Нябесны й зямны Ерусалім
Страціўшы некалі сваю Вільню – Ерусалім, габрэі ўсё ж здолелі туды вярнуцца. І, напэўна, застануцца там назаўжды.
Апошнія палестынска-ізраільскія перамовы пра канчатковы статус занятых Ізраілем у 1967 г. абшараў праваліла ерусалімская праблема – гаворка ішла перадусім пра Храмавую гару з разьмешчанымі на ёй мусульманскімі і юдзейскімі сьвятынямі. Ізраіль не схацеў аддаць Усходні Ерусалім. Праўда, кіраўнік Ізраілю Эгуд Барак сказаў, што дапускае адначасовае існаваньне двух местаў – Ерусаліму і аль-Кудсу на адным месцы, але захаваньне сувэрэнітэту Ізраілю над Храмавай гарой так і засталося абавязковай умовай міру з палестынцамі.
Гэты сувэрэнітэт і ўпартае імкненьне яго захаваць — ня што іншае, як вынік Шасьцідзённай вайны 1967 г., бо ані заснавальнік сіянісцкага руху Тэадор Герцаль, ані заснавальнік дзяржавы Бэн-Гурыён не трымаліся такіх поглядаў. Затое ў калектыўнай сьвядомасьці трывала замацавалася карціна: рашучыя дэсантнікі ля Сьцяны Плачу і голас іхнага камандзера: “Храмавая гара ў нашых руках!”
7 чэрвеня 1967 г. ізраільскае войска заняло ўвесь Ерусалім, у тым ліку і гару з аль-Аксой і сьвятыняй юдзеяў. Перад ёй тагачасны міністар абароны Машэ Даян прамовіў: “Сёньня раніцай Цагал (войска) вызваліў Ерусалім, распалавіненую сталіцу Ізраілю. Мы вярнуліся да сваіх сьвятыняў, і мы ніколі не пакінем гэтых месцаў”. Так быў сфармаваны міт пра непадзельнасьць Ерусаліму — “зноў адзінай і вечнай сталіцы Ізраілю”. Сёньня ўжо амаль ня верыцца, што да таго моманту ніхто – ні дзяржаўнае кіраўніцтва, ні правадыры сіянізму — ня ставіў пытаньня жыдоўскага сувэрэнітэту над Храмавай гарой.
Як і кожны міт, ідэя “вызваленага Ерусаліму” мае карані ў сівой мінуўшчыне – дзьвюхтысячагадовай лучнасьці жыдоў зь Сіёнам, які стаўся сымбалем Ерусаліму, і калі мусульмане і хрысьціяне глядзелі на Мэкку й Рым, для жыдоў не было нічога, апроч Сіёну.
Юдзейская сьвятыня на Храмавай гары, паводле Бібліі, была збудаваная на гары Морыі царом Саламонам, і для юдзеяў гэта найсьвяцейшая мясьціна на зямлі. Гэта месца, дзе Абрам замест свайго сына Ісака прынес у ахвяру барана. У храме некалі знаходзілася Найсьвяцейшае, і ўвайсьці туды льга было толькі першасьвятару раз на год.
Яшчэ з часоў Бабілёнскага палону бярэ пачатак песьня-скарга выгнаных жыдоў: “На водах Бабілёну сядзелі й плакалі мы, і думалі мы пра Сіён”. Разбурэньне храму рымлянамі ў 70 г. не прывяло да забыцьця. Згадвае пра тое і звычай, які да сёньня вядзецца на габрэйскіх вясельлях, калі маладыя кідаюць вобземлю шклянку і кажуць: “Хай перш у мяне ня стане маёй правай рукі, чым цябе, Ерусалім”.
Цягам астатніх чатырох стагодзьдзяў Сьцяна Плачу (па-гэбрайску kotel) набывала ўсё больш значаньня для верных юдзеяў. Ля гэтай сьцяны, што засталася ад храма, яны зьбіраліся, каб аплакаць разбурэньне сьвятыні і памаліцца за прыход Мэсіі, які будзе азначаць канец іхнаму выгнаньню. Тады і толькі тады мае быць адноўлены храм, бо, як напісана ў Талмудзе, “Аднаўленьне храму і аўтара не знаходзіцца ўва ўладзе чалавека”.
Кіраўнікі ісламскіх сьвятыняў дазвалялі юдзеям маліцца ля Сьцяны Плачу, але не дапускалі іх да Харам-аш-Шарыфу, ісламскай сьвятыні Храмавай Гары. Гэтая мясьціна з двума мячэтамі на ёй, змураванымі праз шэсьць стагодзьдзяў па разбурэньні храму — трэцяя, пасьля Мэккі й Мэдыны, з найсьвяцейшых для мусульманаў.
Ужо ў мінулым стагодзьдзі мноства габрэяў пераяжджала ў Палестыну, уцякаючы ад пярэсьледаў у сваіх былых краінах ды спадзеючыся прычакаць тут хуткага вяртаньня Мэсіі. Калі ж напрыканцы ХІХ ст. паўстаў сіянісцкі рух, дык ён ужо не зьбіраўся чакаць гэтага прыходу, і артадаксальным юдзеям засталося толькі бездапаможна пазіраць на тое, як нацыяналісты апаноўваюць рэлігійныя сымбалі, ды марна клясьці іх.
Розьніца паміж Нябесным Ерусалімам і рэальнасьцю зямнога места прыводзіла ў жах першых сіяністаў. Стваральнік сучаснага іўрыту Бэн-Егуда заўважыў: “Горад Давіда прыніжаны й пакінуты, прыніжаны дарэшты”. Каб атрымаць хрысьціянскую падтрымку, заснавальнікі
сіянізму не замахваліся на адзінаасобнае валоданьне Ерусалімам, кажучы пра новую сталіцу Ізраілю і экстэрытарыяльны статус сьвятых месцаў. Словам, іх мала цікавіла места, якое ўвасабляла ў іх вачох процілегласьць сіянісцкай мары, пераадоленую форму габрэйства.
