Зьміцер Бартосік
Рэстарацыя «Дзікае паляваньне»
Ёсьць такі мілы віленскі анэкдот. Мужчына нападпітку заходзіць у краму і зьвяртаецца да прадавачкі: «Аш норю... Аш норю, блін... Аш норю... трупуті... трупуті... да мать твою!» Тая яму адказвае: «Говоріте пожалуйста по-рускі». «Э не, — адказвае мужык, — я трідцать лет слушаю ваш русскій, а вот теперь вы мой літовскій послушайте».
Неяк я ўвасобіў гэты анэкдот у жыцьцё, дакладна разыграў сцэнку ў адным менскім Макдональдсе, напэўна, самай «русской» забягалаўцы нашай сталіцы. Толькі заміж «аш норю» была тая самая славутая «філіжанка кавы», усё астатняе засталося, як у показцы. І фраза «паслухайце маю беларускую» дакладна легла ў патрэбны мне кантэкст. Дзяўчушка ў фірмовай кепачцы крыху зьбянтэжылася «за свой русскій», але зь філялягічнаю задачаю справілася пасьпяхова.
Колькі пасьля ў падобных сытуацыях я пераконваўся, што беларускае слова больш грунтоўна гучыць і запамінаецца тымі, хто нас абслугоўвае, калі вымаўляецца не як штодзённы подзьвіг, нібы «апошняе слова перад расстрэлам», а з прыязнаю ўсьмешкай. Нібы ў пацьверджаньне гэтаму нядаўна вычытаў у Івана Вазава наступныя думкі:
«Прыгнёт пры ўсіх яго злыбедах мае й адну прывілею: ён робіць народы вясёлымі. Там, дзе арэна палітычнага й духоўнага жыцьця ўзятая пад замок, дзе няма ўмоваў хутка стаць багатым і славалюбныя натуры ня маюць прасторы для дзейнасьці, грамада растрачвае свае сілы на высьвятленьне асабістых адносін і плёткі, а ўцехаў і весялосьці шукае й знаходзіць у звычайных, маленькіх і танных жыцьцёвых радасьцях. У заняволеных народаў выпрацоўваецца свая філязофія, якая прымірае іх з жыцьцём. Асобны чалавек, трапіўшы ў няўцешнасьць, часта сканчае куляю ў скроню альбо пятлёю на шыю. Зьняволены ж народ, хоць будзе ён у становішчы безнадзейным, самагубствам ніколі не сканчае: ён есьць, п’е й робіць дзяцей. І весяліцца».
Наколькі ж высновы балгарскага клясыка, што апісваў свой народ пад самым жорсткім ярмом, не дапасоўваюцца да нашай сёньняшняй сытуацыі! Мы ямо, п’ем і робім дзяцей. Але безь весялосьці. Быццам прысуджаныя да пажыцьцёвага тэрміну зьняволеньня. Хоць ніякага зьнешняга прыгнёту цяпер няма, і фраза «акупацыйная ўлада» гучыць непераканаўча. А вось вядомае кожнаму беларусу словазлучэньне «людзьмі звацца» ніяк не напоўніцца зразумелым зьместам, застаючыся сумнай актуаліяй. А можа на сёньня «людзьмі звацца» — гэта толькі і ўсяго свабодна карыстацца сваёю мовай, даючы зразумець хамам, што яны размаўляюць з чалавекам, для якога нацыянальная годнасьць неадрыўная ад чалавечай? З усімі, як кажуць, наступствамі.
Зрэшты, з хамствам змагацца можна і ў антуражы фарсу. Як гэта робіць адзін мой знаёмец — беларускі расеец, чыста менскі мэнэджэр адной квітнеючай фірмы, маладзён, якога сьмела можна назваць «новым беларусам». Не за наварочаную кватэру ў цэнтры гораду, і не за сотавы тэлефон. За сваё жыцьцё ён не напісаў ніводнага беларускага слова, але чытае рэгулярна. Каб не адстаць ад жыцьця. А яшчэ ў яго ёсьць своеасаблівае хобі. Ён любіць, каб прадавачкі, афіцыянткі ды іншыя «працаўнікі зь людзьмі» на яго глядзелі як на паважанага кліента, зь ветлівай усьмешкаю. І адпаведна абслугоўвалі. Калі ж не... Тады пачынаецца спэктакаль, дзе галоўную ролю ён забірае сабе. Колькі афіцыянтак і прадавачак страцілі сваю працу дзякуючы незабыўнай сустрэчы зь ім! Але ягоны досьвед варты перайманьня. Вось што ён мне распавёў:
-- У нейкай кавярні аднойчы зь сябрам вырашылі прапусьціць па кілішку гарэлкі. Выдатная кавярня, у цэнтры Менску. І ўсё было, як чакалася, добра. І ежа добрая, і гарэлка смачная. Да таго часу, калі афіцыянтка пачала фарбаваць вусны. У залі. Яно б някепска, калі б было ў прывакзальным рэстаране. Цудоўная дзяўчынка, прыгожая. Але ж я не ў прывакзальны рэстаран прыйшоў! Абразіла мяне гэта. І я падказаў дзяўчынцы: «Калі гэта мы ў кавярні, у Эўропе, ня трэба так рабіць». Дзяўчынка не зразумела і даволі ветліва сказала: «Ну і што. Какое вам дзела». Ня даў я сабе рады сьцярпець гэтую абразу. Схапіў дзяўчынку за вуха (не ў літаральным сэнсе) і сказаў: «Дзяўчынка, якая найвышэйшая службовая асоба зараз прысутнічае ў кавярні?» На шчасьце, уладальнік кавярні быў. І пайшлі мы зь дзяўчынкай да ўладальніка. «Добра, — сказаў я яму, — калі Вы жадаеце зрабіць кабак з халдзеямі, дык гэта ў Вас атрымліваецца добра. Але ж тады я памыліўся. Я думаў, што гэта файная кавярня, недалёка ад майго дому, дзе можна й кавы выпіць, і гарэлкі з добрым сябрам. Атрымліваецца што не, гэта кабак. Зьдзівіўся ўладальнік: «Як так! Мая кавярня павінна быць найлепшай у Менску. Гэта не кабак, а кавярня!» Доўга паціскаў мне руку ўладальнік. Дзякаваў і запрашаў заходзіць яшчэ. Што я й зрабіў празь некалькі тыдняў. Першае, што я спытаў: «Дзе ж прыгожая афіцыянтка? Ці нафарбавала сёньня яна свае вусны?» Сумна адказаў мне бармэн: «Звольнілі Таню. Не ў маю зьмену было. Тут нейкі умнік беларускі хазяіну наплёў пра яе. Куды яна пойдзе, бедная?» Я таксама пашкадаваў Таню. І сапраўды, куды яна пойдзе? З нафарбаванымі вуснамі...
