З тымі, хто цябе разумее

З тымі, хто цябе разумее

Гутарка з удзельнікамі Літаратурнага Экспрэсу-2000

103 удзельнікі Літаратурнага Экспрэсу праехалі празь Менск так, нібы горад застаецца сталіцай БССР — з падкрэсьлена афіцыйнымі мерапрыемствамі, прыёмамі, сустрэчамі, рытуальнымі гоп-ца-ца псэўдафальклёрных калектываў і да сьмешнага знаёмай бураўкінскай рыторыкай пра чарнобыльскую трагедыю і «страшную радыяцыю дзяржаўнай хлусьні і бездухоўнасьці, што можа спапяліць мову беларускага народу».

Ніхто з тых, хто вызначае аблічча цяперашняй беларускай літаратуры ў яе разнастайнасьці: Алесь Разанаў, Уладзімер Арлоў, Адам Глёбус, Славамір Адамовіч — у склад беларускай дэлегацыі на Экспрэс зь нейкіх прычынаў не патрапіў (старэйшыя клясыкі, хочацца верыць, адракліся паездкі з прычынаў здароўя), дык ня дзівіць у такім разе, што ніхто й не прапаноўваў арганізаваць сустрэчы удзельнікаў «Цягніка Дружбы» з рэдакцыямі «НН», «Arche» ці «Фрагмэнтаў». У Міністэрстве Культуры ня маюць сумневаў, што аксакалы з «Маладосці» і клоўны з «Бум-Бам-Літу» нашмат больш красамоўна скажуць пра сёньня Беларусі і наш-боль-Чарнобыль. Дзяржаўны творчы саюз і ягоныя шматлікія выданьні па-ранейшаму прэтэндуюць на манаполію ў напаўліквідаваным беларускім культурным гета, нібы апэрэтачныя юдэнсраты — у жыдоўскіх канцэнтрацыйных кварталах часоў другой сусьветнай вайны. Ідэалягічныя чыноўнікі нутром чуюць тых, хто не ўяўляе пагрозы для сыстэмы, што — ужо! — «спапяліла» мову.

Я шукаў сустрэчы найперш з украінскімі, польскімі і літоўскімі ўдзельнікамі Экспрэсу ня толькі як з асабістымі сябрамі, але і як з прадстаўнікамі культураў, што найбольш услухоўваюцца ў нашую і шукаюць дыялёгу, з прадстаўнікамі тых краінаў, дзе найбольш перакладаюць беларускую літаратуру сёньня.

Даведацца пра месца іхнага выступу было няпроста. Але я не пашкадаваў, што змарнаваў час на высьвятленьне. Менавіта ў Музэі Багдановіча ў Траецкім прадмесьці, дзе, паводле афіцыйнага раскладу, мусіў выступаць Андрый Бондар, рэдактар украінскай газэты «Літаратура Плюс», і адбылася адзіная палкая дыскусія за два дні быцьця Экспрэсу ў Менску (а, магчыма, і за ўсе паўтара месяцы падарожжа літаратараў). Тэмаю сустрэчы мела быць нейкая гэткая «Мова літаратуры і мова дыпляматыі». Але размова перамясьцілася да таго, што некаторым з нас баліць, — Чачэніі.

Публікі амаль не было, толькі тыя, каму «па рабоце» мусова было прысутнічаць — супрацоўнікі «ЛіМу», бо фармальна гэта была сустрэча зь лімаўцамі, і маўклівыя гаспадары з Музэю, ды яшчэ пара панкоў, сярод якіх спсп.Чарота і Панізьнік.

Мне ад сустрэчы найбольш запомніліся не чачэнскія аргумэнты — ілюзіяў наконт каўкаскага генацыду я ня маю. Запомнілася, як прафэсар Чарота ў клятчастым гарнітуры гаварыў ад імя «Беларусі». «Мы» лічым, што любое яднаньне лепшае за разьяднаньне, «мы ў Беларусі» скептычна ставімся да эўрапейскай інтэграцыі, «мы» шкадуем пра разрыў былых сувязяў, «вы» вось тутака гаворыце пра Чачэнію, а вось «мяне як на працягу 15 гадоў кіраўніка сэкцыі перакладу Саюзу Пісьменьнікаў» клапоціць, што ў «нас» у Беларусі не падрастае маладая перакладчыцкая зьмена і «нашы» кантакты зь іншымі літаратурамі разарваныя. Зь ягонага боку была абсалютная неахвота думаць катэгорыямі рэальнасьці. Гэта ўкраінцы загаварылі пра дыскрымінацыю беларускамоўных, яны ж настоялі на дыскусіі пра Чачэнію. Сьвет жа, у якім жыве сп.Чарота, лунае, здавалася, па-за часам і прастораю. Ён прамаўляў пра хрысьціянскія вартасьці, «зоркі ў небе», «яднаньне» і «кантакты, што разьвіваліся ў савецкі час», цытаваў Багдановіча, але выключна, каб запратэставаць супраць умяшаньня ў чачэнскія справы і заглыбленьня ў рэальнасьць. І зноў вяртаўся да туману «сьвятых хрысьціянскіх каштоўнасьцяў».

