На Паддашку. Пра Міколу Ермаловіча, “Гутаркі” і 1970-я

На Паддашку

Пра Міколу Ермаловіча, “Гутаркі” і 1970-я

З мастаком Яўгенам Куліком гутараць гісторыкі Ларыса Андросік і Алег Гардзіенка

Яўген Кулік: Мікола Ермаловіч прыходзіў да нас на “Паддашак” з розных нагодаў і прыносіў свае “Гутаркі”. Першы раз гэта адбылося на пачатку лістапада 1975 г. Дарэчы, у мяне і не засталося той першай гутаркі. Вы ня думайце, што мы былі строга закансьпіраванай групай, якая зьбіралася на патаемныя сходкі і запускала памнажальны апарат. Усё рабілася нашмат больш элемэнтарна: давалі калегам пачытаць, і кожны ўжо па сваіх магчымасьцях памнажаў. Толькі калі справа тычылася найважнейшых матар’ялаў, мы пускалі ў ход тэхніку: сокавыціскалку, пераабсталяваную пад памнажальную машынку, якой мы нікому не паказвалі.

Памятаю, што першая гутарка — гэта быў аркуш паперы, складзены, нібы ў капэрту. Я мяркую, што ён ня сам іх набіраў, бо наўрад ці мог ён тое рабіць, а, напэўна, друкавала жонка.

Ларыса Андросік: Казалі, што жонка гэтага “дысыдэнцтва” пабойвалася і адгаворвала мужа. Яна працавала ў Пастаўскай пэдагагічнай вучэльні і была сьведкам разгрому ў 40-х гадах антысавецкай падпольнай групы моладзі.

Я.К.: Аднак хтосьці іншы ня мог яму надрукаваць, тым больш што на асобных гутарках ёсьць аўтарскія праўкі. Я ня ведаю, у якім аб’ёме ён друкаваў, але мне думаецца, што ў яго была двайная закладка, і хтосьці яшчэ пашыраў пэрыёдык, бо наша група магла надрукаваць няшмат, а складвалася такое ўражаньне, што “гутарак” ходзіць значна болей.

Гутаркі неяк самі сабою разыходзіліся з маёй майстэрні. Здаралася так, што ў іх быў нейкі важны матар’ял, у такім выпадку ён друкаваўся большай колькасьцю асобнікаў. Калі б мы гэтым займаліся яшчэ больш актыўна, дык наўрад каб ацалелі цягам 20 гадоў існаваньня Паддашку. Мы абсалютна давяралі адзін аднаму, аднак былі дастаткова замкнёным колам. Гэта ўжо нашыя спадкаемцы, “маладзёны”, што прыйшлі пасьля нас, казыраюць тым, што іхная дзейнасьць была накіраваная і вонкі, а ў 70-х быў зусім іншы час.

Алег Гардзіенка: Чаму спадар Ермаловіч пачаў выдаваць “Гутаркі” менавіта ў 1975 г.? Самы застой, адсутнасьць спадзяваньняў на лепшае, амаль поўная дэнацыяналізацыя беларусаў…

Я.К.: Гэта цяпер так здаецца, што быў самы росквіт застою. А мы жылі ў той час і мелі сваё кола. У ім былі збольшага мастакі. У той час быў таксама асяродак у Акадэміі Навук. Ну, і Зянон Пазьняк, то гэта проста была асоба, якая была асобна. Мы ніколі не даведваліся ў яго пра ягоныя справы, а ён нас не лічыў такімі заўзятымі падпольшчыкамі.

У 60-х, калі толькі зараджаўся Паддашак, больш-менш сьведамых людзей было замала. І мы займаліся тым, што лічылі патрэбным — у асноўным культурніцкай работай, але абсалютна не цураліся праяваў грамадзкай працы. У грамадзкім пляне ўсё пачыналася з Купальля, з падпольных Купальляў, якія якраз прыпадалі на самыя чорныя гады: 1973, 1974, 1976 г. Падчас сьвяткаваньня Купальля ў Заслаўі ў ваколіцах хадзілі міліцыянты з аўчарамі і стаялі пажарныя машыны, было вусьцішна.

