Адам Глёбус
Менскія вар’яты
апавяданьне
Люблю Менск. Ведаю, шмат хто ня любіць майго гораду. Адным замала ў ім гістарычных помнікаў, другім не стае геніяў, трэцім ніяк не вымалёўваюцца пэрспэктывы нармальнага разьвіцьця. Шэрасьць, асфальтавасьць, прыпыленасьць і задымленая туманнасьць вызначаюць аблічча майго Менску. Архітэктура стандартная, насельніцтва бесхарактарнае, начальства прыблуднае, мова білінгвістычна-макаранічная. Што ў Менску можна любіць? Вар’ятаў! Іх постаці, твары, паводзіны разбураюць завядзёнкі, парушаюць нормы і правілы, ствараюць непаўторнасьць нашае сталіцы.
Вось табе Вова-Камандзір. Я ведаю Вову гадоў трыццаць, і колькі памятаю — ён заўсёды быў стары, сівавусы, стрыжаны пад “бобрык”, у вайсковай форме. Можа Вова й хадзіў некалі ў камандзірах, але наўрад. Хутчэй за ўсё, ён, як большасьць хворых на галаву, проста любіць усё вайсковае: боты, фрэнчы, фуражкі з кукардамі. Такі бяскрыўдны вайсковец — Вова-Камандзір. Дзе жыве, хто ягоныя сваякі — невядома. Але я добра ведаю, дзе й чым Вова харчуецца. Камандзір любіць кафэтэрыі гастраномаў. Магазыншчыцы наліваюць яму гарбаты. Вова сыпле, не шкадуючы, лыжачак зь пяць цукру, зьбірае недаедзеныя канапкі, кавалкі батонаў, абгорткі тварожных сыркоў і моўчкі падсілкоўваецца ў кутку. Праўда, гарбату сёрбае вельмі гучна. Ад любові да ўсяго перасалоджанага і зацукраванага ў Камандзіра баляць зубы. Таму яго часьцяком можна пабачыць каля другой стаматалягічнай клінікі, што месьціцца насупраць кінатэатру “Цэнтральны”. Паліклініка працуе круглыя суткі. У ёй заўсёды сьветла і цёпла. Вова-Камандзір любіць сядзець у чарзе й чакаць, калі раніцай адчыняцца кафэтэрыі, дзе можна пасаладзіць душу перацукранай гарбатаю. А запляваны крывёю сьнег каля ганку паліклінікі, відавочна, ніколі не псаваў Вову апэтыту.
Сам Вова-Камандзір таксама ніколі не псаваў мне апэтыту, а вось ад пагляду на Жабрака-Прэзыдэнта заўсёды рабілася млосна...
Ён стаяў на сходах станцыі мэтро “Акадэмія навук” і прасіў грошы. Нават і не прасіў, а проста трымаў зімовую шапку так, што кожны разумеў — дайце на хлеб. Кідалі яму неахвотна. Агіду ён выклікаў, бо не стары, а такі запушчаны, сьмярдзючы, неахайны. Брррр... І вось, у адно імгненьне ён стаў самым знакамітым жабраком у сталіцы, дый ня толькі ў Менску, а ва ўсёй Беларусі, бо быў страшэнна падобны да першага прэзыдэнта. Усе толькі й гаварылі пра яго, паказвалі адзін аднаму. Ну і грошы сыпаліся ў шапку несканчоным дажджом. Жабрак-Прэзыдэнт неяк нават папрыгажэў, пакруглеў, паружавеў... Быў жа зялёны, як мярцьвяк, а тут і падстрыгаецца, і шчокі голіць, вусы падрэзаў акуратненька — рыхтык Лукашэнка. Вядомасьць Жабрака-Прэзыдэнта абярнулася для яго бядою. Ці са сваёй ініцыятывы, ці на загад згары, мянты пачалі ганяць жабрака. Толькі ён стане каля кінатэатру “Кастрычнік”, а яны тут як тут. “Валі адсюль! Каб духу тут твайго не было!” Жабрак-Прэзыдэнт сунецца да Акадэміі мастацтваў, але й стуль яго праганяюць праваахоўнікі. Не такая й добрая рэч, як высьветлілася, быць падобным да кіраўніка краіны. Калі ты жабрак, дык лепей быць падобным да апазыцыянэра — Васіля Быкава ці Зянона Пазьняка. Урэшце, ён прапаў. Колькі часу ў Менску хадзіў жарт: маўляў, Лукашэнка запрасіў жабрака да сябе працаваць двайніком. Цяпер таго смуродлівага шызіка ніхто ня згадвае. Забыліся. Вось прападзе чалавек, усе пагавораць, паўспамінаюць, прыдумаюць нейкую казку пра двайніка й забываюцца на зьніклага чалавека.
