Леанід МАРАКОЎ
СВАЕ — ЧУЖЫЯ
Прынёс цягнік зь вясковых даляў
Мяне у места зноў назад.
Яшчэ ўваччу не перастала
Жаброўна плакаць стада хат…
Х.Ільляшэвіч
Хведар выйшаў з купэ і паглядзеў на расклад цягнікоў, які вісеў насупраць, у фігурнай, быццам карціна, рамцы: «Хуткі Дортмунд—Базэль прыбывае ў «ягоны» горад уначы… Гэта добра… Цемра ўжо ня раз ратавала яму жыцьцё… Але ноч — гэта і час тых, хто палюе на яго…»
Хведар вярнуўся ў купэ і зноў сеў насупраць пажылай нямецкай пары. Гледзячы на іх, ён шчыра зьдзіўляўся. Усяго нейкія тры гады, як скончылася вайна, а для гэтых дваіх яе быццам ніколі й не было. Быццам не былі скалечаныя іх лёсы, лёсы іх дзяцей, сваякоў, усёй краіны. Няярка, але з густам апранутыя, падцягнутыя, маладжавыя, узаемна пяшчотныя, усьмешлівыя, радасныя, шчасьлівыя… Маладыя дый толькі…
Хведар прыгадаў сваіх бацькоў… Дзесьці ў лясах Беларусі памірала ягоная маленькая вёсачка… У латана-пералатаным стаіць ля вакна маці. Зь бярэмем дроваў заходзіць у хату бацька. «Ну і холад, — вырываецца ў яго. — Ух-х». Ён кладзе дровы ля печы, але ў агонь ня кідае. Ён ведае: маці любіць падкладаць дровы сама…
Чаму яго маці ў пяцьдзясят выглядала на семдзесят, а гэтыя двое — мяркуючы па абрыўках фразаў — у тыя ж семдзесят, быццам павярнуўшы час назад, — на пяцьдзясят? Чаму маці за ўсё сваё жыцьцё ніводнага разу ня бачыла нават праклятага «вагона-цялятніка» (можа, і дзякуй Богу), а гэтыя «вылізаныя» нямецкія «галубкі» імчаць у купэ-люксе, нават не заўважаючы ні вэлюравых фатэляў, ні храмаваных клямак, ні дарагога дрэва дзьвярэй, ні ўзорыстых люстраў, ні мітусьлівага, з дагодлівымі вачыма афіцыянта?.. Каб маці зараз апынулася тут, наўрад ці хто змог бы пераканаць яе, што яна ня ў раі…
Афіцыянт зноў мільгануў недзе справа і яшчэ раз кінуў позірк у ягоны бок. Хведару ўжо надакучыла глядзець на закаханую парачку, якая ўвесь час акуратна і павольна, «па навуцы», нешта жавала, і ён ледзь прыкметна махнуў рукой. Афіцыянт, як і чакалася, узмах рукі прыкмеціў адразу:
— Sie wunschen, mein Herr1…
«Пляшку гарэлкі і тры гуркі», — пранеслася ў Хведара ў галаве… Вось бы вышкалены «бой» і закаханая парачка падскочылі… Усьміхнуўшыся, уголас сказаў:
— ’n Paar Stullen und Tee nut Zitrone2.
Пазіраючы ў вакно на дагледжаныя прыгарадныя дамкі ўздоўж дарогі, ён зноў успомніў свой дом, маці… Ён абдымае яе… Прытульвае… Прытульвае моцна, быццам трымае… Ён баіцца за яе… «Энкавэдысты» скончылі шукаць і цяпер выводзяць бацьку з дому. Бацька ўжо ля парогу. Ён ідзе моўчкі.