Менскія сустрэчы зь пісьменьнікамі Эўропы, напэўна, спэцыяльна былі сплянаваныя гэткім чынам, каб пісьменьнікі-госьці як мага меней судакрануліся з рэальнаю беларускай часапрасторай. Каб было як мага менш заўважна, што існуе не адна беларуская культура з адной эстэтыкай і канонам спсп.Чароты, Пісьмянкова, Сасноўскага і Бураўкіна ды другаснымі ідэалягічнымі разыходжаньнямі ўнутры яе, а прынамсі дзьве, а напэўна і ўсе чатыры, бо побач зь беларускамоўнай беларускай культурай існуе ж і маладая беларуская культура расейскамоўная, і расейскамоўная культура імпэрская. І што гэтае рознакультур’е і спараджае змаганьне, у якім дзяржава выразна і драпежна прыняла пэўныя бакі.

Выявілася, што і пісьменьнікі нашых краінаў-суседзяў таксама шукалі сустрэчы з «Нашай Нівай» і «Arche», мо таму, што творчыя набыткі «Маладосці» і «Бум-Бам-Літу» нашмат больш гермэтычныя і звонку ня так заўважныя.

Наша гутарка адбылася за «Старавіленскім півам» у рэстаране «Ракаўскі Бровар» — на жаль, рэдакцыі і «Нашай Нівы», і «Arche» занадта малыя, каб умясьціць шасьцёра гасьцёў адначасова. У гутарцы ўзялі ўдзел Мікола Рабчук, публіцыст, адказны рэдактар кіеўскага інтэлектуальнага месячніка нумар адзін «Крытыка», Юры Андруховіч, ці ня самы чытаны з сучасных украінскіх пісьменьнікаў, Кацярына Батанава, кіеўская літаратарка, Андрый Бондар, Геркус Кунчус і Лаўрынас Каткус.

Мы былі яшчэ ўсе ў запале той дыскусіі, што ўзарвала сон Музэю — расейскія ўдзельнікі адстойвалі права Расеі помсьціць чачэнцам, украінцы, палякі, літоўцы гэтае права аспрэчвалі. Было горача.

Палітыка і літаратура

— Якая перадгісторыя дыскусіі, чаму спрэчка выбухнула ў Менску?

Юры Андруховіч: Пад час нядаўняга перабываньня ў Пецярбургу Мікола Рабчук купіў Литературную газету, а ў ёй была ўкладка «Петербург». І там былі апублікаваныя матэрыялы круглага стала з удзелам шасьцёх расейскіх інтэлектуалаў наконт чачэнскай вайны. І выявілася, што два ўдзельнікі круглага стала — гэта падарожнікі нашага экспрэсу, два расейскія пісьменьнікі. Адзін зь іх, сп.Варламаў, выступіў з дастаткова жорсткімі й катэгарычнымі заявамі. У іх апраўдваецца гэтая вайна, ён апэлюе да пачуцьця нацыянальнае годнасьці расейцаў. Ён кажа, што нам гэтая вайна патрэбная для ўмацаваньня нацыянальнай годнасьці расейцаў, страчанай пад час першае чачэнскае вайны, у тым ліку і ў выніку тэрарыстычнага акту Басаева ў Будзёнаўску. «Расея ня можа не адпомсьціць» чачэнцам, кажа ён. «Трэба ўжываць сілу, і ніякіх перамоваў — магчымае толькі сілавое рашэньне». Словы сп.Варламава ўзрушылі нас, і ўва ўкраінскіх пісьменьнікаў нарадзілася ініцыятыва напісаць ліст на імя расейскага прэзыдэнта з сваімі меркаваньнямі і заклікам спыніць баі, спыніць агрэсію, спыніць жорсткасьць. Подпісы пачалі зьбіраць у Маскве, сабралі 62 подпісы. У Менску мела адбыцца заплянаваная тутэйшымі арганізатарамі дыскусія на тэму «Мова літаратуры і мова дыпляматыі». Адным з удзельнікаў яе быў вызначаны Андрый Бондар.

