На Сьвіры
Высокая шурпатая гравейка жаўтлявым пасачкам цягнецца паўз увесь бераг возера Сьвір. Ягоны блакітны шкляністы бляск раз-пораз хаваецца ад вачэй за рэдкім хмызьняком ды рознакаляровымі шэрагамі рыбаковых самаходаў, але хутка ізноў кідаецца ў вочы няскоранай вольнасьцю і прасторай. Доўгае ды вузкае возера, падобнае да разважлівай вялікай ракі, што на момант спыніла сваю вірлівую плынь, цягнецца кілямэтраў на чатырнаццаць з паўднёвага ўсходу на паўночны захад, нібыта велічэзная страла, пушчаная аднекуль з-пад Вялейкі на далёкую Рыгу. Дзесьці за сьпінаю застаецца нетаропкае шчытнае Вішнева, дзесьці наперадзе хавае ў лістоце высокія дахі мястэчка Сьвір.
Сьвір
Сёньняшні гарадзкі пасёлак сустракае нізенькай шэрай Прыбярэжнай вуліцай, аскепачкам старое Сьвіры, чые цесныя двары губляюцца ў сухіх азёрных чаратох. Чорныя смоленыя дашчанікі, навязаныя ланцугамі да пахіленых дрэваў ды іржавых сталёвых слупочкаў, трапляюцца на вочы бадай ля кожнае хаты. Пашчапаны асфальт колькі разоў спрабуе завесьці падарожніка ў тваністую вільгаць збалацелых берагоў, кожнага разу на апошніх мэтрах беручы вышэй, да хвалістых узгоркаў, ды нарэшце кіруе ўлева, караскаецца па схіле, каб падзяліць паселішча напалам.
Калі бачыш нягеглыя хаціны калгаснага выгляду, раскіданыя безь ніякае сыстэмы па навакольных схілах; нежывыя, хаця й жылыя, блёкавыя двухпавярховікі; недагледжаныя, бы кінутыя двары з горамі сьмецьця – ніяк не дасі веры, што людзі не пакідаюць гэтае мясьціны вось ужо сем стагодзьдзяў. Неверагоднаю казкай здаюцца згадкі пра тое, што славутыя князі Сьвірскія (тыя самыя, што падпісвалі мірную дамову Сьвідрыгайлы з крыжакамі ды дамову Вялікага князя Жыгімонта Кейстутавіча зь Ягайлам у XV ст., займалі пасады надворнага маршалка літоўскага, дзяржаўцы крэўскага, каноніка ды намесьніка віленскіх, падстаросты берасьцейскага й іншыя ў XVI-м) збудавалі тут калісьці замак, палац і драўляны касьцёл…
Зямля не захавала нават рэштак тых спарудаў, людзкая памяць – нават успаміну аб іх. І здаецца, што толькі адна хацінка, амаль урослая ў зямлю, замёрлая ля самай дарогі пад абдзёртым нумарам 61, памятае яшчэ штосьці. Ейныя маленькія вокны, дзьверы проста на вуліцу, старэнькі бляшаны дах, спарахнелыя драўляныя адлівы, пакарабачаная, шурпатая, з рудымі плямамі шалёўка ды прыгожы другі паверх упоперак хаты мансардаю, хаваюць у сабе нейкую таямнічую даўніну…
…А сьвірскія храмы – шэранькая сьціплая цэркаўка на Прыбярэжнай вуліцы й файны прасторны Мікалаеўскі касьцёл, збудаваныя пры канцы ХІХ ст., — нібы чужынцы-госьці. Яны жывяць прастору, надаюць ніякаму местачковаму краявіду крыху сьвяточнасьці… Але сьвяточнасьць тая нейкая сумная, нават трагічная. Сялібы чамусьці ня горнуцца да сьвятарных муроў, а проста запаўняюць прастору навокал, жывучы сваім траскотным жыцьцём. І толькі марудныя азёрныя хвалі ды пажоўклыя танклявыя клёны лучацца да бязмоўнага таямнічага служэньня старых бажніцаў. Дарэчы, кажуць, што сама Сьвір была заснаваная князем Даўмонтам на месцы Перуновага капішча…
Блакітныя елкі ўздоўж казённае аблупленай сьцяны «ўнівэрмагу» туляцца адна да адной нежывым раўнюткім шэрагам, нібы хваляцца: «І мы ўжо гарадзкі пасёлак, а не абы-што…» Але пыха гэтая сьмешная. А скарычнявелыя яблыні зь яркімі чырвонымі кропкамі яблыкаў у ранішняй расе моўчкі пярэчаць: «Мястэчка мы...» І іхная сьціпласьць такая родная ды цёплая.