Бацька ведае: калі скажа слова на разьвітаньне, маці вырвецца з сынавых абдымкаў і кінецца на гэтых, у скуранках… І тады яны застрэляць яе. Ён у турме або ў лягеры, маці — у магіле… Дзеці застануцца зь пятнаццацігадовым Хведарам…
І бацька адыходзіў моўчкі…
Калі «энкавэдысты» пайшлі, маці вырвалася з Хведаравых абдымкаў і пабегла… Дзякуй Богу, што «варанок» ад’ехаў ужо даволі далёка, і яны не пачулі яе праклёнаў…
Крычаць маці перастала толькі пад раніцу: зьвязкі ня вытрымалі, і яна адно хрыпела… Яна хрыпела, шаптала, праклінала…
Хведар апрытомнеў ад лісьлівага і настойлівага голасу афіціянта:
— Mein Herr, Ihre Stullen, Tee nut Zitrone, Zoffelchen, Servietten3...
«Дзякуй», — ледзь не сказаў Хведар на роднай мове, але ўслых вырвалася толькі д… І ён перакруціў:
— D-danke Schon. Alles so schnell!4...
Цягнік усё імчаў і імчаў уначы, і з гэткай жа хуткасьцю беглі-набягалі і ўспаміны…
Бальшавікі ўжо набліжаліся да Менску...
Але, вельмі рызыкуючы, ён усё ж заехаў да маці. Ён мусіў разьвітацца зь ёю. Для маці ён адыходзіў у невядомае, адыходзіў назаўсёды. Малодшыя дзеці румзалі… Расплакалася і чатырнаццацігадовая Наталя… Цяпер яна заставалася за старэйшую…
Пара насупраць прыўзьнялася, папрасіла ў яго прабачэньня, хоць яго яны нічым не патурбавалі, і стала вымаць валізкі. Яны былі такія ж, як і гаспадары: новыя, чыстыя, скураныя… Цягнік паступова запавольваў хаду, і зноў, адкульсьці са сьцяны прагучала:
— Frankfurt. Nachsfe Station Darmstadt5.
Суседзі выйшлі, і Хведар прыхінуўся да вакна. Іх сустракаў усьмешлівы малады чалавек. «Сын», — зразумеў Хведар, пачуўшы: «Ich dachte, die Elternhaben mich ganz vergessen6». Адно рукаво пінжака ў маладога чалавека было пустое і ўкладзенае ў правую бакавую кішэню… Хведар раптам падумаў, што ён таксама аддаў бы руку, каб апынуцца разам з бацькам, маці, сям’ёй. Але ён ведаў — што б ён ні аддаў, перайсьці за «жалезную заслону» немагчыма… І Хведар адступіў ад вакна, адступіў ад чужога шчасьця…
Чаму для яго працягваецца бой? Вайна скончылася, для ўсіх надышоў мір. А для яго і Радзімы працягваецца бой. І які бой? Бой з Радзімай… Радзіма хоча яго забіць, а ён ня хоча паміраць за Радзіму… Не, за Радзіму ён усё аддаў бы. Але — за якую Радзіму? За Радзіму, якая забіла ягонага бацьку?.. Забіла мільёны сваіх сыноў?.. Не! Ён хоча хадзіць па роднай зямлі, а ня поўзаць ці ляжаць у ёй… І ён будзе змагацца за сваю Радзіму. За свабодную, незалежную, вольную… А змагацца ён умее толькі пяром… І пэўна ж, няблага ўмее, калі на яго ідзе паляваньне… Мінула ўжо некалькі месяцаў, як ён адчуў, што за ім «хвост». Таварышы знайшлі таго, каго шукалі…
Набліжалася яго станцыя. Хведар узяў сакваяж і накіраваўся да выхаду. Са свайго трэцяга вагону ён павінен прайсці да апошняга, адзінаццатага, а потым назад… І, галоўнае, запомніць твары ўсіх, хто сустрэнецца па дарозе…
Калі Хведар вяртаўся назад, у чацьвертым вагоне ён нарэшце ўбачыў таго — амаль сутыкнуўся зь ім. Хведар ня ведаў яго, але адчуў: гэта — «свой», гэта — «таварыш». Той «свой», які горшы за чужых, горшы за самых заклятых ворагаў… «Па мяне прыйшла сьмерць», — падумаў Хведар, спрабуючы ўсьміхнуцца «таварышу». Усьміхнуўся яму і «таварыш»:
— Kommen Sie durch… Bitte7, — сказаў ён на добрай нямецкай мове. Разьмінуліся яны, усё яшчэ ўсьміхаючыся… Хведар — ад нэрвовага ўсьведамленьня: «прафэсіянал, цяжка будзе зьнікнуць…», а «таварыш» — хаваючы разгубленасьць ад нечаканай сустрэчы-сюрпрызу: «Вось, падла, праверку робіць…» Хведар пайшоў у свой вагон, а «таварыш» перапыніў заплянаваны «марш-кідок», паставіў партфэль і вырашыў «перадыхнуць». Пагледзеўшы ў бок трэцяга вагону, ён зразумеў, што тут не найлепшы пункт для назіраньня, але стаяць тутака ўсё ж лепш, чым яшчэ раз сутыкнуцца з «рэдактарам» і засьвяціцца. Ён падышоў да вакна і прыліп тварам да шкла: цягнік ужо прытарможваў…
Хведар ведаў, што да станцыі яму не прайсьці, не абмінуўшы чацьвертага вагону… «У гэткую цемру «таварыш» будзе выглядаць-лавіць найперш мой плашч»… Хведар абмацаў кішэні плашча і каралеўскім жэстам кінуў яго на фатэль. Потым, успомніўшы афіцыянта і такога ж ліпуча-ветлівага правадніка: «Ja, ja, Sie haben ganz recht8», ён перахаваў небясьпечную цяпер апратку пад сядзеньне. Выняўшы з сакваяжу паперы, сунуў туды і яго. Немцы могуць дагнаць: «Mein Herr, Sie haben vergessen9». У гэтых пэдантаў нават калі што і захочаш «забыцца» — не забудзесься.
На выхадзе з вагону Хведар апынуўся побач з маладжавай, як і яго нядаўняя суседка, бабулькай. Падставіўшы руку, ён дапамог ёй выйсьці з вагону. Некалькі ветлівых словаў-камплімэнтаў, і Хведар ужо атрымаў згоду правесьці яе да таксі… Пакуль ён з бабуляй, «таварышы», бадай, не «палезуць»…
«Прафэсіянал» прапусьціў галянтную даму з «сынам»: ён чакаў «плашча»… Але вось уздоўж чацьвертага вагону прайшлі апошнія пасажыры, а «плашча» ўсё не было. І «таварыш» пабег… Не было рэдактара і ў першым купэ трэцяга вагону.
— Вось сука, уцёк. Але нашы на вакзале цябе й без плашча пазнаюць…
Другі і трэці таварышы «падхапілі» Хведара ўжо на выхадзе з вакзалу. Пасадзіўшы бабулю ў таксі, ён пажадаў «Gluckliche Reise...»10, і ў бакавым люстэрку аўтамабіля ўбачыў «сваіх». Ні сабе, ні камусьці іншаму ён ня мог растлумачыць, якім такім шостым пачуцьцём валодаў, што мог амаль са стопрацэнтовай дакладнасьцю сказаць, ёсьць паблізу «свае» ці не. Вось і зараз: убачыў двух у люстэрку і зразумеў: «свае»… «Свае» тут, як і на Радзіме, дзяліліся на два лягеры: на тых, што забіваюць, і на тых, што ўцякаюць ад забойцаў. Хведар быў з другіх, і ён пабег… На Радзіме ўцякаць не было куды. Тут — шанец быў…
Толік, які чакаў Хведара, ужо некалькі хвілінаў назіраў за «канцэртам» з бабуляй. Прыкмеціў ён і двух «таварышаў». Прыадчыніўшы правыя дзьверцы машыны і зьняўшы пісталет з засьцерагальніка, Толік думаў толькі пра адно: парушаць указаньне Хведара ці не? Рэдактар загадваў заставацца ў машыне. Ён павінен чакаць, пакуль Хведар не падыдзе да яго сам. І вось тады… Тады ў яго і зьявіцца шанец даказаць, што з ЛПП11 шэф забраў яго нездарма…
Хведар набліжаўся да машыны, якая ўжо скранулася зь месца. Ухапіўшыся за адчыненыя дзьверцы, ён абапёрся на іх і скочыў. Дзьверцы прагнуліся, але вытрымалі. Страх, які перахапіў дыханьне Хведару, прайшоў, як толькі ён убачыў Толіка… Цяпер ён не адзін, ужо лягчэй…
— Толькі не ў рэдакцыю! Там сьпісы! Хай пакуль за намі пабегаюць… — пасьпеў сказаць Хведар, і ў яго зноў перахапіла дыханьне. Зь сілай націснуўшы на газ, Толік прымусіў «мэрсэдэс» завішчаць і амаль на месцы разьвярнуцца. Рэдактара прыціснула да сядзеньня, і машына вылецела на дарогу… Яны ўжо аддаляліся ад вакзалу, калі Хведар азірнуўся і ўбачыў, як да «сваіх» падбег паліцэйскі. Жэстыкулюючы і паказваючы на яго машыну, ён нешта крычаў. Праз імгненьне яны разам пабеглі да новага «фольксвагену», які стаяў побач.