А.Г.: Ідэя “Гутарак” была цалкам ідэяй Міколы Іванавіча?

Я.К.: Так, цалкам гэта ягоны прадукт.

Л.А.: А якія гутаркі былі самыя папулярныя?

Я.К.: На злабадзённыя тэмы: Рагвалод і Рагнеда, пра мову, быў у Міколы Іванавіча і самвыдатаўскі зборнічак вершаў.

А.Г.: Напрыканцы 60-х Мікола Ермаловіч скончыў кнігу “Па сьлядох аднаго міту”. Ці прыносіў ён свае дасьледаваньні на Паддашак?

Я.К.: Нас тады цікавіла ўсё, што б сьведчыла пра нашу самастойнасьць, самабытнасьць. Мы нават выпісвалі цытаты з Энгельса, Леніна, дзе нейкім чынам згадвалася пра Беларусь. Цяпер гэта гучыць, магчыма, вельмі сьмешна, а тады такі быў час. І вось зьявіліся ягоныя першыя публікацыі. Нейкімі прыхапкамі, фрагмэнтамі. Так, спадар Мікола падрыхтаваў кнігу пра старажытную гісторыю Беларусі, як ён яе называў — “100 старонак”. У 1970 г. я папрасіў яе пачытаць. Я сам прачытаў, даў пачытаць блізкім сябрам. Барыс Мельнікаў зрабіў фатакопію, хтосьці яшчэ фатакопію, хтосьці перадрукоўваў на машынцы. Тады ўжо зьявіўся ксэракс, але мы карысталіся ім у крайнім выпадку, бо ксэраксы знаходзіліся ў дзяржаўных установах ці бібліятэцы Леніна і друкаваць штосьці было вельмі небясьпечна. На таго, хто памнажаў, адразу падала падазрэньне. Трэ было шукаць нейкія іншыя сродкі прапаганды. Тады і нарадзілася ідэя скласьці зборнічак з гістарычных твораў, асновай для якіх стала “Па сьлядох аднаго міту”. Мы, праўда, скарысталі з “паслугаў” ксэраксаў, што зьявіліся ў дзяржаўных установах. Зьявілася кніжка без назову. Нават пэўную колькасьць экзэмпляраў нам адзін чалавек пераплёў густоўна. У зборнік увайшлі творы, надрукаваныя ў часопісах: артыкулы Ў.Пічэты “Чарговыя пытаньні беларускай гістарыяграфіі”, надрукаваныя ў тагачасным «Полымі», Я.Юха, Г.Штыхава пра Вялікае Княства Літоўскае, пра Унію з Польшчай, Літоўскія Статуты. Іншымі словамі, усё тое, дзе гаварылася пра самастойнасьць ВКЛ. Мой калега нават падкрэсьліваў патрэбныя радкі, за што я вельмі яго ганіў: «Калі ты разьлічваеш, што гэта дурні будуць чытаць, дык ты вельмі памыляешся». Цэнтральным у зборніку было “Па сьлядох аднаго міту”. Мы нават дыскутавалі зь Міколам Ермаловічам у некаторых пытаньнях, удакладнялі, і гэта ўжо быў ня голы першапачатковы тэкст, а з пэўнай рэдактарскай праўкай.

А.Г.: У якім годзе выйшла тая кніжачка?

Я.К.: Дзесьці ў 1973 г.

Л.А.: А які быў наклад зборніка?

Я.К.: Пераплеценых кніжак дзесяць, а не пераплеценых значна болей. Захаваліся ягоныя іншыя працы — што ў ксэраксах, што так. Мы, нібы пчолкі, зьбіралі ўсе ягоныя публікацыі.

А.Г.: Вам ня страшна было працаваць у майстэрні насупраць КГБ, не было адчуваньня, што пільнае вока няспынна за Вамі сочыць?