Ходзіць у Менску яшчэ адзін двайнік, толькі ён выдае не на прэзыдэнта, а на слыннага літаратара...
Адзін час вар’ят Валера быў вельмі падобны да пісьменьніка Ўладзімера Арлова. І ня дзіўна, бо Валодзю Арлова ў літаратурным асяродзьдзі шанавалі й любілі, а Валера якраз і спэцыялізаваўся на выпрошваньні грошай у рэдакцыях і Саюзе пісьменьнікаў. Хворага так і называлі: Валера-Пісьменьнік. Ён, як самы сапраўдны пісака, абыходзіў усе рэдакцыі, нават у бібліятэкі завітваў. Шмат яму ніхто не даваў. Больш за тое, калі хто й ахвяраваў капейчыну, дык абявязкова казаў, каб Валера не купляў алькаголю. Піць яму катэгарычна забаранялі дактары, бо варта было Валеру выпіць бутэльку піва, як ён рабіўся агрэсіўны, кідаўся на людзей, нікога не пазнаваў і прачынаўся ў лякарні, што ў Навінках. Таму, даючы грошы, і Някляеў, і Разанаў па тры разы паўтаралі — піць нельга. І Валера-Пісьменьнік амаль ня піў. Хто ж хоча качацца на бальнічных прасьцінах ажно сорак дзён? Няма дурных. Апошнім часам пісьменьніцкае асяродзьдзе моцна зьбяднела. Схуднеў, змарнеў, абсунуўся й Валера. Ён так зьмяніўся, што нават падабенства з Вовам Арловым зьнікла. Дый стаўленьне да Арлова ў літаратурным асяродку цяпер іншае: адны зайздросьцяць, другія не падзяляюць ягоных яскрава-нацыяналістычных перакананьняў, але засталіся трэція — патрыёты, якія чытаюць, шануюць і любяць Вову яшчэ больш, чым раней. Вось да іх надоечы і зьвярнуўся Валера. Прыйшоў на выступленьне капыльскага народнага тэатру, падышоў да мастацкага кіраўніка й папрасіў грошы на бутэльку гарэлкі для гістарычнага літаратара Ўладзімера Арлова. Калектыў майстроў аматарскай сцэны сабраў рублі й перадаў іх самазванцу. Да сапраўднага Ўладзі Арлова тая пляшка, вядома, не патрапіла. А чутка пра здарэньне дайшла, чым жывы клясык гістарычнага жанру і суцешыўся.
Калі Валера-Пісьменьнік круціўся і круціцца ў дэмакратычных колах, дык ягоны антыпод Заіка-Газэтнік зьбірае вакол сябе разнастайных артадоксаў...
Па дарозе з Камароўскага рынку да мэтро можна пабачыць гандляра расейскімі шавіністычнымі газэтамі. Тоўсты, чырванатвары, з маленечкімі парсючымі вочкамі, запакаваны ў расейскі нацыянальны колер — хакі, ён вядзе дыскусіі пра былую веліч расейскай ідэі, пра хімэрычнае мэсіянства расейскага народу, нацыянал-патрыятызм экзальтаванага палітпісьменьніка Эдуарда Мандарынава, пра сымболіку калаўротаў і процьму іншых цікавосьцяў для маргінальных асобаў пэнсійнага веку. Распаўсюднік напаўлегальнай прэсы, як і большасьць носьбітаў вялікарасейскай ідэі, грэшны на інародчаскі акцэнт: ён крыху заікаецца — але прыродная дабрыня, дзіцячая шчырасьць і ўгодлівасьць дробнага гандляра падкупляюць. Чаму не спыніцца? Чаму не набыць брыдкаслоўнай газэткі? Чаму жартам не паспрачацца пра пэрспэктывы беларускай мовы? І раптам высьветліць, што Заіка-Газэтнік вельмі любіць і паважае беларускае слова. А белпрэсаю ён не гандлюе таму, што ў ёй замала экспрэсіі. Пра “Слова Нацыі” ён ня ведае, а ўсё астатняе сапраўды можна набыць у любым шапіку ад Навінак да Камароўкі і ад Малінаўкі да Чыжоўкі. У кожнага свая праўда, свае навіны й свае вар’яты.