Аднойчы я й сам азадачыў такога вось уладальніка кавярні. Кавярні зь беларускай назвай і «прыкольным» мэню, дзе ўсе стравы названыя цытатамі з «Дванаццаці крэслаў» Ільфа й Пятрова. «А Вы чыталі «Дзікае паляваньне караля Стаха?» — запытаўся я. «Ну, хто ж у Беларусі не чытаў «Дзікага паляваньня!» — быў ягоны адказ. Праз хвіліну ён зразумеў, да чаго я хілю. І тут яго панесла. «Чорт пабірай! Гэта ж які можна інтэр’ер адгрохаць! Якой містыкі нагнаць! Над кожным сталом — радавы партрэт! А афіцыянтаў — пад пэрсанажаў апрануць! Каб гэты, як яго... Філіпаў граў, ага, Дубатоўк каб за мэтра быў. І карліка абявязкова знайсьці! Вось дык ідэя! Ну, дзякуй!»
Разгорнем Караткевіча.
«Хутка на маім блюдзе ляжаў вялізны гусь з брусьнічным варэньнем, індыковая ножка зь яблыкамі, салёныя грыбы, дзясятак калдуноў, а з усіх бакоў толькі й чутна было:
— А вось пампушкі з часнаком... А вось, пане, кавалачак шыначкі дзікага япрука, наперчаны, агнём гарыць. Памяцьцю маці заклінаючы — вазьміце... А вось цудоўная... А вось незвычайны...
— Вось як у нас па-беларуску частуюць, — рагатаў гаспадар, пабачыўшы, што я зусім разгубіўся.
— Го! Старку польскую ведаеш, гарэлку ведаеш, хахлацкі спатыкач таксама, а нашага «трыс дзівінірыс» ня ведаеш. Гэта, браце, па-літоўску «тройчы дзевяць», гарэлка на дваццаці сямі травах. Мы яе сакрэт у літоўцаў выведалі стагодзьдзі таму. Зараз яе й самі літоўцы забылі, а мы яшчэ памятаем. Пі на здароўечка, пасьля я цябе стаўным мёдам пачастую.
— А гэта што? — спытаў я, торкаючы відэльцам у нешта цёмнае на талерцы.
— Каханенькі ты мой, гэта ласіныя губы ў падсалоджаным воцаце. Еш, браце, сілкуйся. Гэта страва для волатаў. Продкі нашы, зямля ім пухам, не дурныя былі. Еш, абавязкова іх еш.
А праз хвіліну, забыўшыся, што рэкамэндаваў «губы», крычаў:
— Не, браце, ты ў мяне адсюль, не пакаштаваўшы халодных пірагоў з гусінай пячонкай, ня пойдзеш. Антось, сюды!»
Я пайшоў з кабачка, пакінуўшы ягонага гаспадара ў прыўзьнятым настроі. Ён дарэмна мне дзякаваў. Ідэя не мая. Ды й ці новая яна? Ідэя фэерычнага ператварэньня нацыянальнага бэстсэлера ў дэкарацыі рэстарана. Але, мусіць, ня хутка я пакаштую тых ласіных губ. Ужо назаўтра таму гаспадару ідэя падасца занадта штучнай і нерэальнай. Штосьці не дазволіць яму пачаць першыя захады да яе ажыцьцяўленьня. Гэтае штосьці ня мае ніякага дачыненьня ні да палітыкі сёньняшніх уладаў, ні да неспрыяльнага эканамічнага становішча. Гэтае штосьці аднае прыроды з нежаданьнем беларускага патрыёта гаварыць па-свойму па-за сваёю скрайняй хатаю. Гэтае штосьці падобнае на просты рэцэпт казачна разбагацець. Настолькі просты, што ніяк ня верыцца. Гэтае штосьці выразьней за ўсё паказвае, што нас няма. Няма «нацыі пад прыгнётам», калі яна ніяк ня хоча выкарыстоўваць свой адзіны прывілей.
