Ганна МАТУСЭВІЧ
НАША КУЛЬТУРА
Так і творчасьць ідзе па сьпіралі, і кожнае жыцьцёвае прыцягненьне ці адштурхоўваньне стварае сваю сьпіраль. Таму й сьпіралі Мужчынскага і Жаночага Пачатку ідуць у такіх розных накірунках. Мужчынскі Пачатак імкнецца да захопу і ня лічыцца з сэрцам чалавека. Мужчынскі Пачатак пракладае масты да сваіх дасягненьняў, ступаючы па сэрцах і галовах. Не ў мазгах рэч, бо ў сваім патэнцыяле Жаночы Пачатак утрымлівае тыя ж агні. Але Жаночаму Пачатку патрэбна сардэчнае вызваленьне. Калі ж Жаночы пачатак прывыкне жыць дзеля разьвіцьця свайго патэнцыялу і перародзіць сваё пачуцьцё сталага даваньня, тады Жаночы Пачатак выперадзіць Мужчынскі па ўсіх накірунках.
Вучэньне Жывой Этыкі, Сусьвет Вогненны, 3-я частка.
Убірайся да сваёй Культуры! Вэк! Вэк! Вэк! Далета табе тэрмін! А там пастаўлю замок на дзьверы, і ня ўлезеш у хату! Элемэнтарна гэта робіцца! Я за 11 год зарабіў сабе хату. Гэта мая хата! Кнігі гэтыя твае крышнаіцкія павыкідаю, архіў твой выкулю вон, каб і ня пахла ў маёй хаце індуска-мусульманскай культурай. Чуеш? Вон адсюль! Ты мохам абрасла, мярцьвечынай у доме сьмярдзіць! Тут будзе другая жанчына, якая мяне дагледзіць і дзяцей не пакіне!
Такую вось зьвягу чую амаль штодня ад свайго мужа. Раней нэрвавалася, а цяпер звыклася, дый дзеці ўжо пазвыкаліся. А ўчора ён істотна абнавіў тэкст: «Калі толькі дакажаш сваю правату ўсім, тады паверу ў тваю новую рэлігію. А не — дык выкарчую ўсю тваю Культуру!» Ну што ж! Ён прымушае мяне вынесьці наш сямейны канфлікт на людзі. Але што ні робіцца — усё да лепшага. Я надта ўдзячная мужу, што такім вось чынам ён дае мне шанец паказаць Нашую Культуру, дзе слова Маці пішацца зь вялікай літары.
Некалі мой дзед Міхал хаваў дзесь у прыстрэшку з прыходам немцаў вершы Адама Міцкевіча. Пасьля колькі ні шукалі — не знайшлі. А я цяпер раздаю па людзях кнігі Жывой Этыкі і свае Дзёньнікі. Адна жанчына папыталася: «Дакуль хаваць?» «А пакуль вайна ня скончыцца», — адказвала. У свой час дзяўчаты, мужавы пляменьніцы з Рыгі, мяне паінфармавалі: «У Латвіі шмат сямей разьвялося на нацыянальнай глебе». Калі я пераказала гэтую інфармацыю тутэйшым, яны толькі пасьмяяліся: «Ну, у нас гэтага ня будзе!» Наіўныя людзі! Зрэшты, сыты галоднаму не спагадае. Гэта ў мяне такое дзіця нарадзілася — жарабё з лысінкай, і я змушана была выбіраць сабе такую долю, каб сына абараніць. У іншых таго няма. Будзе нешта іншае, значыць. Усё ж я радая, што выклікала агонь на сябе — сыну палёгка. Вось і мама мая стала нахвальваць Віталіка, а то ўсё раней бэсьціла, і муж так здружыўся з сынам, быццам аднагодкі, а то даўней брахаў на яго, і ў школе настаўнікі ходзяць перад ім на дыбачках, не муштруюць больш, не цягаюць за валасы, ня рвуць сшыткаў, не шпурляюць дзёньнікаў. А я, матка, выцерплю, нічога. Праўда, мой сын ад такіх адносінаў разбэшчваецца: стаў хаміць мне, адкрыта шкодзяць з бацькам удвух. Ну, але такой бяды. Усе ў нас ужо дарослыя, уключаючы другаклясьніка Міколку, і кожны будзе адказваць перад Богам за свае ўчынкі, а я магу толькі маліцца за іх, што й раблю.
