Доўгая вайна Віктара Сікоры
Апошнім часам, гледзячы фільмы пра вайну, лаўлю сябе на нязвыклай рэакцыі. Чамусьці менавіта цяпер да болю крыўдна за пакаленьне нашых дзядоў. Нават тыя, хто ў калёнах альбо бязь іх ідзе сёньня побач з Лукашэнкам, наўрад ці пагодзяцца, што прычакалі сваёй сьветлай будучыні. Тыя, хто выжываў пад акупацыямі, прыкладна гэтак жа выжываюць і цяпер, у мірнай Беларусі. Тыя, хто змагаўся за вольную ад усіх акупацыяў Беларусь, так і не пабачылі краіны вольнай.
У большасьці беларусаў адсутнічае адзін з галоўных жыцьцёвых стымулаў нацыі — жывое адчуваньне еднасьці й пераемнасьці пакаленьняў. Амаль усе героі вайны, «прышчэпленыя» нам са школьнай лавы, — не тутэйшыя. Нашы суседзі, прыкладам, расейцы ды ўкраінцы, лягчэй знаходзяць апору для свайго патрыятызму: у іх ёсьць хаця б жывыя прыклады уласных дысыдэнтаў, некаторыя зь якіх сталі актыўнымі дзеячамі дэмакратычнага руху. Беларусам жа, бадай, недастаткова аддзеленага ад нас больш як стагодзьдзем Кастуся Каліноўскага — а сваіх Валерыяў Навадворскіх, Анатоляў Лупынісаў, Андрэеў Сахаравых, Яраславаў Стэцько як бы й няма. Канечне, гэта ня так, але іх пакуль няма для большасьці — той крытычнай масы насельніцтва, якая магла б вызначальна сьведчыць пра наяўнасьць беларускай нацыі. Пакуль што нацыю мусяць ляпіць з «народнай масы» адзінкі, якія маюць гонар, волю й добрую памяць...
Віктар Сікора — сьведка ваенных падзеяў на Беларусі і ўдзельнік моладзевага беларускага руху. Калі гітлераўская Нямеччына напала на сталінскі СССР, сп.Віктару было амаль 16 гадоў. Сёлета 12 ліпеня (як ён сам кажа, «на Пятра») патрыёт адзначыць свае 75-я ўгодкі. Гэты запіс нашай размовы зроблены пры амаль выпадковай, але незабыўнай сустрэчы. І зусім не адмыслова да юбілейнай даты 9 траўня...
«Вы пытаецеся, з чаго пачалося ў 41-м? Пачалося ўсё з таго, што палякі ўсіх прыціснулі. Усе ўлады, і паліцыю, і мясцовыя гміны, паветы — усё пазахоплівалі й сваіх людзей рассадзілі. І беларусам нідзе ходу не было. Беларусаў стараліся зьнішчыць па адным — пад выглядам камуністаў. Трэ было ратавацца. Пачалася вялікая барацьба.
Пералом у гэтай барацьбе за беларускае прыпаў на пачатак 42-га. Тады ўжо сталі бедныя беларусы за сваё рашуча выступаць. Пачалі адваёўваць у палякаў пасады. Урадавая мова на тэрыторыі Заходняй Беларусі спачатку стала нямецкай, але неўзабаве — беларускай. І на ўсе пасады ўжо прыйшлі беларусы.
У Паставах былі створаныя шасьцімесячныя настаўніцкія курсы. Я там вучыўся. Сустрэўся зь людзьмі, зь сябрамі, убачыў — які дух! Дух адраджэньня! Як людзям надакучыла гэта ўсё польскае, што раней іх зьбівала з панталыку! І расейская мова — таксама. Усё гэта замянілася нашай роднай мовай. Пасьля, у канцы 42-га, была створаная Беларуская настаўніцкая сэмінарыя ў Паставах. Я туды паступіў. Нас там палякі трохі прыціскалі, але мы не здаваліся.
Пры канцы чэрвеня 43-га ў Паставы прыехаў кіраўнік Глыбоцкай акругі Саюзу моладзі Аўген Мацюшонак з камісарам Вятвіцкім.