Андрый Бондар: Мы падпісалі ліст супраць ваенных дзеяньняў у Чачэніі, а ня супраць Расеі як такой. Круглы стол у Литературной газете ўразіў нас бесчалавечнасьцю стаўленьня да чачэнцаў, і мы вырашылі прадэманстраваць свой пратэст і выклікаць расейцаў на шчырую размову. Яны разнэрваваліся. Яны высоўвалі свае стандартныя аргумэнты — што чачэнцы ёсьць тэрарыстамі, што Чачэніі нельга даваць свабоду, бо гэта рабаўласьніцкая нацыя, але яны так і не адказалі на нашае галоўнае пытаньне: за вайну яны ўсё ж ці супраць вайны.

Нам было прыкра за беларускіх інтэлектуалаў, удзельнікаў дыскусіі. Беларусы настолькі хацелі згладзіць усе куты, настолькі баяліся выказаць хоць нейкую пазыцыю... Мы як літаратары мусім гаварыць пра літаратуру, казалі яны.

Ю.А.: Хто ўвогуле прынёс палітыку сюды? Якое дачыненьне да нас мае гэтая Чачэнія? — абураліся яны. — Пра Чачэнію трэба гаварыць у Чачэніі, а пра Заір трэба гаварыць у Заіры. І ўвогуле, чаму вы тутака не гаворыце пра праблему Курдыстану, а гаворыце пра Чачэнію, закідаў нам сп.Чарота.

А.Б.: Едучы праз Расею, што вядзе вайсковыя дзеяньні супраць уласнага народу, мы як літаратары не маглі маўчаць. Мы ўсталі на абарону чачэнскага народу. Дый расейскага народу, што сам церпіць ад дзеяньняў уласнага кіраўніцтва. Выступілі супраць тых, хто праз мас-мэдыі пашырае чалавеканенавісьніцкія настроі.

Зь беларускай дэлегацыі ліст-зварот да Пуціна падпісаў толькі Андрэй Федарэнка, доўга нам дзякаваў і раіў не паказваць ліст іншым удзельнікам, а Вольга Іпатава і Леанід Дранько-Майсюк ліста не падпісалі.

Увогуле ліст падпісалі амаль усе цэнтральнаўсходнеэўрапейцы і не падпісалі многія заходнеэўрапейцы. Ніводзін з расейцаў не падпісаў.

І пра Беларусь таксама

— Гэта й былі асноўныя падзелы Эўропы, што выявіліся на прыкладзе Экспрэсу?

Ю.А.: Моўныя бар’еры замінаюць камунікацыі. Камунікацыя Ўсход—Захад адбываецца на павярхоўным узроўні, што залежыць ад валоданьня мовамі-пасярэднікамі. Мы ўвесь час таварышавалі сваім колам — украінцы, палякі, літоўцы, грузіны... У гэтым коле не прыходзілася тлумачыць элемэнтарныя рэчы, што, напрыклад, украінская мова адрозьніваецца ад расейскай. Заходнія літаратары таксама трымаюцца ў сваіх колах. Моўны падзел ляжыць на паверхні, але ён уключае ў сябе таксама глыбейшыя рэчы — спосаб жыцьця, мэнтальнасьць, умовы існаваньня, супольную мову ў нейкім шырэйшым, мэтафарычным сэнсе. Ад гэтага залежыць камунікацыя. Цяжка гаварыць пра нейкія найноўшыя тэндэнцыі ўкраінскай літаратуры з тым, хто дагэтуль ня ведаў, што ўкраінская мова адрозьніваецца ад расейскай.

Так, падзелы Эўропы застаюцца. І адчуваюцца. Для людзей з Захаду вялікім псыхалягічным выпрабаваньнем быў уезд у кірылічную частку сьвету. У Каралеўцы мы бачылі паніку ў іхных вачах, калі яны глядзелі на надпісы кірылічнымі літарамі, бо яны ня ўмелі арыентавацца ў гэтым сьвеце, дзе ня ўмееш нават прачытаць, як што называецца.

Літэкспрэс апраўдвае сябе на ўзроўні перакладчыцкіх праектаў, што зьдзяйсьняюцца ў нас на вачах. А дадатковы сэнс Літэкспрэс набыў сёньня ў Менску пасьля нашай дыскусіі пра Чачэнію і пра вайну. Дагэтуль, да Менску, усё было максымальна карэктна і адстаронена. Кожны чытаў свае тэксты, пасьля хтось іншы чытаў пераклад на мову краіны, у якой усё гэта адбывалася, падрыхтаваны загадзя. Паслухалі і разышліся. Тутака, у Менску, у гэтую атмасфэру ўварвалася нешта сапраўднае. Упершыню пад час дыскусіі мы ўвайшлі ў стан абсалютнага ўнутранага напружаньня, шукалі аргумэнты, каб пераканаць сябе саміх, што мы маем рацыю, што мы павінны былі зрабіць тое, што зрабілі. Мы мусілі адказаць на закіды расейцаў, даказаць, што гэта ня проста танная інтрыжка ўкраінцаў, што хочуць гэткім чынам прыцягчы да сябе ўвагу. Што мы падпісалі зварот, каб сказаць кіраўніку дзяржавы, што вядзе несправядлівую вайну, што гэтая вайна — несправядлівая.