«Глядзець трэба наперад, а не махаць рукамі», — навучала сваіх аблудных унукаў Бабуля Зоня. І гэта ёсьць Нашая Культура. Сваім існаваньнем, як Ганна Матусэвіч, я абавязана Ёй, Бабулі. Таму й пішу пра Яе. Наўрад ці апублікуюць гэтую маю споведзь пра Нашу Культуру, але, адчуваю, я абавязана напісаць; як у той казцы пабудаваць за ноч мост. Каб потым, калі настане дзень, было па чым перайсьці на новы бераг ракі жыцьця. Нельга заставацца больш пры старым, ушчэнт забруджаным мысьленьні. Ну хоць бы дзетак уратаваць, каб яшчэ шэрым ранкам яны змаглі пераскочыць па маміным мосьце ў Новы Дзень.
Шмат чаго расказвала мне Бабуля, і ейны бедны, цесны пакойчык зьяўляўся як бы Міжсусьветным Штабам, што злучае сьвет фізычны зь Сьветам Нябачным. Яна выслухае мяне, быццам доктар слухае хваробы ў целе. Выявіўшы немач, яна ніколі не заганяе яе назад ды прыпомніць, як лекаваліся ў такіх выпадках ейныя бацькі й дзяды, дае рэцэпты з Нашай Багатай Культуры. Вось яна расказвае пра маіх дзедку й бабку. «Клемянтына зь Міхалам добра жылі. Ніколі ён слова дрэннага не сказаў ёй. Сёмае дзіця нарадзілася слабенькае, і сястра захварэла. Дактары ёй сказалі так: «А вы не прымайце мужа, бо рызыкуеце сваім жыцьцём. Не зважайце, ён мужчына, хай сабе ходзіць па жанчынах. — А ён такі, што ня пойдзе. — Тым лепш». Здаецца, я цяпер ведаю таямніцу дзедкавага заўсёднага чытаньня ксёнжкі (так у нас называлі малітоўнік) ці пакладзенай за абразы лыжкі з забаронай мыць яе... Дзедка памёр, калі я вучылася ў 5-й клясе. Прыгожай была ягоная сьмерць. Два тыдні ён ляжаў у спакоі, як і жыў усё жыцьцё. Позна ўвечары сабраліся ля яго ложку дзеці, унукі, суседзі, жонка. Дзедка нечакана папрасіў хлеба. Унукі ўзрадаваліся: «Дзедка есьці захацеў, будзе жыць!» А ён укінуў у рот хлебны мякіш і разьвітаўся з жыцьцём зямным. Маўкліва, непрыкметна прайшоў ён цераз маё маленства, і сустрэліся мы зь ім толькі цяпер, калі я ўведала ад Бабулі, што ён хаваў Выпісы Польскія зь вершамі Адама Міцкевіча... Культуру Нашу ратаваў, каб не панішчылі яе барбары. З тых Выпісаў Польскіх, а яшчэ дома, у Востраве, сьпеўнік быў на Міцкевічавы вершы — Бабуля шмат чаго на памяць вывучыла. Чытаць-пісаць збольшага яна навучылася ад братоў, а ў школу і дзьвярэй не адчыніла. Пэўна, у гэтай непісьменнасьці было ейнае, а празь Яе і ўсіхнае наша выратаваньне, бо саўковая псэўдакультура, што ўбівалі нам усім цераз школы, яе як бы й не кранула. І Яна папраўдзе ёсьць той Востраў, што ўзвышаецца над намі ўсімі. О, як лёгка, вольна дыхаецца ў ейным цесным пакойчыку! Ёй, першай, я прачытала свой пераклад Міцкевічавага «Сну». А яна мне — о дзіва! — цэлую нізку Міцкевічавых вершаў у арыгінале! Што грыбы тыя, маладзенькія падасінавічкі, баравічкі, высушаныя зь лета, прыгатаваныя да Каляднага стала. Памяць пра Нашу Культуру... Якую тэму ні закрані, яна пра ўсё дасьведчаная. Ніколі нікога не асудзіць, толькі дасьць параду, перасьцярогу. Іншая рэч, як мы скарыстаем Ейны Куфар Ведаў Нашай Культуры. Я завяла асобную папку і запісваю туды ўсе драбніцы, што Яна мне расказвае. А цяпер баюся трымаць дома, каб не панішчылі. І Віцю, унука ейнага, папрасіла, каб больш не пісаў мне на Койданаў, ды пісаў на Менск, на Бабулю. Прыяжджалі аднойчы людзі ад яго ў вёску да мяне. Чорт іх прынёс! Патрапілі на вочы маім бацькам. Тыя пасьля ўчынілі мне праўдзівую сярэднявечную інквізыцыю. Ванда, сястра, узначальвала допыты на дыбе... Ушчэнт запалохалі тады майго мужа. Ах, гэта ўсё так знаёма! «Враг народу!» — кляймо на шчырым хлопцы-самасейку, на ўсім родзе Матусэвічавым... Вось даведалася Бабуля, што я на 25 сакавіка была на пляцы Якуба Коласа сярод жанчынаў, што адбівалі нашых мужчынаў ад міліцыянтаў, калі тыя, што каршуны, кідаліся на куранятаў. «Будзь нэўтральнай, ні ў якую партыю не ўваходзь. А што ж гэтыя бэнээфаўцы прыйдуць да ўлады, і яны будуць забіваць, як чырвоныя забівалі». Ах, бабулечка!.. Ці зачне расказваць пра сябе: «Я з васьмі гадоў за матку асталася. Мама мая рана памерла. Мусіць, так трэ было. Усякае бывала. Я ўсё жыцьцё па краечку хадзіла. У вайну сякеру над маёй галавой дзяржалі. А я ні на кога не крыўдую. Сустрэла іх пасьля на Чэрвеньскім. Ну, здравствуйце-здравствуйце. Бог бараніў мяне заўсёды. А калі трэба загінуць, значыць, трэба так». Ах, Бабулечка!..