І кажа: «Зь сёньняшняга дня вы ўсе зьяўляецеся сябрамі Саюзу Беларускай Моладзі». Пяць чалавек, пяць хлопцаў, адмовіліся. Адразу яны былі выключаныя з сэмінарыі і некуды вывезеныя. Нават сын пастаўскага бацюшкі Бяляўскага. Чаму яны адмовіліся? А хто іх ведае! Але зь іх толькі адзін вярнуўся, а іншыя чатыры — як паехалі «з канцамі», то й невядома, дзе іх шукаць. Ці ў Нямеччыну іх вывезьлі? Мне не давялося чуць, каб яны вярнуліся.
Хутка мне прапанавалі зьезьдзіць на курсы малодшых кіраўнікоў Саюзу Беларускай Моладзі. У Альбярцін. Я паехаў. Гэта было ў ліпені 43-га. Быў там месяц. Далі званьне грамадовага. Вярнуўся ў Паставы. Пры сэмінарыі кіраўніком СБМ — Занкавіч Аўген , а я ў яго як памочнік. Пасьля ён становіцца раённым кіраўніком СБМ, а я — кіраўніком пры настаўніцкай сэмінарыі ў Паставах.
Мы кожны тыдзень ладзілі канцэрты. Кожныя выходныя, у нядзелю — канцэрт. Альбо ставілі пастаноўку якую. Чыталі лекцыі, чыталі вершы. У нас быў створаны пры сэмінарыі яшчэ й аркестар струнных народных інструмэнтаў. Кіраваў ім Скурко Мітрафан. Скончыў польскую кансэрваторыю, выдатны быў скрыпач, праўда, немалады ўжо. Ён стварыў хор. Які хор!.. Звычайна адразу перад канцэртам была лекцыя. Кожнаму навучэнцу сэмінарыі было даручана, каб рыхтаваў лекцыі на нейкую тэму ці рыхтаваўся чытаць вершы. Каб, ведаеце, падняць людзям дух. Усё гэта рабілася, і нам ніколі ніхто за тое не плаціў.
Ужо на пачатку 90-х да мяне прыяжджаў Юрась Быкаў, карэспандэнт «Беларускай маладзёжнай» з радыё. Ён праўду сказаў у той сваёй перадачы: што мы за адзін год зрабілі сваімі стараньнямі, сваім патрыятызмам тое, чаго камсамол не зрабіў за 70 гадоў! Хоць ім і плацілі, і ўсе ўмовы стваралі, і перад імі дзяржаўныя пасады — усё было! Усе ж выхаванцы камсамолу на ўсіх кіраўнічых пасадах былі. А ў нас — нічога! Нам ніхто нічога нават не абяцаў. Мы хадзілі абарваныя, у даматканых сваіх куртках, у абутку на драўляных падэшвах... Ну, нічога не было: ні адзеньня, ні абутку. Але мы ставіліся да справы добрасумленна.
Пасьля — дарваліся да зброі. Мы несьлі ахову Паставаў. Былі ўжо ўзброеныя, нас баяліся. Нас, хлопцаў, было пад 150 чалавек. А са зброяй — чалавек пяцьдзясят. Зьмяняліся. Ну, трэ была тады зброя! Ведаеце — усё ішло не да таго...
У канцы 43-га мяне накіравалі на курсы старэйшых кіраўнікоў у Менск. Кіраваў курсамі Ўсевалад Родзька. Я пазнаёміўся зь ім. У нас вайсковую справу выкладаў Язэп Сажыч, будучы прэзыдэнт эміграцыйнага ўраду беларускага. Ён быў у форме лейтэнанта нямецкай аховы чыгункі.
Чытаў лекцыі й Родзька. Чытаў лекцыі Франц Кушаль, ён тады ў чыне капітана быў яшчэ, пасьля ўжо яму павысілі званьне. Чытаў лекцыі Калубовіч. З Калубовічам, праўда, я пазнаёміўся ў Альбярціне. Я ўпершыню пачуў прыгажосьць беларускай мовы. Пазнаёміўся з Натальляй Арсеньневай. Падарыла яна мне свой зборнік вершаў — «Пад сінім небам». Быў тры разы на прыёме ў Радаслава Астроўскага. Два разы — на абедзе ў яго.
Калі я знаходзіўся ў Альбярціне, прыяжджаў да нас Кубэ. І быў ён зусім іншага выгляду, не такім, як паказваюць яго чырвоныя. Невялічкі такі, з вусікамі. Даволі сымпатычны дзядок.