Мікола Рабчук: Пра Чачэнію вы перад мною добра ўсё сказалі. Я адно шкадую, што мы ў пэўным сэнсе выдыхліся на чачэнскай тэме і ня мелі запалу як сьлед зьвярнуць увагу на беларускую праблематыку. Я адно кароткай рэплікай пасьпеў сказаць пра парушваныя правы беларускамоўнага насельніцтва Беларусі, пра ненармальную сытуацыю, калі карэннае насельніцтва стае фактычна чужынцамі на ўласнай зямлі і ягоныя правы ўсяляк уціскаюцца. Я спадзяваўся, што беларускія калегі разаўюць гэты матыў, але, на жаль, марна. Праўда, і абсякаць яны мяне ня сталі, так гэтая тэма і завісла ў паветры. Між тым, гэты сапраўды важная тэма. Мы бачым, як славянскі народ зь вельмі цікавай культурай ставяць на мяжу зьнікненьня. Мы бачым, як паноўная расейскамоўная большасьць ня толькі нічога ня робіць, каб падтрымаць беларускамоўных, але, наадварот, усяляк абмяжоўвае іх чалавечыя правы і на асьвету, і на атрыманьне інфармацыі. Гэта мусіла б стаць аб’ектам нашай увагі.

Пытаньне сумленнасьці

— Каб ваш Экспрэс ехаў 70 гадоў таму, каб у ім ехалі ня Юры Андруховіч, Дубраўка Ўгрэсіч і Андрэй Федарэнка, а Рамэн Ралян, Максім Горкі, Яніс Райніс, дык да пісьменьніцкага звароту неадменна прыслухаліся б. Але якія шанцы, што да вашага звароту нехта прыслухаецца цяпер? Што, голас пісьменьнікаў усё яшчэ нешта важыць у сёньняшнім сьвеце?

М.Р.: У Польшчы, калі мы былі ў Мальбарку, я купіў газэту, а там — інтэрвію з Станіславам Лемам. Аказваецца, перад нашым лістом быў падобны пратэст супраць вайны ў Чачэніі, падпісаны некалькімі сотнямі эўрапейскіх інтэлектуалаў. Лем быў сярод тых, хто падпісаў, хоць у гутарцы з журналістам сказаў, што ня верыць у гэтыя подпісы, што гэта ўсё дурніцы. Лепш, кажа, сабраць пару соцень даляраў, чым пару соцень подпісаў на карысьць пацярпелых. А навошта ж вы падпісалі, пытаецца карэспандэнт. Ну, мяне папрасіў мой прыяцель Чэслаў Мілаш, кажа Лем.

Думаю, Лем трохі франдуе і фраерыцца, бо, каб ён не хацеў, ня стаў бы падпісваць і для Чэслава Мілаша. Недзе ў глыбіні душы і ён спадзяецца, што кропля точыць камень. Ні Лем, ні Андруховіч ня маюць ілюзіяў што да ўплыву нашых пратэстаў. Зь іншага боку, нават калі шанцы на тое, каб быць пачутымі, мінімальныя, гэта варта было зрабіць хоць бы для таго, каб мы самі сябе паважалі. Каб тыя, што вядуць вайну, ня думалі, што ўсе з гэтым зьмірыліся. Гэта пытаньне асабістай сумленнасьці і адказнасьці.

А.Б.: Мы сваімі подпісамі хацелі найперш нагадаць заможнай частцы Эўропы, што адказнасьць за Чачэнію ляжыць і на іх, бо Эўропа сканчаецца на Ўрале. Чачэнія — вялікая ганьба найперш Эўропы Заходняй, што не ўжывае дастатковых мераў, каб стрымаць расейскія ваенныя злачынствы.

Мы ведаем, што гэтыя лісты не даходзяць да адрасата, але мы не маглі ехаць праз Расею, што стварыла канцлягер у Чарнакозаве, і не падпісаць гэтага ліста.

Гэта элемэнтарныя рэчы: пісьменьнік ня можа ня быць супраць людзкое сьмерці, гвалту, руйнаваньня гарадоў.