І гэтая ейная добразычлівасьць — фамільная рыса ўсіх Матусэвічаў. Ласка Боская прасьціраецца на яе за ейны напоўнены келіх душы. «Усё гэта дабрата...» — толькі скажа Яна з сумам. Я здагадваюся, што стаіць за гэтымі словамі. І Леакадзія, дачка яе, добрая, як Марыя Магдалена добрай была, і Віця, унук яе, у турме сядзіць за дабрату сваю, і Андрэйку, другога ўнука, павесілі за тое ж, і Яна сама ўсё жыцьцё нясе крыж, бо некалі, у ліхалецьце, пашкадавала расейскага палоньніка... Ах, бабулечка!.. Ня я адна Ёю так захапляюся. Вунь і Юзік, добры гаспадар і мацюгальнік добры, і авантурнік, і выпівоха ня горшы, сказаў: «Я такую Бабу на руках бы насіў!» Да Яе ходзяць, як да Хрыста хадзілі ўночы па Хараство, па Волю. Праўда, такіх мала. А ўдзень Яна сядзіць адна старэнькая, бездапаможная, амаль невідушчая, у бруднай хаце, запоўненай паскуднымі рыжымі прусакамі. Пошасьць распаўзлася па ўсім сьвеце, і страх зьледзяніў людзкія душы. У касьцёлах пужаюць Белым Брацтвам, у цэрквах палохаюць сэктамі. Вось і зрабіліся царкоўнікі (а ёсьць царкоўныя і рэлігійныя людзі) гэткімі вузкімі сэктантамі: мая хата з краю, я нічога ня знаю. Бацькоў маіх ачмурылі. Мая бедная мама сказала мне: «Каб і дзьвярэй да Зоні не адчыніла!» Як забываецца ўсё! Сама ж некалі ляжала з сухотамі, і Зоня вазіла яшчэ яе ў тубдыспансэр... А для майго бацькі Бабуля як бы маці, бо глядзела ўсіх сестрыных дзяцей. Толькі апошняга — Ромку — не гадавала, падаўшыся ў горад. Бабуля зрабіла мне заўвагу: «Чаму ты кажаш так груба: бацька? Трэба казаць: тата».
Але рэч не ў назове. Рэч у чалавечым сэрцы. Ад яго толькі й залежыць далейшая эвалюцыя нашай плянэты...
Як згаварыўшыся, нійбліжэйшыя мне людзі сталі душыць мяне эканамічнай блякадай. Гэта была змова Цёмных Сілаў супраць Сьвятла. Яны рабілі гэта не таму, што былі, скажам, мацёрымі бандытамі, яны рабілі гэта з-за страху за свае жыцьці. Іхную цемру, фанатызм выкарыстоўвалі ў сваіх мэтах царкоўнікі, якія чынілі гэтую агрэсію таксама з-за страху, бо на вачох страчвалі сваю ўладу над людзьмі, што пачалі ўжо ўсьведамляць, дзе свой, а дзе чужы. Мяжа ў гэтым Армагедоне праходзіць па чалавечым сэрцы.