Памятаю, як недзе ў сакавіку папаўся ў палон начальнік контравыведкі палку Чырвонай Арміі. І ў тэатры імя Янкі Купалы ён выступаў, расказваў усё, як там ёсьць... Ведаеце, я тады ўпершыню ўбачыў форму савецкага афіцэра. Вёў гэта ўсё Ўсевалад Родзька.
З Родзькам я блізка сышоўся, калі сабралася БНП, Беларуская Незалежніцкая Партыя. Быў прызначаны на пасаду — калі так назваць — кіраўніка БНП у Пастаўскім і іншых раёнах. Выйшаў на сувязь зь нямецкай контравыведкай «Абвэр» у Вільні. Тады й была створана баявая група — 50 чалавек.
Вясной 44-га, гэта ў сакавіку было ці, магчыма, у пачатку красавіка (ведаеце, прайшло ўжо больш за 50 гадоў), у Вільні сьвяткавалі 20-годзьдзе Беларускай гімназіі. Быў там Астроўскі, была цётка Лёна (ня гэтая, Пашкевіч, а іншая), быў Родзька ў форме старэйшага лейтэнанта... Вопратка на ім была колеру францускага абмундзіраваньня. Многае ўжо з памяці выскачыла.
Мы ахоўвалі ўваход. Там мы былі ўзброеныя, каб не зайшлі чужыя людзі й чаго не зрабілі. А пасьля (гэта была мая апошняя сустрэча з Родзькам) у пачатку чэрвеня ў Менску павінен быў адбыцца Ўсебеларускі Кангрэс. І я ехаў са сваёю групай узброенай. А трэ было ехаць на Вільню, бо іншая чыгунка была ўзарваная, масты пашкоджаныя. І мы туды накіроўваліся.
За Лынтупы заехалі — цягнік падарвала на міне польская Армія Краёва. Завязалася перастрэлка. Мы ў яе ўступілі, паколькі ўзброеныя былі. У бункер, які ахоўваў гэтую чыгунку, пасьля прыйшоў браняпоезд. Так мы й не даехалі. Вярнуліся зноў у Паставы. Тут якраз прыйшоў зьвязовы ад Родзькі. З уласным паролем яго. І паперка была. Нам было загадана застацца для прыёму баявой групы, стварэньня беларускага падпольля ў тыле Чырвонай Арміі. Беларускія патрыёты лічылі, што скончыцца вайна зь немцамі — пачнецца іншая вайна. Што англічане й амэрыканцы пойдуць супраць Савецкага Саюзу, і мы павінны адстаяць сваё, беларускае, каб нікому не аддаць сваёй улады. Большасьць нашых хлопцаў паехалі ва Ўсходнюю Прусію, у горад Дальвіц, у дывізіённую школу, якую шмат зь іх паканчалі. Ну, а я застаўся сустракаць...
Партызаны даведаліся, хтосьці ім сказаў, што я быў зьвязаны зь беларускім рухам, хаця й ня ведалі нічога дакладна. Партызаны мяне хацелі расстраляць. У лесе месца мне няма — там партызаны. Немцы групамі па лясах, уцякалі, але ўсё роўна партызаны іх улоўлівалі. Нідзе дзецца няма як! У 44-м я пайшоў у Чырвоную Армію. Там служыў у Белай Цэркве, ва Ўкраіне. Пасьля быў пісарам роты. Тады й захварэў моцна на малярыю. Зусім слабы быў. Але неўзабаве даведаўся, што эшалён ідзе на Першы прыбалтыйскі фронт, пойдзе цераз Полацак да Дзьвінску. Я й папрасіўся, каб мяне адправілі на фронт. У войску я быў яшчэ рэдактарам насьценнай газэты. Тады вельмі мала пісьменных было, а я ж скончыў настаўніцкую сэмінарыю. Дый бацька ж прымушаў вывучаць і расейскую мову.