Калі б Польшча бамбіла Беласток або Шлёнск, мы б таксама выступілі зь лістом да Квасьнеўскага.

— Вы выяўляеце ангажаванасьць у грамадзкія справы. Але дзе межы гэтай ангажаванасьці, дзе яна мусіць пачынацца? Там, дзе кроў, дзе гвалт, там пісьменьнік павінен умешвацца, кажаце вы. А калі няма вялікай крыві, а ёсьць задушэньне культуры, скажам?

М.Р.: Пісьменьнік ня ў стане рэагаваць на якую-кольвек несправядлівасьць, але пісьменьнік, як любы чалавек, чульлівы да любой несправядлівасьці. Гвалт любы мусіць быць асуджаны, у любой форме.

І я, і мае калегі падпісалі б такі самы пратэст супраць бамбаваньня сэпаратыстаў у нас ва Ўкраіне, у Данбасе ці Крыме, бо я ўважаю, што ніякі шматок зямлі ня варты таго, каб за яго гінулі людзі. Калі нейкая тэрыторыя хоча аддзяліцца, а яе насельніцтва настолькі ненавідзіць мэтраполію, дык няма сэнсу ўтрымліваць сілком, нікога ня трэба трымаць сілком. Праблема, зь якой сутыкаецца Расея ў Чачэніі, — не ўнікальная. Такія праблемы перажылі ўсе імпэрыі сьвету. Францыя мела падобныя праблемы ў Альжыры, дзе ішла падобная бязьлітасная вайна з арабамі. Такія праблемы мелі іншыя краіны з калёніямі. Расея ж чамусьці ўпарта не жадае прызнаць, што ўвесь Каўказ быў інкарпараваны ў Расейскую імпэрыю сілаю. А любыя калёніі ўрэшце павінны стаць незалежнымі.

Косаўская праблема ў гэтым кантэксьце наўрад ці магла б стаць казырнаю картаю расейцаў. Яна хутчэй была б аргумэнтам супраць расейскае палітыкі, бо Захад, які зрэагаваў у Косаве на генацыд альбанскага насельніцтва, калі б ён быў не крывадушным, а досыць пасьлядоўным, ён мусіў бы таксама зрэагаваць на генацыд, ажыцьцяўляны расейцамі супраць мірных жыхароў Чачэніі.

Чачэнія — найвышэйшы сэнс

— Такі праект, як Літаратурны Экспрэс, мусіць перасільваць пісьменьніка. Ці ж штука — месяц у кампаніі тых самых людзей, месяц выступаў на тыя самыя тэмы. Што вы здабылі, паехаўшы з Экспрэсам?

Геркус Кунчус: Я бачу найвышэйшы сэнс гэтага нашага падарожжа якраз у гэтай сьціплай заяве, якую мы падпісалі. Мы разумелі, што гэта ня дойдзе да расейскага бога...

М.Р.: Але дойдзе да праўдзівага Бога!

Г.К.: Хіба так, хіба так!.. Але мы мусілі гэта зрабіць, і я страшэнна задаволены, што зрабілі. І сёньняшняя менская дыскусія таксама ўсьцешыла мяне — нам удалося зьвярнуць увагу на тэму Чачэніі, прымусіць іншых задумацца. І ўдвая цешыць, што гэта ініцыявалі ўкраінцы, палякі, літоўцы, грузіны, латышы, што гэта была наша супольная рэгіянальная ініцыятыва.

Ю.А.: Я не пагаджуся, што наш пратэст ні да каго ня дойдзе. Дойдзе, упэўнены, прынамсі, у выглядзе аналітычных запісак. Такіх пратэстаў было няшмат. Кожны зь іх мае вагу. Раней пратэсты супраць вайны ў Чачэніі паступалі найчасьцей у выглядзе нейкіх дыпляматычных рэкамэндацыяў, пажаданьняў міжнародных фінансавых арганізацыяў. Цяпер пісьменьнікі, людзі незаангажаваныя, непалітычныя, якія падкрэсьліваюць сваю незалежнасьць, пратэстуюць. Я на месцы ўладаў Расеі прыслухаўся б да голасу пісьменьнікаў Эўропы.