Дзьве вялікія гары навісаюць над мястэчкам, быццам глядзяцца церазь яго ў возера. За іх адразу чапляецца вока падарожніка. Адну, няроўную й паважную, з пукатым хвалістым верхам з дваром ды сенажацьцю пасярэдзіне й адхоністым падножжам, чамусьці адразу хочацца назваць Старасьвірскай. Гэткая яна спакойная ды годная. Другую ж, абгароджаную зьнізу чырвона-зялёнымі шчытамі зь нежывымі патаснымі словамі й зоркамі, – Савецкай. Але ж вось неспадзеўка! Гэтая відавочна рукатворная, стромкая, вышэйшая за першую горка зь вяршыняю, бы падкова, ды брацкаю магілай з расколатым помнікам ад апошняе вайны зьяўляецца старадаўнім гарадзішчам, з рэштамі дзядзінцу й высачэзнага валу з заходняга боку…
З гарадзішча відно возера. Ягоныя няроўныя берагі схаваныя шырачэзнымі чаратовымі пасамі. Белыя кропкі чаек чыраць люстраную паверхню вады з адбіткам нябёснага блакіту. Нерухомая лодка із ссутуленай паставай рыбака ды ягоным дрыготкім няпэўным адлюстраваньнем малююць удалечыні рэзкі чорны крыжык на ледзьве кранутай хвалямі вадзяной стужцы. За возерам зубчастымі паўвыспачкамі наступае на зеляніну палеткаў чырвона-чорная здань лесу. А над ім двума таненькімі камінкамі навісаюць вежкі засьвірскага касьцёлу…
Засьвір
Нібыта сарамлівая ў сваёй пекнаце пэрліна, схавалася ад людзкіх вачэй за шырокімі дрэвамі гэтае дзівоснае паселішча. Ягоныя няправільныя вулкі свабодна й сьмела пачуваюцца пад надзейнай абаронай векавечнага волату. А ён, той волат, у абліччы старога касьцёлу знайшоў прытулак на ўзвышшы сярод лесу, узьняўшы простыя строгія вежы над кранутымі восеньню вершалінамі.
Ці то вобразам непазьбежнае сьмерці, ці то, наадварот, вечнага жыцьця, высяцца гэтыя муры, напалову дагледжаныя, выбеленыя ды роўныя, а напалову палеглыя ў ружовых руінах.
Па рэштках сьценаў з круглістымі вокнамі ды асновамі колішніх скляпеньняў, па разьбітых падмурках ці то проста па земляных вальцох вымалёўваецца колішні ўтульны цьвінтар, прыціснуты да цёплае касьцельнае сьцяны падковаю жылых кляштарных пабудоваў. Аскепкамі старое сядзібы паглядаюць з-пад ног здрабнелыя сунічныя далонькі ды горнецца гонкім гольлем да зямлі, ствараючы жывы жаўцісты шацёр, напаўзьдзічэлая сьціплая яблынька.