Мой бацька стаў папракаць мяне, нас, што ямо мяса іхных сьвіней і не адпрацоўваем яго. Справядліва, і тут няма чаго крыўдаваць. Старым дзядам цяжка ўжо рабіць, а тром унукам есьці хочацца і працаваць ня хочацца. Праўда, мой Віталік, колькі ні гвалцілі яго на працягу гадоў у школе, каб еў мяса — ані ня зьеў. Можа, менавіта дзякуючы гвалту, бо ён ніяк ня здольны пераносіць яго, хлопец рос у мяне вэгетарыянцам. Гэта цяпер ужо, пад ласкавым уплывам бацькі, ён есьць трохі мяса, але гэта цяпер. А тады я паглядзела на сваё дзіця — жыве ж, не памірае, то й я не памру — і адмовілася наагул ад мяса. Лёгка! Муж хай сам для сябе вырашае гэтую праблему, а ўнукам, калі й дадуць што дзяды, дык, урэшце ж, не чужыя яны ім. Так пачалося маё ўваходжаньне ў Жывую Этыку. Кнігі Вучэньня я чытала кожную вольную хвіліну. А калі воля? Дома ў жанчыны 5 кутоў і часу няма ані. Вось толькі ў электрычках па дарозе ў Менск, да Бабулі, чытала. Аднойчы заснула з раскрытай кнігай у руцэ. Мая незамужняя сястра, якая жыве разам з бацькамі і езьдзіць зь вёскі на працу ў Менск, засьпела мяне за гэтым заняткам. «Я прышла в ужас, кагда ўвідзела, какіе кнігі ты чытаеш!» Так пачалася вайна. Вайна між Касьцёльнымі ці Царкоўнымі Законамі (у нашым выпадку і царква, і касьцёл дзейнічаюць заадно) і Натуральнымі, Касьмічнымі, бо сястра мая Ванда, перабімжаваная па-касьцёльнаму на Тэрэзу, зьяўляецца зацятай прыхільніцай касьцёлу, а я — маці траіх дзяцей. Муж? А што тут крыўдаваць на яго? Вось і Дзіма Таруліс сказаў: «Вы, Ганна, усклалі на яго непасільны цяжар». Так, бо трэцяе наша дзіця нарадзілася на маё жаданьне і безь ягонага ведаму. Сама й заплачу за ўсё. Я сьмяюся: Міколка ў мяне нараджаўся, як Хрыстос на сене, месца яму не было на зямлі. З раддому мяне выганялі, бо пайшла інфэкцыя грыпу. Якраз была зіма, месяц люты. Дома, у інтэрнацкім пакойчыку, таксама хварэлі малыя Віталік з Вэранічкай. Патэлефанавалі маім бацькам на вёску — і мовы няма, тыя зьнямелі ад страху. Пайшла да камэнданткі, упрасіла яе, каб вызвалілі камандзіровачны пакойчык для нас. Паставіла калыску, абвешала яе марляй з часныком — гэткіх вартаўнікоў, і нічога, перакачаліся зіму. А к восені, на Акцябарскія, пераехалі ў маласямейку. Збольшага ўсім далі па аднапакаёўцы, а нам як трохдзетнай сям’і выдзелілі двухпакаёўку. І дзякуй Богу. Тут можна жыць. Але пачалі падрастаць дзеці, пабольшалі праблемы. Міколка ў мяне зусім процілеглы Віталіку. Большы сын у мяне пустадумак, а меншы — дамавік. Віталік лёгкі да навукі, а Міколка — цяжкі. Ён мяне ўдушвае сваімі ўрокамі, а Віталіка я й ня бачу, каб ён тыя ўрокі рабіў. Затое Міколка сам умее адбіцца ад зласьліўцаў. Мне не даводзіцца столькі за ім лётаць, як папалётвала за Віталікам, баронячы яго ад усіх бед. Міколку ўжо не саб’е са шляху ані трактар, ні танк, ён сам цяжкі, як трактар. Да школы Міколка прабыў са мной і добра-такі ўсмактаў з матчыным малаком Нашу Культуру. «Ты гадуй сынка, матуля...» Узгадавала. Бедная расейскамоўная Міколкава настаўніца! Складаная перад ёй стаіць задача! Праўда, яна разумная, і ў мяне зь ёй не было канфліктаў, як зь Віталікавымі, што ўвесь сьвет гарэў. Але на Віталікавым баку — Мудрасьць Нябёс, дармо што Міколка — Воднік. Затое Вэраніка ў мяне — Шалі, і ёй, маленькай, ужо