Грышкевіча. С. 149-164).

Шматпаважанае спадарства! Ці для таго Хрыстос прывёў беларусаў да 2000-га Дня Свайго Нараджэньня, каб мы так неабачліва ставіліся да Сваёй Мінуўшчыны?

Рагнеда Аляхновіч, Менск

Летувецкаму сябру

Водгук на ліст Валдаса Банайціса «Вільні сталіцай Беларусі ня быць», надрукаваны ў першым нумары «НН» сёлета.

І мне крыўдна, пане Банайціс, «не з-за Вільні», а нават і не з-за Полацку, Турава ці Наваградку, бо й мой народ у пераважнай большасьці быў паганскі яшчэ ў XIV ст., ды вясковы й непісьменны ажно да ХХ ст. Іншая справа, што Ваш народ уяўляецца Вам ад самага пачатку адзіным, зьнітаваным, а мне мой напярэдадні ўтварэньня ВКЛ — этнічна несфармаваным, гэткім «разнародам». Усё ж этнасы складаюцца на пэўных тэрыторыях, якія мы й вывучаем, каб не «ганяцца» за продкамі па ўсяму сьвету. Дык што тады ўяўляла тэрыторыя Беларусі з этнічнага гледзішча?

Паводле археалёгіі, на поўначы ад р. Прыпяці — гэта славяна-балцкая мешаніна з агульнаю перавагаю балцкага элемэнту, калі ўлічваць комплексы, якія падлягаюць этнічнай ідэнтыфікацыі. Лягічна меркаваць, што вядомыя да канца ХІІІ ст. 35 гарадоў, найбуйны зь якіх саступаў сёньняшнім Хойнікам альбо Ашмяне, не маглі кантраляваць якія-колечы значныя тэрыторыі, што б там ні пісалі пра «імпэрыю Рурыкавічаў», праводзячы абсурдныя параўнаньні з імпэрыяй Карла Вялікага. Лепей вывучаная гісторыя першых стагодзьдзяў элінскай і фінікійскай калянізацыі Сыцыліі, ды яшчэ ў параўнаньні з адпаведным працэсам на поўдні Апэнінскае паўвыспы, пацьвярджае гэта. Падстава для скарыстаньня з досьведу антыказнаўцаў сур’ёзная: у абодвух выпадках гутарка вядзецца пра ўзаемадачыненьні тубыльцаў з прыхаднямі, пры тым, што апошнія заснавалі гарады і запачаткавалі дзяржавы. У нас гэта зрабілі славяне. Напэўна, нешматлікія прыхадні маглі ўтварыць хіба што гарады-дзяржавы (гарады з бліжэйшымі сельскімі акругамі), і калі адзін горад засноўваў або падпарадкоўваў сабе іншы, адлеглы ад яго, скажам, на сотню кілямэтраў, дык залежным быў толькі гэты анкляў — нездарма амаль усе гарады месьціліся па рэках, — а не тэрыторыя паміж імі. Нават калі горад засноўваўся на месцы ранейшага «адміністрацыйнага» цэнтру тубыльцаў, іхная акруга сама сабою не трапляла ў залежнасьць — супраціў слабеў, але яе ізноў жа трэба было падпарадкоўваць. У нас не Заходняя Эўропа, дзе яшчэ ў раньнім сярэднявеччы зьявіліся тэрытарыяльныя дзяржавы, а гарады ўзьнікалі на землях фэадалаў. Першаю тэрытарыяльнаю дзяржавай, у межах якой склалася трывалая аснова сучаснага беларускага этнасу, было ВКЛ.

Крыўдна, пане Банайціс, тое, што Вашыя суайчыньнікі, назваўшыся «ліцьвінамі», не далі рады высьветліць паходжаньне самога тэрміну «літва». У нас гэткія спробы рабіліся. Мяркуецца, што «літвою» (Літвою) — зборным найменьнем, аднакарэнным зь дзеясловамі «ліць», «зьліваць», «зьлітаваць», — спачатку, па аналёгіі з індаэўрапейскім тэрмінам teutа, звалася суседзкая грамада, а пасьля й вышэйзгаданы край зь мяшаным славяна-балцкім насельніцтвам. Вядома, апрача гарадоў і залежных ад іх сёлаў з праваслаўнымі жыхарамі, якія разам тварылі на нашых землях «Русь». Зь іншага боку, у палове ХІІІ ст. Літвою не маглі быць абшары з суцэльным балцкім насельніцтвам, прыкладам — на поўнач і захад ад Вільні, хоць і самая Вільня ў тым часе была толькі літоўскім анклявам ды заставалася ў палітычным вакууме. Літвою яны сталіся палітычна й адміністрацыйна. Спрэчка аб тым, што з чаго ўтварылася, форма «Litva» зь «Lietuva» або «Lietava», ці наадварот, губляе сэнс. Славянская й балцкая формы ўзьніклі й існавалі ў літоўскім асяродзьдзі адначасова, значэньні іх тоесныя, хоць на пісьме фіксавалася пераважна славянская форма, адлюстроўваючы характар крыніцаў і накірунак моўнай асыміляцыі. У лісьце да францішканаў Саксоніі (1323 г.) князь Гедымін прасіў накіраваць у Вільню й Наваградак місіянэраў, якія б валодалі, апрача польскае й русінскае, яшчэ й зэмгальскай моваю. Чаму ж не літоўскаю? Ці не таму, што літоўскі князь нічога пра яе ня ведаў, бо мовы з гэткаю назваю не існавала ў прыродзе? Што праўда, пазьней, калі сярод ліцьвінаў запанавала русінская мова, дык найперш іншаземцы, а разам і не праваслаўныя, г. зн. ня «рускія» тубыльцы пачалі высьвятляць, чым жа ёсьць мова літоўская! І «высьветлілі»... У 1420 г. галава дзяржавы, вялікі князь Вітаўт з палітычных меркаваньняў атаясаміў народ і мову ліцьвінаў з народам і мовай жамойтаў, а ў 1595 г. староста жамойцкі Станіслаў Радзівіл у прыватным лісьце пісаў, што пакуль вучыўся замежных моваў, дык забыўся літоўскае, ужо зусім шчыра разумеючы пад ёю жамойцкую мову. Як бы падсумаваньнем усяго працэсу «высьвятленьня» былі словы М.Даўкшы пра тое, што не лацінская мова й не русінская, але літоўская мова мусіць запанаваць ува ўсім Вялікім княстве Літоўскім.

