Вінцэсь Мудроў
THE SUN ALSO RISES*
Ужо й ня памятаю — хто мне даў тую кніжку. Танклявую дзетгізаўскую кніжку з пушком на вокладцы і шыхтом няроўных літараў: «Старик и море»...
Чытаючы гісторыю аб кубінскім рыбаку, аб ягоным змаганьні зь велізарнай меч-рыбай, я, наваполацкі шкаляр, упершыню адчуў — які мізэрны чалавек у параўнаньні зь бяздоннай глыбінёй акіяну, і як самотна яму пад высокімі зоркамі.
Гэта потым я прачытаў «Сьмерць героя» Олдынгтана, «Трыюмфальную арку» Рэмарка, «Чужаніцу» Камю, «Майстра і Маргарыту» Булгакава, «За шклом» Мёрля і зразумеў, што Мэксыканская затока — не адзіная прыгожая мясьціна ў сьвеце, а Гэм — далёка не апошняя старонка сусьветнай літаратуры. Але тады, прыканцы шасьцідзясятых, маім кумірам быў Гэмінгуэй, і я ўрачыста ўмацаваў над пісьмовым сталом партрэт — той самы, дзе Э.Г. у швэдры грубага вязаньня — першага і, як здавалася, апошняга песьняра імклівага Гальфстрыму.
Узімку 71-га, падчас вакацыяў, я гасьцяваў у цёткі, што жыла ў Піцеры, і за пяць дзён, не выходзячы з кватэры, прачытаў тры тамы гэмінгуэеўскага чатырохтомніка (цётка працавала бугальтаркай у кнігарні і ў яе было шмат цікавых і рэдкіх на той час кніг). Адну таміну прачытаць не пасьпеў і ўзяў з сабой у дарогу. У цягніку, як толькі разьвіднела, панурыўся ў чытаньне. За вокнамі плылі зьнявечаныя зімовай адлігай краявіды, над галавой зацята хроп жаўнер тэрміновай службы, насупраць, ля ног свайго дзіцёнка, сядзела раскудлачаная цётка, якая ад самага ранку ела крутыя яйкі, поўнячы прастору невыносным яечным смуродам, два дзядзькі з суседняга купэ раз за разам прасілі ў цёткі конаўку, а тая не давала, прамаўляючы адну і тую ж фразу: «Эта для рыбёнка», прыспаная правадніца грымела пустымі пляшкамі, незадаволена бубнела на дзядзькоў: «П’яніцы няшчасныя», а я, водзячы носам па старонках, чытаў шчымлівы раман пра каханьне лейтэнанта Фрэдэрыка й мэдсястры Кетрын. Цягнік прамінуў станцыю Бычыха — мясьціну, дзе нарадзілася мая маці — і ў тую ж хвіліну, упершыню ў жыцьці, у душы нарадзілася пякучая крыўда за матчын край, у якім, як у вапнавай яме, дагаралі мова, вера і памяць, дзе сінім вагнём згарэлі цэрквы і касьцёлы, магнацкія замкі і сялянскія хаты, сьвятыя абразы і старадрукі, дзедаўскія гаршчкі і бабчыны вышыванкі, пайшлі дымам гонар і сумленьне, сьмеласьць і мужнасьць, дзе згарэлі лепшыя людзі, а тыя, што засталіся, кешкаліся на дне ямы, пілі «Санцадар», грымелі пустымі пляшкамі, хадзілі на дэманстрацыі, выракаліся ўсяго сьвятога, пісалі заявы аб прыёме ў КПСС, ставілі помнікі людажэрам, стаялі ў бясконцых чэргах, сьмярдзелі крутымі яйкамі і закарэлымі шкарпэткамі, сцалі на старажытныя муры, завіхаліся на прысядзібных дзялянках, паціху раскрадалі савецкую дзяржаву, ненавідзелі чэхаў, амэрыканцаў і гэбраяў і, прыхоўваючы кемлівую сялянскую ўсьмешку, білі ў ладкі крамлёўскім валадарам.
...Мэдсястра Кетрын памерла падчас родаў, і я з уздыхам паклаў кніжку ў торбу; жаўнер пакінуў храпсьці і з воклічам «Ой, бля-а» зьвесіў долу сьмярдзючыя ногі; правадніца прабегла па вагоне, шматкроць прагарлаўшы «Здавайце пасьцелі!» і ў гэты зорны міг цягнік тузануўся, матлянуўся на стрэлках і запаволіў хаду. Цягнік набліжаўся да станцыі Віцебск, а душа мая, тузануўшыся пад дыхніцай, пачала ад той хвілі няўмольна набліжацца да сваёй галоўнай станцыі, на якой даўно ўжо не затрымліваліся душы тутэйшых людзей, і якая насіла грувасткую назву Беларушчына.