Ацалелы храм праз крывавае лісьцё агромністых сьветлых клёнаў адразу кідаецца ў вочы, уражвае, пужае, сьцішвае сваёй строгасьцю ды мерай. Уваход схаваны шчыльным паўкруглым крытым барбаканам з пагрозьлівымі вузкімі байніцамі. Вежавыя сьцены ашчадна прарэзаныя невялікімі круглымі вакенцамі ўвачавідкі абарончага прызначэньня. Глыбока схаваныя ў нішах невысокія бакавыя дзьверы, сьпічасты, пад бляхаю, дах, сьціплыя крыжовыя вітражы на паўночных вокнах…
Зьвілісты, падобны да замкавага роў абгінае з поўдня бажніцу, павяртае за масіўную белую апсыду, бярэ бліжэй да лесу… Але далей ты ўжо ня йдзеш. Зьніякавела спыняешся, задуменна глядзіш і, нібыта міжволі, у самотным зьдзіўленьні рушыш туды, дзе пад аховаю шапатлівых елак пяцьцю кароткімі ланцужкамі палеглі на зямлі старыя счарнелыя цагляныя глыбы. Кожная зь іх – распластаны ў траве невялікі крыж. Шэсьцьдзесят пяць заімшэлых рукатворных камянёў хаваюць пад сабой журботныя рэшткі ўдзельнікаў і ахвяраў пазамінулае сусьветнае вайны. Нямецкія словы на помнічках, нямецкія імёны на камянях, нямецкі клопат аб загінулых на чужой зямлі…
Тая вайна ўпершыню балюча кранула і спакой старога кармэліцкага кляштару й касьцёлу, збудаваных яшчэ на пачатку XVIII ст. Упершыню чужынскім позіркам адкрылася тутэйшая дзівосная таямніца. У сутарэньнях касьцёлу немаведама зь якога часу захоўвалася ў шкляной труне… мумія. Кажуць, тло чамусьці не кранула цела чалавека, дзякуючы якому паўстаў гэты касьцёл. І хаця гісторыя захавала імёны фундатараў – Крыштофа ды Ядзьвігі Зяновічаў, людзкое паданьне ўпарта прыгадвае беднага хлапца-будаўніка, няшчаснае каханьне, заўчасную сьмерць… Так ці йначай, але ў прыфрантавым шпіталі ў 1914 г. памёр паранены нямецкі генэрал. І вось тады самотныя нятленныя парэшткі былі пазбаўленыя свае празрыстае хаціны – у незвычайнай труне павезьлі ў Нямеччыну генэральскае цела, а ў самае кінутае муміі немцы адрэзалі нагу – для аналізаў.
Мінуў час, яшчэ 32 гады праляжала мумія (ці, можа, усё ж мошчы?) у склепе ў новай драўлянай труне, аж увосень 46-га Саветы зачынілі касьцёл. З тае пары таямніца зрабілася цацкаю вясковых хлопцаў.
«А што ж? Тады ж усё можна было. Так… І ў карты зь ёй гулялі, на стула садзілі й гарэлкай паілі, і нават цалаваліся… А мужчына быў магутны. Плечы шырокія. Адзін струк вот такі во!..» – распавядае паджылы засьвірскі дзядзька. Разам зь ім мы йдзем убок ад касьцёлу, дзе рэдкімі цаглянымі аскепкамі праглядвае з-пад зямлі колішняя кляштарная агароджа. Дзядзька даводзіць, як пры канцы 60-х зь ім здарыўся цуд. Але гэтая гісторыя ўжо зусім не пра мумію, а пра тое, як раптам, невядома чаму, закрылі крымінальную справу, заведзеную на яго за тое, што сабраў быў вяскоўцаў ды павёў затуляць драўлянымі шчытамі павыбіваныя касьцёльныя вокны й дзьверы… «А што ж? Каб сабакі не хадзілі ды вароны ня лезьлі… Дык пяць гадоў давалі. Бог уратаваў. А вокны тыя й тыдзень не прастаялі. Прыехаў прадсядацель із сваімі, ды ламамі ўсё там парушылі, паламалі… Вось так», – уздыхае суразмоўца й, абапёршыся на старэнькі ровар, сыходзіць у бок возера.
А што да муміі, дык у 1985 г. яе ўсё ж пахавалі на лясных засьвірскіх могілках. І з усяе таямнічае ды сумнае гісторыі застаўся толькі просты надпіс на помнічку: «Невядомы чалавек».
Сакавітая кляновая лістота – пурпуровая, жоўтая, бурая, зялёная – паволі пакідае роднае гольле й пяшчотна лягае на цёплы яшчэ дол, маленькую, нібы лялькавую, каплічку, паўсталую зусім паасобку збоч ад касьцёлу белую адзінокую браму, напаўразбураныя, у пояс вышынёю, ружовыя шулы, што колісь несьлі на сабе важкія вароты прасторнага царкоўніка. І іхны першы ды разам апошні палёт вясёлы й сьветлы. Бо нават лістота адчувае, што сюды, пад велічныя сьцены старадаўняе сьвятарні, якая адужала стагодзьдзі, жыцьцё проста ня можа не вярнуцца зноў. Засьвір.
Андрэй Захаранка