давялося стаць разам са мной на вось падзеяў і грацыёзна, як гэта ўмеюць рабіць Шалі, танчыць, накіроўваючы агромністае кола на шлях. Памылкі быць не павінна, інакш уся гэтая махіна абрынецца на нас... Гэтай вясной мы з Вэранікай і Міколкам першы раз убачылі бусла ў сваім гнязьдзе. Але ён не сядзеў, ды стаяў і паволі пакручваў доўгай дзюбай на ўсе бакі. Добрая прыкмета! І Бабуля мяне папярэдзіла: «Не рабі так, каб гвалт быў!» Аднойчы мы з Вэранікай ды Міколкам забеглі да яе перад адыходам у Тэатар Опэры й Балету. Дзіма на «Рагнеду» нас запрасіў. З гэтай нагоды неяк выкраіла ўжо я са свайго заробку вартаўніка грошы і набыла Міколку вялікія не па назе боты і новыя штаны, бо ў старых неданосках ужо нельга было на людзі паказацца. Але беднасьць не загана. Галоўнае, каб дзеці запомнілі Гэтую Падзею. Некалі ж і маім бацькам немаведама якіх намаганьняў каштавала, каб завезьці нас, дзяцей, аж у Рубяжэвічы ў касьцёл да споведзі. Вазіла нас, праўда, ня мама, ня бацька, ды цёця Карольця. Начавалі ў нейкай бабулькі рубяжоўскай. Цяпер касьцёл-царква ня дзіва, і я наўмысна імкнуся трымаць сваіх дзяцей падалей ад гэтых установаў, каб яны захавалі павагу да свайго храму ў душы. Не разбураю бажніцаў, але й не хаваюся ў іх ад Бога. Зрэшты, пра гэта яшчэ скажу асобна. А на балет «Рагнеда» я прывозіла сваіх дзяцей, бо тая старажытнасьць так непарушна зьвязана з нашым цяперашнім сямейным становішчам... Вэраніцы балет надта спадабаўся. Міколку спадабалася катацца на дзядзідзімавай машыне, абодвум — начаваць у незнаёмай прыгожай кватэры. Вэраніка, праўда, прыехала засмучаная. Ёй цяжка было зноў вяртацца ў нашыя жабрацкія катушкі, дзе ўсяго-ўсяго можна было чакаць ад злоснага таты... Усё ж дзеці ўбачылі Новы Сьвет, і я ўдзячная Богу за Зробленае зь Яго дапамогай. А Бабуля пасьля мне расказвала народныя паданьні — якой ласкавай была Рагнеда зь сялянамі, простымі людзьмі.
Вэраніку мы ахрысьцілі ў касьцёле, хлопцаў — у царкве. Ванда — хросная Вэраніччына маці. І цётка, чапляючыся за гэтую прычыну, усё імкнулася зацягнуць сваіх пляменьнікаў, асабліва Вэраніку, у касьцёл. А я сьвядома і ўпарта ім процістаяла. Ім, бо й бацька, і маці былі на баку маёй сястры ў гэтай вайне. Ванду бацькі слухаюцца ва ўсім, бо на ёй хата трымаецца. Тут я зайздрошчу толькі самой сабе, бо ў мяне дзеці — чысты аркуш паперы, мяккі, некрануты плястылін — твары, выдумляй, што хочаш! А ў яе — старыя, прыгнечаныя хваробамі і страхам людзі. Я ёй спачуваю, як спачуваю свайму мужу, але заўсёды памятаю, што я — Маці і раблю сваю справу. А што інакш будзеш рабіць? Трохі павазіла дзяцей па касьцёлах, цэрквах, пазнаёміла іх — ну, і ладна. Далей хай самі выбіраюць. Малітвы сама перакладала з польскай, іх вучыла. Адразу дзяды закармілі ўнукаў цукеркамі, а як падрасьлі, сталі даваць пугі, а пасьля й зусім з хаты на сена прагналі. І добра зрабілі, бо мае прайдзісьветы хату б дзядам перакулілі. «Сама ня ведаеш, як у касьцёл зайсьці, і дзяцей не пускаеш! У споведзі не былі ні разу. Вунь Міцька (брат) сваіх завёз!» — давала мне ў плечы сястра. А раней за тое, што ўсталявала ў сваёй хаце сваю мову, плявала на мяне: «Ты ж беларуска!» Я моўчкі выцірала з твару пляўкі. Яна ня ведала, што я — Ліцьвінка, і ў яе не было Радасьці, якую