Я ўцёк з гэтага эшалёну. Уплаў церазь Дзьвіну на бервяне плыў. Гэта пачатак сьнежня быў. Увесь я зьмёрз. Ну, але як убраньне прывязаў вышэй, каля шыі, то холад — гэта не галоўнае было. Можа з гадзіну ў вадзе плыў за бервяном. Але тады мне здавалася: я вынесу ўсё. Дабраўся да хаты. Якраз бандыты забілі стрыечнага брата, у нас хаты рабавалі. Ведаеце што: за вайну ў нас было сем чалавек у хаце. Старэйшы брат у 40-м годзе быў прызваны ў Чырвоную Армію, там бязь весткі загінуў; невядома, ці ў палоне, ці, можа, дзесь так забіты. Пасьля Дасюкевіча, старшыню студэнцкага саюзу, як сабаку, немцы на вуліцы расстралялі. За трыццаць куляў выпусьцілі. У мяне ёсьць здымак: я ў яго на магіле... Ну, а пасьля на дачку Дасюкевічавай сястры, якой шукалі бандыты, напалі... Савецкія бандыты-сувязісты. Яна ўцякала праз вакно, прастудзілася. Запаленьне лёгкіх. Так і памёрла дзяўчынка. Пасьля маці памёрла, таксама напрыканцы вайны — 22 красавіка 45-га...
Зь сям’і засталіся сястра і я. А я ўжо ў лесе быў! Ужо ў мяне была баявая ўзброеная група. Былі кулямёты, былі аўтаматы. Былі гранаты. Былі вінтоўкі, іншая зброя. У нас свая пякарня была. Свая, як кажуць, вытворчасьць. Шылі боты на драўлянай падэшве (не было скуры на падэшву!). Для дзяўчат выраблялі басаножкі, але — на драўлянай акалодцы такой. Рабілі колы, дзёгаць гналі. Мы не рабавалі. Ніводнага ні па кім не зрабілі стрэлу. Сядзелі... У нас і свой млын быў, і свая варта была. А пасьля палова з нас захацела за мяжу пайсьці. У Польшчу й далей на захад. Вось даведаліся работнікі гэтых міліцыі, НКВД, што мы ў лесе. Ага — і праўда!..
Тады выйшаў якраз указ Вярхоўнага Савету, што дэзэрціры, за якімі няма забойстваў, ніякіх злачынных учынкаў, падлягаюць амністыі. І ўсё, і чалавек сорак з нашых пайшлі... Нас засталося чалавек дзесяць, і мы думалі ўжо прабівацца як-небудзь у Польшчу. Неяк я прыйшоў дамоў і сказаў, што не застануся. «Ай-ай-ай! — кажуць. — Ня кідай!..» Кажу, што мяне ўсё роўна тут замардуюць у турме. «А можа не?... А можа?...» А тут яшчэ прыехаў паэт такі — Міхась Машара. Я добра ведаю яго, у мяне кніжка ёсьць, ён там і мяне згадвае, і пра бацьку...
Я ж думаў: не даведаюцца пра Беларускую Незалежную Партыю. Саюз Моладзі — то былі канцэрты. З такім патрыятызмам мы аддавалі сябе гэтай справе: хто што мог, пісалі... Ведаеце: такі дух! Сапраўды, проці нас у Паставах у 47-м годзе быў створаны ці Беларускі Саюз Патрыётаў, ці Саюз беларускіх патрыётаў. Я добра некаторых ведаў. Гэта ўсё з-за астатку духу гэтага — духу Саюзу Беларускай Моладзі, з-за яго на гэта пайшла моладзь. А КГБ настолькі мудра працаваў, што не арыштоўваў, пакуль не паспаўнялася ім па 18 гадоў. Таму што па Канстытуцыі — непаўналетнія лічацца.
Так доўга-доўга хадзіў, а колькі разоў мяне лавілі, колькі разоў адыходзіў — і ня ведаю. Лёс такі — выжыць! Было, нават лічылі й забітым. 22 жніўня 45-га году прыйшоў дамоў. Бацька: «Застанься, пабудзь дома!» Я кажу: «Адыходзяць мае сябры, і я пайду». — «Не! Пабудзь, пабудзь!» Я думаў: толькі дзень прайшоў. Але праз той дзень мае хлопцы й пайшлі... Ужо няма! Пайшлі ў Польшчу. Застаўся я адзін, мне 19 гадоў, ваўкі выюць у лесе. Адзін! Аднаму непрыемна. А дзе зямлянкі, там такі гушчар, і новых не зрабіць сьцяжынак: як хадзіць па адным, сьлед застаецца.
Прыйшоў мой бацька. Стала прыехаў Машара. Кажуць: «Ідзі, выходзь, нічога ня будзе!» Як кажуць, такі рок. Выйшаў 22-га... Якраз у гэты дзень, па-мойму, было абвяшчэньне вайны Японіі, у жніўні гэта было.