Пісьменьнікі могуць многа зьмяніць у сфэрах, якія беспасярэдне ад літаратуры не залежаць. Я дужа сумняваўся ў дзейснасьці такое арганізацыі, як ПЭН-клюб. Мяне летась запрасілі ў Варшаву на апошні ў гэтым стагодзьдзі ягоны кангрэс. Я быў настроены страшэнна скептычна, з сумам назіраў, як фармальна галасуюць ягоныя ўдзельнікі, паднімаюць свае мандаты, слухаў гэтыя фармальныя заклінаньні пра свабоду слова, сумленьня, але ўсю маю крытычнасьць пераважыў той факт, што ў сувязі з правядзеньнем гэтага кангрэсу, дзякуючы настаяньню польскага міністра замежных справаў, у Віетнаме вызвалілі дысыдэнта, які перад тым правёў 18 гадоў у турме — і ён быў госьцем гэтага кангрэсу. Дык значыць, нават на ўзроўні канкрэтных справаў можна нешта рабіць. Гэта і ёсьць для мяне адказ на пытаньне пра межы заангажаванасьці. Фактычна іх няма. Я ня веру ў пісьменьніка, які не цікавіцца палітыкай. Ён можа ня браць у ёй удзелу беспасярэдне. Але так ці інакш усё, што ты пішаш, ужо нейкай мерай мае дачыненьне да яе.

Кацярына Батанава: Дэклярацыя супраць чачэнскай вайны, якую мы падпісалі, зламала сьцяну між пісьменьнікамі з Заходняй і Цэнтральнай Эўропы, што адчувалася ў першай частцы падарожжа. Я ня думаю, што тыя зь пісьменьнікаў, што не падпісалі Дэклярацыі, былі сапраўды нязгодныя, як яны казалі, з адным словам у ёй ці зь нейкай адной з фармулёвак у шапцы. Для большасьці зь іх гэта было праз адсутнасьць уласнай пазыцыі па гэтым пытаньні. Мяне гэта не пячэ асабіста... Або — мяне гэта закранае, але я баюся быць палітычна некарэктным... Мне жывецца спакойна, я вядомы пісьменьнік, і я не хачу ні ў што ўмешвацца, каб нікога не абразіць... Там недзе існуе мяжа Эўропы, і хай яна існуе — мо дзе за Нямеччынай яна праходзіць, мо за Польшчай, і хай праходзіць...

А.Б.: Сярод тых, хто не падпісаў ліста, было многа тых, хто адчувае сымпатыі да Расеі і расейскай культуры. Для іх краіна, якая дала сьвету Дастаеўскага і Талстоя, мае права на ўсё.

Адказнасьць расейскай культуры

— Цяперашняе маўчаньне расейскай культуры, яе негалосная згода з крывавай пацыфікацыяй Чачэніі — гэта што, працяг расейскай культурнай традыцыі ці разрыў зь ёю? Дастаеўскі і Талстой — як бы яны паставіліся да гэтай вайны?

М.Р.: Бярдзяеў ускладаў адказнасьць за бальшавізм менавіта на расейскую інтэлігенцыю. Я б прадоўжыў гэтую думку. Мне здаецца, што расейская культура выхавала расейскі імпэрыялізм і расейскі нацыяналізм сёньняшняга дня. Адказваючы на пачатку нашай вандроўкі, у Мадрыдзе, таму самаму сп.Варламаву, я сказаў, што расейская культура ня толькі зрабіла ўнёсак у зруйнаваньне Бэрлінскага муру (на што ён рабіў націск), яна таксама паспрыяла пабудове гэтага муру, і ня толькі гэтага.

Рэакцыю Дастаеўскага і Талстоя на сёньняшнія падзеі няцяжка прадбачыць. Мы знаем, колькі ксэнафобіяў разьліта ў тэкстах Дастаеўскага, і знаем, што ён пісаў з нагоды аналягічных сучасных яму падзеяў, а таксама ведаем усю расейскую традыцыю яшчэ ад Пушкіна і ягонай сумнавядомага пасланьня «Паклёпнікам Расеі», дзе ён дужа пахвальна адгукаецца на прыдушэньне польскага паўстаньня. Талстой, які быў своеасаблівай постацьцю, хочацца верыць, застаўся б пацыфістам і ў гэтай сытуацыі. Увогуле ж расейская культура безумоўна адказная за той нарцысізм, што сфармаваўся ў расейскім грамадзтве, за тую бязьмерную амбітнасьць, за няўменьне засяродзіцца на ўнутраных праблемах, заўсёднае акцэнтаваньне праблемаў сусьветных, нейкай глябальнай адказнасьці і глябальнага пакліканьня расейскага народу, хоць расейскі народ мае многа ўнутраных праблемаў, якія і трэ было б пачаць вырашаць.

