Водар свабоды
Усе гарады маюць свае водары, што ўласьцівыя толькі ім. Вільня, напрыклад, пахне тарфяным дымам з комінаў у адлігі й хвояй у цёплыя летнія ночы. У Мсьціславе вас спаткае густы пах хлеба, які ў любы час разьліваецца над горадам ад тутэйшых пякарняў. Адзін мой прыяцель з Рыгі недзе напрыканцы 80-х заўважыў, што ў Менску пахне ліпаю. У тыя гады ліпаю ў гарадзкім жаргоне называлі й падробку. Выйшаў дасьціпны латыскі жарт. А й сапраўды ўсе летнія месяцы над Менскам лунае ліпавы водар. Калі вы не заўважаеце пах гораду, значыць, вы жывяце ў ім...
Напачатку сакавіка 90-га году ў Менску патыхала адлігаю. Кіслотны смог ад заводзкіх ліцеек перамешваўся з чорным дымам аўтобусаў і цэлым букетам пахаў чыгункі й трамваяў. Тады шпалы былі яшчэ драўляныя. І пах шпалавае прапіткі пасьля маразоў доўга вісеў у паветры, ажно пакуль не зьяўлялася лісьце на дрэвах. І прыватных легкавых машын у 90-м было ці не ўтрая меней. У Менску было цішэй.
Адным гэткім адліжным днём мы з прыяцелем, архітэктарам Уладзіславам Рутам, заседзеліся ў Ленінскай бібліятэцы. Мы перагортвалі стосы беларускіх пэрыёдыкаў 10—20-х гадоў, шукаючы ідэяў для афармленьня першае газэты «Дзень Волі». Нас лучыла тады й атмасфэра падпольшчыны, і нэафіцкая радасьць першаадкрывальнікаў, якія шукалі сябе ў беларушчыне. Бо тады знайсьці што-небудзь сапраўды «БНРаўскае» было амаль немагчыма. Нарабілі багата эскізаў. Ажно праз колькі часу Ўладзіслаў, сын эмігрантаў-вяртанцаў з Аргентыны, рашуча заявіў мне, што ўсялякае «рэтра» не пасуе да найноўшага выданьня. «Дзень Волі» мусіць выглядаць сучасна, а не як выцягнуты з гарышча. Адзінай саступкаю гістарызму застаўся надпіс на маім малюнку: «НЕЖАЛЕЗНАЯ», напісаны нейкім гомельскім шрыфтом 20-х гадоў. А лягатып атрымаўся стужкавы, які, на нашую задуму, на белым тле паперы мусіў асацыявацца са сьцягам.
Што да самога малюнку, які як постар быў вынесены на першую паласу, дык яго пасьля нават рэцэнзавалі ў камуністычным друку. Напрыклад, у «Политическом собеседнике»: «Ананімны, але «дэмакратычна» (у двукосьсі) настроены мастак намаляваў Леніна на браневіку пасярод балота. А мне помніцца іншая карціна. Тысячы рабочых, салдатаў і матросаў віталі правадыра рэвалюцыі на Фінскім вакзале...» Як кажуць, каму што помніцца... Але сьмех ня толькі ў незвычайнай памяці рэцэнзэнта, але і ў тым, што на малюнку былі толькі... ногі «правадыра рэвалюцыі». Аднак жа пільныя камуністы адразу пазналі СВАЙГО.
А вось ананімнасьць нам, хто афармляў тую газэту, у 90-м годзе яшчэ была патрэбнаю. Я, напрыклад, не губляў надзеі паступіць у Акадэмію мастацтваў, а Ўладзіслаў толькі што знайшоў сабе добрую працу ў рэстаўрацыі. Камуністычныя арганізацыі ў кожнай установе з усёй жарсьцю змагаліся за ідэалягічную чысьціню кадраў.
Сьмяяліся мы шмат пазьней. Напрыклад, з расейскага перакладу ў нейкай далёкай газэце эсэ Арлова «Незалежнасьць — гэта...». «Независимость — это когда твоя девушка говорит, што хочет на уик-энд в вену...». Слова «вена» было напісанае з малой літары. Выглядала, замест жаданьня наведаць аўстрыяцкі пасад, дзяўчына-наркаманка хоча ўкалоцца, каб быць хоць як незалежнаю... А ў красавіку 90-га было не да сьмеху. Газэту надрукаваць у Беларусі было немагчыма. І таму давялося ехаць у Латвію, пад эстонскую мяжу, у маленькі горад Валміера. Ад Менску гэта 700 з гакам кілямэтраў. Каб усё было як сьлед, паехалі ўначы. І на кожным прыстанку нас сустракалі новыя водары гарадоў. Вільня, Панявеж, Баўска, Рыга, Сігулда. Тутака ўжо ўсё поўным ходам мянялася. Тут пахла незнаёмым нам тады паветрам свабоды.
Друкарня была ў адным мястэчку, а набор адлівалі ў іншым, у Лімбажы, амаль каля мора. Там я й намаляваў «пячатку БНР», бо здалося, што разварот газэты недастаткова расквечаны. Чырвоныя пячаткі расставілі па палосах. А вось жа фарбу на тую чырвань давялося купляць у... суседняй Эстоніі. І глыбока ўначы «Дзень Волі» патрапіў у Беларусь.
Сяргей Харэўскі