ўведала я... О, мае дзеці ўжо прайшлі выдатную школу пакутаў і цярпеньня з маленства, і Вэраніка пасьля ціхенька скажа мне пра сваю цётку: «Яна ж па касьцёлах ходзіць, хоць бы раз зайшла да бабкі Зоні». «Перахрысьціцца ня ўмее, малітвам не навучаны!» — нападаў бацька на Міколку, калі яго настрашвалі дзяды. А я, не даслухаўшы ягоных натацыяў, хлопца — за руку, і беглі на электрычку, бо ў нас не было машыны, як, скажам, у Міці, каб прывезьці хоць хлеба й малака Бабулі. У нас і ў саміх часта не было хлеба й малака, але ж мы маладыя. У нас і рукі, і ногі, і вочы, а Бабуля з хаты сама ня выйдзе. І добра, калі хто зойдзе да яе, а калі не... Мінулым летам дзяды ўзялі нас у такія моцныя абцугі, і Вэраніка, упоцемку седзячы на сене, часта выдыхала да мяне зусім як пакутніца: «Мама, мне здаецца, што мы зусім адны на сьвеце. Бабка і кураняты». А то ўспомняць Вэраніка зь Міколкам старое жыцьцё: «А гэта было, калі яшчэ тата быў з намі». Тым летам мае малыя дзеці сталі дарослымі. Не, ведама ж, яны заставаліся дзецьмі, але навучыліся за ўсё плаціць самі, як тое й павінна быць у жыцьці. Не было грошай, каб завезьці іх да Бабулі. Я зьбірала на звалках анучы, паперы, бутэлькі. Здавала гэтыя адкіды, як мы кажам, жыду, і на такія вось заробкі купляла дзецям марожанае, пірожнае — трэба даць дзецям радасьць — ехалі ў электрычках зайцамі. Мне жудасна было пры думцы, што мае дзеці ня будуць ведаць Бабулі! Але цяпер будуць ведаць, бо Вэраніка сказала: «Мамачка, калі ў цябе будзе што-небудзь смачненькае, ты нам не давай, а завязі бабцы Зоні». Міколка мне надта добра памагаў у тых паходах па звалках. Пойдзем зь ім у безграшоўе ў вандроўку ці на роварах едзем, а ён мне бутэлек накалупае, што грыбоў у лесе! Ну й людзі памагалі нам, часта й зусім незнаёмыя, хто разумеў, за што я тузаюся. Уставала а палове на чацьвертую, усю чорную работу імкнулася перарабіць за дзяцей, каб дзяды ўжо ня надта раўлі на іх. Вечарамі ўцякалі на вогнішча. Міколка яшчэ зь вясны назапасіў запалак, паперы, запальнічак — на роспал. Бралі гэтае дабро, ліхтарык і, як сьцямнее — цераз плот, каб ня рыпнула брамка, каб ня ўчулі дзяды (!) — на выган. Аднойчы напала на нас Гарбузішына сучка Цэра. Жах! Вэраніка лезла на вуліцу як чарапаха, крахтала, як жабка. Згледзела Цэру — як страла, узьляцела назад, у дзедаў сад! І ад дабра Міколкавага адраклася! Рагочам цяпер, успамінаючы тыя баі. Дзеці любяць такія хованкі, ды яшчэ, каб дарослыя ўдзельнічалі ў іх. «Мама, ты найлепшая на сьвеце!» — найлепшы падарунак для любой мамы. Заканамерным вынікам такога вось суворага лета сталася нашая зь дзецьмі паездка на Аршанскую бітву, ці то дзень народзінаў Найсьвяцейшай Панны Марыі. Хаваю пакуль дома «Навіны» з нашымі фотаздымкамі.
...Устану гэтак сярод ночы. Дзеці салодка сьпяць на сене. Апранаюся, каб ехаць на ровары за 15 км да Койданава. А там зноў пераапранаюся і бягом на электрычку да Бабулі. Ягад ёй у лесе назьбіраю, зёлак розных, сёе-тое з агароду, але апошняга зусім мала, як украўшы папраўдзе, бо я тут не гаспадыня. Бабуля за ўсё плаціла са сваёй мізэрнай пэнсіі. «Мне ўсё роўна, каму плаціць», — казала. Вэраніка аднойчы прачнулася: «Мама, ты дужая». І зноў заснула. А мне й гэта як праменьчык Сьвятла сярод цемры. Дзякуй, дачушка!