Начальнік аддзелу ўнутраных справаў, Лосеў, як цяпер помню, учыніў мне допыт кароткі: як, што... Пра тое, як у лесе быў, і не пытаўся. Ну, а вось пра Саюз Моладзі... А Машара мне параіў: «Усё раскажы». Таму што яго знаёмыя, разам працавалі ў павятовай управе. Ну, я тое ўсё расказаў. Уладкаваўся памочнікам начальніка паштовага аддзяленьня сувязі і стаў працаваць.
У канцы лістапада прыходзяць да мяне з паролем — «каліноўшчык». Быў такі пароль у нас. А гэта правакатар прыходзіў. І кажа: прыйдзе баявы атрад, рыхтуй месца. Я кажу: ня ведаю я ніякога «каліноўшчыка», нічога я ня ведаю! Адмовіўся я. Тады ён мяне выцягнуў за парог: «А хто гэта яшчэ будзе ведаць? Вось так, я табе сказаў: рыхтуй месца — і ўсё!» І пайшоў. Ніхто да мяне не прыйшоў, а празь дзён дзесяць...
Я яшчэ спаў, гэта Дзень Канстытуцыі — 5 сьнежня. Прыходзяць у хату старэйшы лейтэнант, малодшы лейтэнант і сяржант. «Тут такі жыве? Вось, знаеце, вы не расстраівайцесь, не пугайцеся, вы нам патрэбны як сьведка. Вы з намі ў Вялейку паедзеце». Сястра кажа: «Уцякай!» А хату абкружыўшы — яшчэ сем аўтаматчыкаў! Чырвонапагоньнікаў. Усё ўжо!..
Што ж, сабраўся. Нічога ня браў. Крышку ўзяў курыць махоркі (бацька не курыў). «Ну, што ж, пайдзём. Ай, вы ня бойцеся! Вы — як сьведка!» Кажу: «Не, ужо мяне напэўна ня ўбачаць родныя доўга. Калі не таго... Неахайна ж вы па сьведку прыехалі — дзесяць чалавек! З аўтаматамі!»
Ну, і павялі мяне ў мястэчка Варапаева. Завялі, кінулі, дзе ў міліцыі, калі каго арыштоўваюць, КПЗ. Зьвязалі рукі-ногі калючым дротам. Пасьля йшоў таварняк — у таварняк, і завязьлі мяне ў Вялейку. У Вялейцы дзьве турмы: адна кацярынінская, а другую палякі пабудавалі. На сваю галаву... Каб папасьці да сьледчага, трэба прайсьці праз трынаццаць дзьвярэй. Каб у пакой, дзе сьледчы вядзе допыт... І ля кожных дзьвярэй стаіць надзірацель. І глядзіць у... Па-турэмнаму — у ваўчок, а па-іхняму — глазок, адчыняе і глядзіць. Дзе хто калі іхны, тады адмыкае дзьверы і — праходзь.
І там я адбухаў сямнаццаць месяцаў. Мучылі — хай Бог сьцеражэ! Хадзіць ня мог, насілі, нават лекар турэмны — і той быў забараніў на допыт мяне вадзіць. У турме пад’ём — у шэсьць гадзінаў раніцы. Раніцай кавалачак хлеба дадуць, тады давалі трыста грамаў — і крышку ў банцы вады. З амэрыканскай тушонкай вады лінуць гарачай... Паставіш — праз паўгадзіны яна ўжо замерзла! Сьцюдзёна, ня дай Бог! У абед дзьве бульбіны, мёрзлыя, чорныя; які ні галодны — чалавек ня мог есьці! І ўсё. І яшчэ мо ў банцы кіпятку.
Шэсьць месяцаў ніхто ня ведаў, куды мяне забралі. Ніхто... І вось выклікалі на вочную стаўку двух чалавек зь вёскі. Так адзін бацьку й сказаў: «Бачыў — уся галава разьбітая, укручаная сяк-так...». Білі і паленам, і чым папала: і нагамі, і прутамі жалезнымі... Катаваньне — хай Бог беражэ! А што? Я сам на сябе так іх наставіў!