А.Б.: Расейская культура перажывае балючы працэс новага атаесамленьня, яна пачынае ўсьведамляць страту імпэрскага статусу Расеі і статусу вялікай нацыі. І боль ад гэтай новай ідэнтыфікацыі выплёскваецца іншы раз вялікім гвалтам і брутальнасьцю, жорсткасьцю расейцаў, што ня хочуць мірыцца з новым сваім статусам у сьвеце. Украіна стасоўна Расеі дасягнула важнае рэчы — расейцы ў сваіх газэтах пішуць пра Ўкраіну як пра іншую рэальнасьць, якая ім не належыць. З праклёнамі, пратэстамі, але ўсё ж вызнаецца іншасьць Украіны. Гэта, на маю думку, і ёсьць галоўным дасягненьнем апошніх гадоў у нашых дачыненьнях.

Прорва ў нашых вачах

— Прорва між расейцамі і эўрапейцамі ў выніку такіх дыскусіяў, як сёньняшняя, большае ці меншае? Ці такія дыскусіі спрыяюць адчуваньню расейцамі супольнасьці трывогаў сваіх і ўсіхных ці, наадварот, умацоўваюць у расейцах пачуцьцё самоты, ізаляванасьці і крыўды на варожае атачэньне?

К.Б.: Прорва існуе ў нашых вачах, ня ў іхных. Мы як творцы з посткаляніяльных краінаў бачым, наколькі адрозьніваецца Расея ад Эўропы. Але Захад — і тутака ня трэба мець ілюзіяў і цягнік гэта толькі яшчэ раз пацьвердзіў — глядзіць на Расею як на экзатычную краіну, але з захапленьнем. Гэта монстар, якім яны захапляліся, які паважалі. Многія ўдзельнікі Экспрэсу маюць левыя перакананьні, хоць ня маюць левага досьведу, яны ідэалізуюць Расею, таму наіўна думаць, што тыя людзі, што не спазналі нагі Расеі на сваёй сьпіне, усьведамяць, што адбываецца ў Чачэніі і што можа адбыцца зь нейкім іншым суседам Расеі. Ясна, што існуе разрыў ува ўспрыманьні Расеі ў нашых вачах і ў вачах тых, хто ня мае ў сваім досьведзе расейскіх танкаў і расейскай рукі.

Пісьменьнік — як пустэча

— Большасьць заходніх пісьменьнікаў — зь лявіцы. А якія перакананьні большасьці літаратараў з Цэнтральна-Ўсходняй Эўропы, што падарожнічаюць? Якую ідэалёгію спавядаеце вы?

Эўгеніюс Алішанка: Пісьменьнік, па сутнасьці, іншая структура, чым палітык, які дакладна вызначыў, да якой партыі ён належыць, інтарэсы якой групы насельніцтва адстойвае. Пісьменьнік — гэта усеабдымная істота. Ён як пустэча — ён мусіць быць адкрыты сьвету, усяму, што адбываецца. У пісьменьніка мысьленьне не палітычнае, ён ня можа мысьліць катэгорыямі, што вось, калі мы ўвядзем войскі туды, дык там загіне дзесяць чалавек, а гэта лепш, чым калі мы не ўвядзем туды войскаў. Пісьменьнік мысьліць па-іншаму. Для яго кожнае жыцьцё — бясцэннае. Як пісьменьнікі мы мусім быць лева-правымі і гатовымі да ўсяго, што адбываецца. Наша пазыцыя мусіць быць дэканструктывісцкай. Мы павінны па магчымасьці разбураць тыя міты, што складваюцца. У выпадку Чачэніі мы супраць таго, каб складваліся міты, што выразна складваюцца ў расейскай інтэлігенцыі: напрыклад, міт помсты, адплаты.

Г.К.: Маё крэда — ня йдзі папярод натоўпу, ня йдзі ззаду натоўпу, ідзі побач з натоўпам і назірай, і назірай.

Мая інтымная Эўропа

— Вы кажаце пра існаваньне пэўнае цэнтральнаэўрапейскае прасторы. Кажаце, што ў Заходняй Эўропе пісьменьнікам цікавыя пісьменьнікі з сваіх краінаў і абыякавыя літаратары з суседніх краёў. А ўкраінцам баліць Чачэнія, беларусы перакладаюць славенцаў, літоўцы сочаць за польскімі падзеямі. Значыць, сапраўды існуе асобная культурная прастора на абшарах былой Рэчы Паспалітай, былых Аўстра-Вугорскай і Савецкай імпэрыяў. Якія шанцы на захаваньне гэтае прасторы?