Аднаго разу гэтак прыехала ў Койданаў сьцямна, адчыніла дзьверы ключом — на нашай канапе ляжыць лялечка чужая, з галавой пад коўдрай. Толькі й бачыла сьветлыя валасы ды туфлі ў вітальні. А нічога. Я папрасіла ў мужа дазволу прайсьці ў свой пакой. Тады яшчэ ў яго быў такі вінаваты выгляд і зусім не было гэтай унармаванай сёньняшняй агрэсіі. Разгарнула свае паперы, выкінула адтуль бел-чырвона-белы сьцяг, падарваны мне Вольгай Кацянковай з нагоды прыняцьця ў грамадзянства БНР Віці Матусэвіча... Гэта плата, трэба прыняць. Дастала свае тры вершы, напісаныя некалі ў юнацтве па-расейску і перакладзеныя цяпер па-Ліцьвінску. Ляжаць яны даўно ў «Нашай Ніве» і ў маіх сяброў. Сярод іх вось гэты, як на цяперашні момант напісаны:
Ні рэўнасьці, ні зайздрасьці, ні злосьці
Ні да каго няма.
Выправіла ў «Наша Слова». Хай і там пачуюць Ліцьвінаў. Гэта ж ня проста словы прыгожыя, жыцьцё ў іх укладзена.
Калі муж пачаў бушаваць, далікатна напісала сьвякрові, выправіла ёй беларускі каляндар садавода і агародніка ды фотаздымак мяне з Бабуляй і трыма маімі дзецьмі. Надта дорага гэты здымак каштаваў мне. Віталік у мяне — Блізьняты, вось і разрываўся, бедны, між бацькам і маткай. Аднойчы я ўгаварыла яго паехаць да Бабулі разам з намі. Узялі фотаапарат Адаменкаў. Муж уведаў пра тое, аж пачарнеў ад злосьці. Схаваў мае басаножкі. Ну, я набула старыя, ды паехалі. Зь Віталіка то й пачыналася ўся гэтая бура. Я не хацела дзяліць маіх дзяцей, але далей ісьці з намі яму не па сілах было. Я зразумела гэта, калі яму зрабілася блага на Чэрвеньскім рынку, покі мы хадзілі набываць прадукты для Бабулі. Гэта яго другі прыезд да бабкі Зоні. Усё ж добра, што нас сфатаграфаваў Сяргей. Жыў адзін час у яе хлапец-турэмшчык, покі мы яшчэ не адкрылі цалкам для сябе Нашай Бабулі. Ну, добра. Фотаздымак — гэта дакумэнт, памяць, як і запісы. Таму так і баяцца гэтага Сьвятла цёмныя. А басаножкі старыя аднойчы ня вытрывалі, падраліся. Добра, што хоць у Койданаве, ня ў Менску. Я разбулася, торбы цераз плячо — іду па асфальце басанож. Нейкі мужык-удавец ішоў з роварам, пашкадаваў мяне. Адбіўся ад сваёй кампаніі мужчынскай, узяў мае торбы. Падвёз да «Люксу», а далей зноў сама панесла.
Сьвякроў улетку двойчы высылала нам даляры ў капэрце і двойчы іх скрадвалі. Але гэта добра. Бо муж падбіваў Вэраніку на перадзел шмацьця, што высылала ягоная цёця Надзя з Аўстраліі. Баяўся, як і мае бацькі, што «Ганька ўсё пазвозіць турэмшчыкам, гэтым кацапам». А Бабуля мне сказала пасьля: «Ты мне нічога іхнага не вазі. Раз яны ня хочуць, мне яно ўсё роўна на пользу ня пойдзе».