Так што, шаноўны суседзе, мы ня блытаем Літву з Жамойцю. Гэта Пётра з Дузбургу, ня маючы на ўвазе палітонім, бо згадаў яшчэ й «рутэнаў», аднолькава пасьпяхова зваў «ліцьвінамі» як вяскоўцаў з-пад Горадні, так і насельнікаў Зэмгаліі й Жамойці — усіх тых у Літве й «прыслухаючых» землях, хто не далучыўся ні да русінскае, ні да лацінскае цывілізацыяў. І з геаграфіяй у храніста ня ўсё добра. Паводле яго, р.Нёман выцякае з «каралеўства Русіі», а бліжэйшая да Прусіі Наваградчына — гэта «Крывіцкая зямля». Дык дзе месьцілася тое «каралеўства»? Пэўна не ля вытокаў Нёмну на Меншчыне, а дзесьці на Ўкраіне-Русі: Валыні-Кіеўшчыне-Чарнігаўшчыне. Геаграфія, суседзе, тут ні пры чым. «Жамойтамі» ў нас традыцыйна звалі неасыміляваных славянамі балтаў, тых самых, якія ўсіх чужынцаў звалі «гудамі», а ня «крэвамі», кажуць, яшчэ ад часоў гоцкіх міграцыяў. А вось «ліцьвіны» — гэта якраз славянамоўныя балты ці яшчэ балты, якія засвоілі славянскія мовы, не забыўшыся й сваёй (гэткімі былі й ёсьць баярын Вайдыла — паганы праціўнік рускага князя Ўсяслава з Полацку, Адам Мальдзіс, а нават і Караль Вайтыла). Памятаем, што тапонім «Літва» ўпершыню згаданы ў сувязі з падзеяй 1009 г., г. зн. толькі пасьля таго, як пачаліся кантакты балтаў і славян у рэгіёне.

І апошняе. Вы, пане Банайціс, няма сумневу, наш летувецкі Сябра. Але, даруйце, чаму, дасылаючы ліст па-беларуску і ў беларускую газэту, Вы завеце сябе яшчэ й «тутэйшым»? Цікава, калі б Вы жылі ў XIV ст. ды пісалі ў Мальбарк па-лацінску, дык ці называліся б «тэўтонам»? Пачатковы сэнс абодвух словаў, як вядома, аднолькавы.

Бывайце здаровыя!

Сяргей Бельскі, Хойнікі

Паняцьце крадзяжу

Паважаны спадар Булгакаў,

заўсёды зь цікаўнасьцю чытаю Ваш «Слоўнік паняцьцяў», парадаксальны, але надта ж праўдзівы. Пасьля № 15 успомніў адну гісторыю зь сярэдзіны 90-х гадоў. (Дакладней кажучы, я яе ня змог бы забыць; у памяці ўсплыла толькі лягічная сувязь з тым, што Вы напісалі.)

Дзея адбывалася на наступны дзень пасьля нейкіх выбараў. Вынікі галасаваньня былі сумныя. Стаяць жанчыны (далёка не пэнсіянэркі, недзе саракагадовыя), лаюць эканоміку, уладу і г.д. Нешта ў аднае ў словах прасьлізнула такое, што я перапытаў, ці хоць правільна яна цяпер галасавала. Далей у нас быў такі дыялёг:

— А я і не хадзіла на выбары.

— Чаму ж? Вы ж кажаце, што ўлада дрэнная. Значыць, яе трэба зьмяніць на лепшую.

— Ат, гэтыя ўжо накраліся, то, можа, супакояцца. А новыя прыйдуць — яшчэ больш красьці будуць.

— Што ж Вы так дрэнна пра людзей думаеце? Ня ўсе ж крадуць.

— Усе!

Тут я прывёў, як мне здавалася, жалезны аргумэнт:

— Ня ўсе. Напрыклад, каб Вас выбралі, няўжо Вы кралі б?!

— А як жа!!!

— А я б ня краў. І маю многа знаёмых, каторыя б ня кралі...

— Ня можа быць!!!

Трэба было бачыць той недавер у яе вачах...

Вось такія справы. Што тады, што цяпер.