Прыходзіць сьледчы, пытаецца пра Саюз Моладзі... Я кажу «так» (ведаў, што ўсе гэта ведаюць!). У форме хадзіў, вось і ўсё, я ўжо быў старэйшым зьвязовым. А пра гэтую БНП, Незалежніцкую Беларускую Партыю — ніхто ня думаў! А Родзька даў паказаньні на мяне... Уласнаручна. І Марцынкевіч, настаўнік фізычнай культуры ў віленскай беларускай гімназіі — ён таксама быў у БНП. І яны далі паказаньні... На мяне...
«Органы» ўсё, як кажуць, правяралі маю чэснасьць. «Ці праўда ты быў там?» І білі. І пакуль на мяне не паказалі, я не прызнаўся ў сяброўстве ў БНП. Каты мае тады ўзьняліся й кажуць: «Вось так! Будзем цяпер біць кожны дзень. Ты па-чэснаму не захацеў з намі размаўляць, ты скрываў!». Я кажу: «Баяўся». — «А чаго баяўся? Мы ж ведаем!» — «Ну, я баяўся, думаў, вы ня ведаеце. А так — можаце расстраляць». — «Можам і расстраляць». Я месяцы чатыры ў камэры сьмяротнікаў сядзеў.
Вось Аскерку Аўгена забралі й расстралялі. Я ня ведаў... У камэры-адзіночцы адзін дзень сядзеў. У карцэры раз — пяць сутак, другі раз — сем... А карцэр — гэта турма ў турме. Камэра даўжынёй як вось гэтая шафа, і шырыні вось гэтакай. І там пад’ём у шэсьць, а адбой у дванаццаць. І на дзень выкідваюць з камэры такі зьбіты шчыт, з дошак. Ты босы. У бялізьне толькі. І — стаяць. І — 200 грамаў хлеба на суткі, і на чацьверты дзень, як яны кажуць, «гарачая пішча» — крышку гарачай вады, у банцы ў гэтай... І трэба стаяць з шасьці... Ведаеце, і ніхто ўжо не цікавіцца, што там з чалавекам. А калі паваліўся ў сем — выведуць, наб’юць! Ён жа праз гэты ваўчок глядзіць, як хто! І стаіць чалавек... Ужо нічога ня думаеш, нічога абсалютна! Як статуя. Ні на што не рэагуеш, а ўжо тады ў дванаццаць гадзінаў укідваюць гэты зьбіты шчыт з дошак, і тады толькі ўжо сядаеш. Але гэтага мала. Ты ў бялізьне, а сьцены ж камэры — бэтонныя! Сьцюдзёныя сьцены, і зьверху яшчэ трубы зробленыя — ідзе сьцюдзёнае паветра. Я зімой гэтак сядзеў. Два разы. Я казаў, што вы так расстрэльваеце... І вось пасьля ўжо так «даплыў», што хадзіць ня мог. Турэмны лекар, жанчына была, забараніла мяне чапаць. І мне дазволілі на нарах ляжаць. Пад’ём — мне дазволена ляжаць... І я два тыдні гэтак адпачываў, і пасьля таго якраз прыехалі на вочную стаўку, і адзін зь іх сказаў бацьку, дзе я.
Сястра прыехала, прывезла мне трошку ежы. Ведаеце што: падмацаваўся — ну, малады арганізм, неяк адышоў...
Судзіў мяне вайсковы трыбунал. Далі па артыкуле 63-м беларускага Крымінальнага кодэксу, пункт першы — гэта «здрада», але «грамадзянская», другі пункт — гэта «вайсковая здрада». Ну, і стаў я «здраднік Радзімы» і «вораг народу». І 76-ы артыкул — гэта «прыналежнасьць да беларускай антысавецкай арганізацыі».
Пасьля павезьлі зь Вялейкі ў аршанскую перасыльную турму. Там я спаткаўся зь Мішам Бабровічам, лепшым сябрам — так ён і не вярнуўся зь лягераў...
З аршанскай перасыльнай турмы мяне накіравалі на залатыя прыіскі ў Бадайбо, каля Якуціі, далёка. Край сьцюдзёны там! Там я хадзіў увесь распухлы. Быў даплыўшы да 50 кілаграм 400 грам вагой. Цудам выжыў, ня ведаю, мабыць, лёс — каб жыць, не памерці. Пасьля, восеньню 49-га, нас сталі адбіраць у спэцкантынгент. І з Бадайбо перавезьлі ў Тайшэцкі Азярлаг. Гэта асаблівы закрыты рэжымны лягер. Вось тут нумар, на ілбе, на штаніне і на плячах. Мой нумар быў — 69074...