Аж нарэшце пад Зьвеставаньне прыехала й сама сьвякроў з Латвіі. 75 гадоў старой, і выправілася ў такую далеч. Прывезла ўсяго. Ну, пашумела трохі на нас з Вэранікай, і тым канчаткова разьбіла даччыныя дзіцячыя ілюзіі. «Запрэцца ў школе, і піша-піша! Што яна там піша? Будзе ўжо трох пісараў!» Звадзіла яе ў царкву 22 сакавіка на Саракі, сорак мучанікаў, значыць. Дзьве сьвечкі купіла на апошнія грошы, што ў мяне заставаліся. Якраз жа аддала ўвесь заробак свой на курткі для Віталіка й мужа. Дала сьвякрові сьвечачку, а сваю паставіла за Кастуся Каліноўскага, якога павесілі ў гэты дзень. У царкве маліліся па-стараславянску, казалі па-расейску, напрыканцы яшчэ настрашылі, каб у сэкты не ўступалі. Як і ўсе, адстояла на каленях, толькі жагналася пяцярнёй ды не трыма пальцамі. Мусіць, спраўна ўсё выконвала, бо нейкі мужык нахвальваў мяне: «Добра, добра!» Толькі крыж не цалавала, бо непрыемна было, то й не чыніла гэткага фарысэйства, хоць сьвякроў і настойвала: «Ну, пацалуй! Што, табе няможна?» Змаўчала. Пазваніць на Віцебшчыну звадзіла сьвякроў на пошту да Барташэвіча. І настойліва запрашала яе прыехаць на ейную бацькаўшчыну ўлетку, на рускага Пятра, сьвята, што надта шануецца там. Сяргей Панізьнік мяркуе арганізаваць там фэст. І добра было б сабрацца нам усім разам у тым месцы!.. А ёй так хочацца пабачыцца з радзімай! О, гэтыя загарадкі, катушкі, сэкты! «Цэркваў многа, а Бог — адзін», — і яна ж казала добра ў свой час. У гаворцы і лістах я называю яе Мамай. Ці здолее ж яна разьбіць катушок у сваім сэрцы? Ці прыедзе ўлетку? Бабуля сказала: «Калі ў яе ў сям’і ўсё гэта было, то яна пойме...» Было ў яе і горш, мусіць, але ці зразумее?.. Гэта Бабуля абараніла маіх дзяцей, сказаўшы, што дзядам ня трэба шумець на ўнукаў, бо ў іх сваё жыцьцё. Але «такіх, як Яна, мала» — прызнала гэта і цётка Маруся, жонка дзядзькі Ромы-нябожчыка. Яшчэ бабуля казала, што жаніцца трэба з адной нацыяй, значыць, каб падыходзілі адно аднаму. І цяпер я думаю, што ейныя бацькі з Вострава Караліна Валерыя і Ян Матусэвічы адпавядалі, бо інакш адкуль бы ўзяліся такая прыроджаная вытанчанасьць, такая раскоша ейнай душы?
«Что это Вы всё пишете?» — хлопцы на дзяжурстве папыталіся ў мяне! «Ат, рабіць няма чаго!» — адказала. (Асьцярожней трэба быць!) «З запісу пачынаецца гісторыя», — слушна казаў у свой час Сакрат Яновіч, які колісь «цераз усю мяжу в-в-валок» для мяне тоўстую кнігу Міцкевічавых вершаў.
«Ты мяса не ясі, ты бальная на шызафрэнію! Нашто ж гэдак нішчыцца, калі ў нас усё ёсьць?» — крычала на мяне сястра. Але Бабуля аддавала апошняе, каб выправіць пасылку Віцю. Пасьля сядзела ў адзіноце бяз хлеба, без малака... Помню, аднойчы прынесла ёй назад кукурузныя шматкі, што ня ўлезьлі ў пасылку. «Ну, я есьці іх ня буду, можа, другі раз пашлем». Ах, Бабулечка!..
Авэ Марыя!
Бягуць у жаху злыя сілы...
Покі пісала, усё гучаў ува мне матыў з альбому «Сьвяты вечар», падараванага Дзімам. Даўно, яшчэ ў Рызе, пад час дзеяньня (адразу ідзе дзеяньне, пасьля занатоўваньне) «Вечаровай Латвіі, убачанай вачыма ранішняй Ліцьвінкі», мне прысьніўся сон: бягуць у жаху зь лесьвіцаў уніз папы, ксяндзы. Толькі апраткі іхныя чорныя, як цені, за імі імкнуцца. Была ў вёсцы ўчора, гаманіла зь цёцяй Карольцяй.
— Ну што робіць нашая пакутніца Зоня? Пэўна, сядзіць, як крот у нары, адна? — плачучы, найперш папыталася цёця.
— О, не! Яна ўсё ведае і бачыць больш за нас, відушчых і хадзячых.
— Трэ было б неяк у споведзі ёй пабыць. Мама мая ляжала некалі, то я аж зь Дзераўной тры разы ксяндза вызывала. Цяпер жа ў іх і машыны ёсьць. Толькі заплаціць трэба ім. Яна ж сама ня можа дайсьці. Гэта ж нам ганьба будзе, калі ня зробім.
Дзякуй, мудрая цёця Карольця! І праўда, трэба б схадзіць у Чырвоны касьцёл, дзе я замаўляла імшу па ўсіх памерлых Матусэвічах, дзе выкупіла «Пана Тадэвуша» ў іхнай бібліятэцы, дзе купляла каляду і сьвечкі для Бабулі, пагаварыць са сьвятаром. Хіба ж адной мяне Гэтая Бабуля датычыць? Хіба ж я адна падыму Гэтую Справу?