Супрацьпастаўляючы сябе правым сіяністам, што засноўвалі “Камітэты ў абарону Сьцяны Плачу”, Бэн Гурыён яшчэ у 1937 г. прыняў “згодніцкі” брытанскі плян стварэньня ў Палестыне вялікай арабскай дзяржавы і малой жыдоўскай (Ерусалім мусіў застацца пад брытанскім кіраваньнем) і гэтым заслужыў абвінавачаньне ў “бязмэтным сіянізьме”. Але ён ухапіўся за шанец, спадзеючыся пасьля пашырыць краіну, і казаў: “Я заўжды адрозьніваў Эрэц-Ісраэль (вялікі Ізраіль — паняцьце, якое ахоплівае ўсю Палестыну) і дзяржаву ў Эрэц Ісраэлі. Я ўмею шанаваць малітвы Сіёну, але факт той, што яны паўтараліся тройчы на дзень, 365 дзён у год, на працягу тысячы гадоў, і гэта не прынесла нам ані найменшага лапіка зямлі, і мы ні на крок не наблізіліся да збаўленьня”. Калі справа дайшла да падзелу места на арабскі і жыдоўскі сэктары, габрэі выступілі супраць гэтага — Ерусалім застаўся адзіным, але кіраваньне ім трапіла ў арабскія рукі. Бэн Гурыён жа пачаў спрыяць разбудове места на захад, дзе яно мела ператварыцца ў сапраўды габрэйскае места, адрознае ад старога гораду, які будучы заснавальнік дзяржавы назваў “духоўным і рэлігійным музэем усіх рэлігіяў”. Jewish Agency — установа выканаўчае ўлады сіянісцкага руху — на чале з Бэн Гурыёнам распрацоўвала пляны, паводле якіх сталіцай Ізраілю мела стаць заходняя частка гораду, а ўсход і старое места заставаліся пад брытанскім кіраваньнем. У далейшым гэтыя пляны былі скарыстаныя ААН пры вырашэньні ізраільскага пытаньня. У славутай рэзалюцыі № 181 было прадугледжанае стварэньне палестынскай і габрэйскай дзяржаваў, пры знаходжаньні Ерусаліму і сьвятых месцаў пад “адмысловым міжнародным мандатам”. Бэн Гурыён прыняў гэты плян, нягледзячы на супраціў з правага флянгу; палестынцы ж, наадварот, адкінулі яго, чым выклікалі вайну, у якой зазналі катастрафічную паразу – ан-Накба па-арабску. Палестынскай дзяржавы так і не паўстала, а ізраільскае войска скарысталася момантам і пашырыла ізраільскую тэрыторыю на адну траціну звыш адведзенай ААНаўскім плянам падзелу, чым выклікала зыход тысячаў арабаў.
Але, зноў жа, ізраільцянаў тады мала турбаваў Ерусалім – і дзьвюм тысячам габрэяў давялося ўцякаць ад ярданскага войска з старога места — у Заходні Ерусалім, бо ў жыдоўскім квартале не хапала абаронцаў, і ізраільскаму кіраўніцтву трэ было вырашыць – ці даслаць туды дапамогу, ці эвакуяваць квартал. Урэшце яно не зрабіла ні так, ні гэтак, бо мусіла вырашаць пільнейшыя справы. Пасьля Бэн Гурыён заявіць, што “Ізраіль сёньня і надалей мае толькі адну сталіцу – вечны Ерусалім”, але выразна падкрэсьліць, што мае на ўвазе Заходні Ерусалім.
Да вайны 1967 г. толькі правыя, што ўвесь час былі ў апазыцыі, казалі пра “вызваленьне Ерусаліму”, і здавалася, што Ерусалім назаўжды застанецца падзеленым. І толькі напярэдадні вайны кабінет міністраў пачаў цікавіцца ўсходняй часткай места. Рашэньне заняць Усходні Ерусалім заняло мінімальную колькасьць часу.
Нейкі проста-такі містычны нацыяналізм апанаваў габрэяў, і перамога, якая выглядала цудам, ператварылася ў сьвята “вяртаньня народу Ізраілю ў Эрэц-Ісраэль”. Настроі людзей паправелі, тады й пачалася “габрэізацыя” Ерусаліму. Антыарабскага дзікунства не было – ніхто не нападаў на мячэты, юдзеям так і не дазволілі маліцца ля мусульманскіх сьвятыняў, хуценька паздымалі і пераможныя ізраільскія сьцягі. Але для ізраільцянаў гэтая перамога і аб’яднаньне Ерусаліму набылі сымбалічнае значэньне. Пазьней філёзафы-сіяністы пісалі: “Той раніцай Шавуота (жыдоўскае сьвята, што прыпадала на 7 чэрвеня 1967 г.) усе габрэі адчулі, што прыйшла мэсіянская эпоха”. Філёзаф Андрэ Нэгер, якому належаць гэтыя словы, дакляраваў: “Ерусалім не падлягае перамовам”, сьцьвердзіўшы гэта нечым накшталт рэлігійнага дагмату ці сама мала “агульным прынцыпам усіх без выключэньня палітычных партыяў у Ізраілі”.
Як паказаў час, весьці перамовы пра Ерусалім усё ж давялося. Яны былі вельмі няпростымі — нездарма ж цягнуліся ад 1993 г. Ды ўвесь плён гэтае працы зьнішчылі некалькі тыдняў лета 2000 г.
Сяргей Радштэйн