— Толік, забірай улева. За намі хвост, — загадаў Хведар.
— Налева нельга — аднабаковы рух. Едзем проста. Налева пойдзем за горадам. Тут пара кілямэтраў, — адказаў Толік.
— Пара кілямэтраў… Не разгонісься, — падумаў Хведар.
Калі скончыўся горад і «мэрсэдэс» стаў забіраць улева, «свае» амаль дагналі яго…
Раптам Хведар пачуў стрэл… Ён ня ведаў, што гэта адзін з «таварышаў» стрэліў паліцэйскаму ў галаву, але зразумеў — стрэл гэты не апошні.
За горадам паліцэйскі «таварышам» быў непатрэбны… Ім патрэбны ён, рэдактар, і са сьпісамі…
Стрэлка сьпідомэтру легла на край шкалы, і машына з «таварышамі» стала адставаць… Толік разумеў, што на такой хуткасьці і ў гэткую цемру яму не ўштукавацца ні ў адзін паварот. Але куля, што дзьвінкнула па кузаве, прымусіла яго мацней націснуць на газ…
Сьвятло фараў «фольксвагену» ўжо не сьляпіла Толіка праз бакавыя люстэркі. «Мэрсэдэс» адарваўся ад пагоні… Хутка дарога, па якой імчаліся рэдактар з кіроўцам, павінна была «ўвайсьці» ў галоўную. А там — лаві вецер у полі…
Толік, ня бачачы пагоні, нарэшце адпусьціў пэдаль газу, а толькі позна…
Хведар яшчэ пасьпеў убачыць машыну, якая ляцела на іх, і нават змог закрыць твар рукамі…
Сьпяшалася ў гэтую ноч дадому і сям’я, якая ехала галоўнай дарогай на «бмв»…
Як аказалася, гэтай ноччу сьпяшаліся многія.
…Двое «таварышаў» глядзелі на машыны, якія амаль напалову ўвайшлі адна ў адну, і гадалі: іх апярэдзілі ці проста пашанцавала?.. Калі першае, то цяпер ужо яны — тыя, што ўцякаюць… Але, у адрозьненьне ад гэтых «тых», ім давядзецца ўцякаць і ад сваіх, і ад чужых…
У моргу, пасьля агляду ахвяраў аўтакатастрофы ды іхных рэчаў, малады сьледчы заўважыў:
— А пасажыр з машыны, якая не саступіла дарогі, і двое з «бмв» яшчэ за пару гадзінаў да аварыі ехалі ў адным цягніку, нават у адным вагоне…
1 Слухаю, пане (тут і далей ням.).
2 Пару сандвічаў і гарбату з цытрынай.
3 Пане, Вашы сандвічы, гарбата з цытрынай, лыжачка, сурвэткі...
4 Дзякуй, так хутка!
5 Франкфурт. Наступная станцыя Дармштат.
6 Падумаў, што бацькі зусім на мяне забыліся.
7 Праходзьце, калі ласка...
8 Так, так, Ваша праўда.
9 Пане, Вы забыліся.
10 Добрай дарогі.
11 Лягер для прымусовых перасяленцаў.