Там сустрэўся з Русланавай, год была ў тым лягеры. Лідзія Андрэеўна выступала, па дванаццаць песень у нас выконвала! А акампаніянтам у яе быў Сушко, з пастаўскай сэмінарыі. Ён быў пасьля мастацкім кіраўніком маладачанскага міжабласнога ансамблю моладзі. Быў ён і ў Маскве. Ён напісаў музыку да песьні «Ты ж маё сэрца параніў». Ён заслужаны дзяяч культуры Беларусі, на два гады малодшы за мяне. Працаваў пасьля ў Маладэчне ў доме народнай творчасьці.
Там, у Азярлагу, былі страшныя, цяжкія ўмовы жыцьця. Там і ксёндз Адам Станкевіч памёр. Пахаваў я яго...
Ужо мяне ў 54-м расканваявалі. Паколькі ў мяне парушэньняў не было, я гарэлкі ня піў, не курыў... Я напісаў заяву генэральнаму пракурору — што няправільна асуджаны. Я ж думаў, што дапаможа. Напісаў, што шмат дарэмных у мяне абвінавачваньняў, што справа мая не такая «цяжкая», што я быў у такой партыі, але практычных дзеяньняў у мяне няма.
Даводзяць мяне да цягніка.... Прывезьлі ў Менск. У гэтую турму, што, кажуць, у Менску каля самага высокага будынку. Вы ведаеце, які ў Менску самы высокі будынак? КГБ. Зь якога бачыш, як там зэкі ў Сібіры пяскі абсыпаюць, а з другога боку — як латышы чарку п’юць. А там двор усярэдзіне такога тыпу, як галоўпаштамт — круглая «амэрыканка» там. Вось там і выпусьцілі мяне...
Пашпарту мне не далі, у даведцы напісалі, што «часова ўзяты на вайсковы ўлік». Пасьля пашпарт аддалі «с ограніченіем», згодна зь якім я ня меў права ні ў якім горадзе пражываць — толькі ў вёсцы.
Пераслухваў маю справу ўжо вайсковы трыбунал Беларускай вайсковай акругі 9 жніўня 56-га году, але — завочна. Мне толькі пасьля позву прыслалі, і я пайшоў да трыбуналу. Пытаюцца: «Пісьменны?» — «Пісьменны». — «Чытай, значыць. Прыгавор». Там шмат у мяне паздымалі абвінавачваньняў. Нават адзначылі: «Прызнаў віну... пад узьдзеяньнем сьледчых органаў».
Але ўсё роўна — той самы тэрмін пакараньня застаецца, як і тое самае паражэньне ў правах! Пазьней выйшаў указ, згодна зь якім, калі за чалавекам няма пэўных дзеяньняў, калі, як кажуць, «сухая» справа, а ня «мокрая», без крыві, калі ніхто ня быў з-за цябе пакараны, ніхто не пацярпеў, нікога не адправілі ў Нямеччыну, не рабіў пры немцах даносаў — значыць, здымаецца судзімасьць. І хутка ў графе з пытаньнем, судзімы ці не судзімы, я ўжо пісаў, што не. Ужо ў мяне судзімасьць зьнялася. Але так не рэабілітаваны. Кажуць, у арганізацыю добраахвотна залез, якая рэабілітацыя?
Арыштаваны 5 сьнежня 45-га, а дамоў вярнуўся 20 студзеня 55-га. Мне далі дзесяць гадоў. Я быў кіраўнік і атрымаў такі тэрмін. А хто пасьля мяне патрапіў, каго судзілі ўжо пасьля ўказу ліпеньскага 47-га году, тым нават па 25 гадоў давалі.
...Усё пайшло прахам, а мы пайшлі па этапах турмаў, перасылак, Азярлагаў, дзе вельмі мала нас засталося ў жывых. Хто й застаўся ў жывых, быў зламаны фізычна, з пакалечаным здароўем, без усялякіх надзеяў на лепшае.
Так хочацца, каб Беларусь уваскрэсла, як Хрыстос! Хаця я бязбожнік, хаця я нікому ня веру, акрамя веры ў Бацькаўшчыну...»
Запісала Тацяна Сьнітко