Я.К.: Спачатку страшна, потым адаптаваўся, мяне адно займала: дзе гэтыя жучкі. Спэцыялістаў-тэхнолягаў у мяне не было знаёмых, таму цяжка было праверыць. Сытуацыя ўскладнялася тым, што памяшканьне майстэрні было падзеленае перагародкай, за якой была майстэрня іншага мастака, але ён быў для “іх”, з дому з Бэльвэдэрам, абсалютна бездакорны. Ён выпіваць любіў — «бяскрыўдны» чалавек. А можа мы захаваліся таму, што былі нейкія іншыя прычыны, можа “ім” трэ было пасьвіць нейкі асяродак і за нешта атрымоўваць грошы? Калі надараліся нейкія асаблівыя выпадкі, дык мы не рызыкавалі майстэрняй, а скарыстоўвалі кансьпіратыўную, калі можна так сказаць, кватэру, якую вельмі бераглі.

Л.А.: Наколькі часта Вы зьбіраліся?

Я.К.: Як набяжыць. Майстэрня была маленькая, 15 квадратных мэтраў, дый групы, што зьбіраліся, былі розныя. З адной размаўлялі пра гэта, зь іншай яшчэ пра нешта. Мы самазасьцерагаліся, можа нават больш, чым трэба. Аднак асяродак быў шырокі, да нас прыяжджалі зь Віцебску Алесь Лабанок, з Рыгі Вячка Целеш, якіх мы пасьвячалі ва ўсе тайны. Асноваю ж Паддашку былі мастакі.

Усё пачалося ў 1966 г., калі я атрымаў майстэрню. Да гэтага зьбіраліся ў прыяцеля, які здымаў пакой. Першымі былі Пеця Драчоў, Валя і Пятро Сьвентахоўскія, Барыс Мельнікаў, Лявон Баразна. Потым зьявіліся Аляксей Марачкін, Віктар Маркавец. У 1972 г. мы разам хавалі Лявона Баразну, і ягоная сьмерць нас загартавала, сцэмэнтавала.

Паддашак быў “шырокагаліновым прадпрыемствам”. Людзі зьбіраліся ў мяне, але ў кожнага быў яшчэ свой асяродак. Нам нават цяжка нешта было інкрымінаваць, бо мы займаліся гісторыяй, а нават “Полымя” друкавала такое. Застой быў, але што рабіць, Хрушчовы і Брэжневы на нашых вачах вырасталі.

Калі ўзяць мяне, дык я ў 1957 г. вучэльню скончыў. У 1952 г. пачаў вучыцца, а гэта быў час Сталіна. У 1982 г., калі ў КГБ мяне выклікалі, у «Мастацтве Беларусі» спыталіся, як я дайшоў да такога жыцьця. Як я дайшоў? Бацькі-батракі пераехалі ў Менск, школка, трасянка ў сям’і — беларуская мова, але зьнявечаная ўшчэнт. Калі вучыўся, улюбёнымі кніжкамі былі кнігі па гісторыі. Чытаеш: «На Нямізе снапы сьцеляць галовамі, малоцяць цапы харалужныя, на тацэ жывот кладуць, веюць душу ад цела, на Нямізе крывавыя брэзі ня водахам бяхуць пасеяны, а пасеяны касьцьмі рускіх сыноў». А дзе гэтая Няміга, трэба высьвятляць, а чаму Няміга, хто такі князь Усяслаў? Вось з гэтага і пачалося. У падручніках элемэнтарна пісалі, што гэта ўсё «древнерусские земли» і Якаў Палачанін — «русский герой». Першая літаратура была тая, якая ляжала ў бібліятэках. Пасьля пайшла вучэльня, потым безь перадыху Мастацкі інстытут, які я скончыў у 1963 г. У інстытуце мы адчулі сябе асобамі. Але там пэдагог мог сказаць: «Не говорите со мной на этом языке». Беларускі дух у інстытуце зьявіўся з пэўнымі людзьмі. Лявон Баразна, Генадзь Сокалаў-Кубай, Віктар Шматаў… Так паціху і разьвіўся Паддашак.

Мы ня “спалі” ў той час, а нешта рабілі. Ня “спаў” і Мікола Ермаловіч.