Доўгіх чатыры месяцы я жыў пад уражаньнем гэмінгуэеўскай прозы. Мне праглася пабачыць далёкія краіны, мне карцела, па прыкладу старога Сант’яга, лавіць тунцоў і марлінаў, сядзець у парыскай кавярні «Сэлект» і піць кактэйль «Джэк роз», ляжаць у ценю раскідзістага баабаба і неадрыўна глядзець на белую шапку Кіліманджара. І вось у траўні мой сябар Толік Рыбікаў папрасіў дапамагчы вынесьці з падвала ягонага дому рознае ламачча ды непатрэбны хломазд. Хломазд мы вынесьлі, звалілі ў кучу і сталі чакаць сьмецьцявозу. Каб заняць нечым рукі, а разам зь імі і вочы, я ўзяў з кучы прапахлую падвальнай цьвільлю хрэстаматыю па беларускай літаратуры. Разгарнуў яе зь зьмяшаным пачуцьцём агіды і зьдзіўленьня: у школе, нібыта, беларускую літаратуру вывучаў, а вось хрэстаматыю бачыў упершыню. Прыкрыўшы даланёю позех, прачытаў вершык Адама Гурыновіча, пазяхнуў яшчэ раз і тут вока зачапілася за эпіграф: «De la musique avant toute chose». Верш быў бяз назвы і нагадваў Тараса Шаўчэнку. «Па-над белым пухам вішняў, быццам сіні аганёк...» Вочы прабегліся па вершаваных радках і прымружыліся: я прачытаў верш паўшэптам і адразу ж запомніў на памяць. Тут жа ў хрэстаматыі былі «Вечар на захадзе ў попеле тушыць...», «Добрай ночы, зара-зараніца!», «Прывет табе, жыцьцё на волі!» і, нарэшце, «Зорка Вэнэра ўзышла...» Максімавы вершы папросту ашаламілі. Я іх чытаў, потым перачытваў; яны гучалі ўва мне, заглушаючы ўсе навакольныя зыкі: сыгналы сьмецьцявозкі, гаману цётак ля пад’езду, бразгат вёдраў і сябруковы вокліч: «Ну што ты там, цягні сьмецьце!» Мяне апанавала Беларусь. Не, ня тая Беларусь, дзе я нарадзіўся і жыў, а дзіўны край русалак і лесуноў, зьмяіных цароў і вадзянікоў, залатых агнёў і сініх валошак. Мяне апанаваў той край, дзе жылі Максім і Вэраніка, дзе тнулі ў неба вежы касьцёла сьвятой Ганны і зіхцелі лятарні, дзе лёталі важкія хрушчы й зялёныя мушкі, дзе кувала зязюля і зьвінелі бомы, лёгкімі хмаркамі наплываў вечар і над зямлёю, працінаючы сэрцы закаханых гойстрымі дзідамі промняў, узыходзіла зорка Вэнэра. Кругагляд маёй душы, у якой не хапала аднаго сэгмэнту, набыў завершаную форму.
Што гэта было? Выпадковы ідэал маладосьці? Форма пратэсту супраць ідыятызму жыцьця? Спроба прарыву з замкнёнай прасторы ў бязьмежжа віртуальнага сьвету, умоўна названага Беларусяй? Цяжка сказаць, але вось ужо амаль трыццаць гадоў я цялёпкаюся на нябачнай мяжы паміж рэалам ды віртуалам, захраснуўшы там намёртва, не прыдбаўшы нічога, апроч хваробаў, адчуваючы розумам, што ніякай Беларусі няма, што гэта прыдумка паэтаў і летуценьнікаў — няшчасных людзей, што скончылі жыцьцё на чужыне, на сьляпучым калымскім сьнезе, у цямноцьці варкуцінскіх капальняў і ў Курапатах. І ўсё адно, у хвіліны горкіх жаляў, пачуўшы назолую фразу: «На што ты паклаў сваё жыцьцё?» альбо пастаяўшы ў чарзе зь вечна п’янымі мужыкамі і падпітымі бабамі, якіх ці то жартам, ці то па злой гіроніі называюць беларускім народам, я дастаю з кніжнай паліцы куплены ў траўні 1971 года двухтомнік і сьцярожка разгортваю першы том. Ён заўсёды разгортваецца на трыццатай старонцы і ўваччу мільгацяць да болю знаёмыя радкі: «Сонца ціха скацілася з горкі, месяц белы, заплаканы сьвеціць...» І сэрца кожнага разу поўніцца ці то сумам, ці то ціхай радасьцю. І кожны раз з душэўнай палёгкай уяўляеш, што ты не самотны, што ёсьць сотні, а мо’ й тысячы такіх жа летуценьнікаў, якіх таксама грэе сонца максімавай паэзіі, і ў памяці кожнага разу ўсплывае назва прачытанага колісь рамана, які так прыгожа гучыць на мове арыгіналу: «The Sun Also Rises».
* І ўзыходзіць сонца (анг.)