Ю.А.: Я ня ведаю, што прагназаваць. Гэтая ідэя была паддадзеная ў 90-я гады сур’ёзнаму выпрабаваньню, бо ў краінах Цэнтральнае Эўропы адбываліся розныя працэсы, краіны аказаліся ў розных вайскова-палітычных блёках. У зьвязку з геапалітычным ціскам ідэя ў сваім чыстым выглядзе на ўзроўні культурфілязофіі ў значнай ступені захісталася, то бок пад канец 90-х дыскусіі пра Цэнтральна-Ўсходнюю Эўропу ўжо выклікалі ў многіх скептычную ўсьмешку. Пра гэта столькі гаварылася, нагаварылі столькі дурніцаў, што і працягваць пра яе гаварыць было трошкі сьмешна. Пэрспэктывы гэтай ідэі — калі мець на ўвазе прастору ідэяў — зьвязаныя з пэрспэктываю далучэньня да гэтае прасторы новых тэрыторыяў. Беларуская і ўкріанская думка могуць вельмі шмат новага ўнесьці ў цэнтральнаўсходнеэўрапейскую ідэю і адпаведна прынесьці нешта новае для яе разьвіцьця. Бо калі йдзецца пра палітычны выбар, дык зь ім усё больш-менш зразумела, але наступствы такога палітычнага выбару могуць быць непрадбачальнымі, і тутака ўласна паўстае гэтая прастора магчымасьці, прастора загадкавасьці будучыні, дзе, я ўпэўнены, гэтая ідэя набудзе нейкія іншыя вымярэньні, у першую чаргу, мабыць, усё-ткі вымярэньне індывідуальнае. Мой самы апошні досьвед — напярод зададзеная тэма для новай, супольнай з польскім пісьменьнікам Анджэем Стасюкам кнігі, што будзе складацца з двух эсэ пра Цэнтральна-Ўсходнюю Эўропу. Тэма быццам бы ўжо набіла аскоміну, пра гэтую тэму ўжо і гаварыць нібы сорамна. Мы не змаўляліся зь ім, як мы будзем пісаць, толькі дамовіліся пра памер тэксту. Але аказалася, што абодва эсэ лучыць пэўны глыбака індывідуальны і нават інтымны падыход да тэмы. Ты паўстаеш перад сытуацыяй, калі ты проста павінен сказаць нешта найважнейшае пра сябе самога, і сказаць таму, хто здольны цябе зразумець. Вось два ключавыя моманты для нашага існаваньня тутака ў Цэнтральна-Ўсходняй Эўропе: магчымасьць гаварыць надзвычайна важныя рэчы і магчымасьць гаварыць тым, хто цябе разумее.

Прэзыдэнту Расейскай Фэдэрацыі
Спадару Пуціну У.У.
ад эўрапейскіх пісьменьнікаў,
удзельнікаў міжнароднага праекту
«Літаратурны Экспрэс Эўропа-2000»

7 ліпеня 2000 году
Масква, Расея

Вельмішаноўны спадару Прэзыдэнце,

мы, група эўрапейскіх пісьменьнікаў, удзельнікаў міжнароднага праекту «Літаратурны Экспрэс Эўропа-2000», глыбака занепакоеныя ваеннымі дзеяньнямі, якія ўзброеныя сілы Вашай краіны вядуць на тэрыторыі маленькай аўтаномнай рэспублікі Ічкерыя. Фактычна, на падставе «барацьбы з тэрарыстамі», ажыцьцяўляецца масавае забойства мірных жыхароў, руйнаваньне чачэнскіх гарадоў і вёсак, вынішчэньне цэлага народу, які ніколі добраахвотна да Расеі не далучаўся.

Мы заклікаем Вас, спадару Прэзыдэнце, праявіць разважлівасьць і дальнабачнасьць, а галоўнае — чалавечнасьць, годныя лідэра вялікай краіны, і ўжыць увесь Ваш палітычны ўплыў, усе даступныя Вам дыпляматычныя сродкі, каб спыніць ганебную вайну і вырашыць канфлікт шляхам перамоваў. Бо вайна нясе сьмерць і разбурэньні ня толькі чачэнцам, але й самім расейцам. Яна дэмаралізуе армію, абуджаючы ў вайскоўцах самыя паскудныя жывёльныя інстынкты, правакуе разгул псэўдапатрыятычнай ксэнафобіі ў расейскім грамадзтве, кампрамэтуе Вашу краіну ўваччу сусьветнай грамадзкай думкі.

Хочам верыць, што ў ХХІ стагодзьдзе Расея ўвойдзе не абцяжаранаю імпэрскімі амбіцыямі і анахранічным жаданьнем навязваць сваю волю іншым народам.

З павагай,
эўрапейскія пісьменьнікі

Томаш Ражыцкі

Яцэк Падсядла

Яцэк Пацоха

Юры Андруховіч

Кацярына Батанава

Андрый Бондар

Мікола Рабчук

Лаўрынас Каткус

Геркус Кінчус

Эўгеніюс Алішанка