Для адных вар’яцтва канцэнтруецца ў газэтных шапіках, а для другіх яно жыве на могілках...
Могілкавы Прыбіральнік — ці ня самы калярытны вар’ят у Менску. Начуе ён на Вайсковых кладах. Як толькі сыходзіць сьнег, ён пачынае спаць на прымагільных лаўках, непадалёк ад помнікаў Коласу й Купалу. І так ажно да маразоў. А ўзімку хаваецца на гарышчах і ў сутарэньнях паблізу ад тых жа кладоў. Харчуецца ў магазінах “Садавіна-гародніна”. “Дай-дай агурок!” — крычыць ён на ўсю краму. Шкадуюць, вылоўліваюць з бочкі салёнага караля беларускіх агародаў, частуюць паўдурка. Першым агурком ён хрумкае каля прылаўка, а другі нясе на могілкі й нясьпешна зьядае ў засені бэзу. Але не паяданьне салёнае гародніны — галоўная асаблівасьць Могілкавага Прыбіральніка, а паталягічная прага чысьціні. З раніцы да раніцы ён зьбірае сьмецьце. Пасьпіць якую гадзінку й зноўку носіць розныя паперкі, бутэлькі, бляшанкі на сьметнік. Лаецца Прыбіральнік магутна... “Пазасіралі, запаскудзілі, засцалі...” І так ажно пакуль не пачнецца прыпадак. Тады кантэйнэры са сьмецьцем коцяцца дагары нагамі, бруднае рызьзё разьлятаецца ў розныя бакі, ён шкамутае, дзярэ, падфутбольвае, топчацца... Ажно пакуль сілы не пакінуць Могілкавага Прыбіральніка. Валіцца ён тады ў бруд і плача-скавыча, як загнаны ў пастку і сьмяротна паранены зьвер. Выплачацца, высьпіцца — і зноў за сызыфаву працу, прыбірае зь вечара да вечара, ад зімы да зімы.
Калі Могілкавы Прыбіральнік займаецца выключна матэрыяй, дык Зорык-Вынаходнік жыве мроямі, марамі, ілюзіямі...
Звычайна цёплымі вечарамі Зорык-Вынаходнік шпацыруе па Кастрычніцкім пляцы або ўздоўж “Цэнтральнага”. У Зорыкавым заплечніку заўсёды знойдзецца бутэлечка сухога чырвонага, а калі няма, ён неадкладна прапануе пайсьці набыць бутэлечку. Гарэлкі Зорык ня любіць. П’е, як наліваюць, але ён сталы й трывалы аматар сухога рубінава-крывавага віна. Папіваючы алькаголь на беразе вечаровай Сьвіслачы, Зорык любіць распавядаць сябрам-сабутэльнікам пра свае найноўшыя адкрыцьці ў самых розных кірунках чалавечай дзейнасьці... Ну чаму сабакі ходзяць па вуліцах проста так? Трэба выпускаць вазкі для сабак, такія ж, як і для коней, толькі меншага памеру. Сабакавод ідзе у краму, а побач бяжыць улюбёнец, запрэжаны ў вазок. Адпаведна на зваротным шляху сабака павязе пакупкі. Чым кепска? У Беларусі выдатная мінэральная вада, і зусім няма мінэралаў. Трэба арганізаваць здабычу мінэралаў зь мінэральнай вады... Нашто ў кашулі каўнер? І наагул нашто каўнер патрэбны? Нікому не патрэбная дэталь вопраткі — каўнер. Адрэж яго, і што зьменіцца? Нічога. Але адразаць каўняры ня варта. Лепш правесьці тлумачальную працу пра непатрэбнасьць каўняроў і вырачыся іх цалкам. Уяўляеш, якая эканомія сродкаў? Колькі можна ўсяго ўсялякага патрэбнага пашыць з наэканомленай матэрыі! Ого!.. Гарады можна будаваць! Рабіць каркасы зь лёгкага мэталу і абшываць іх матэрыяй. Вядома, папярэдне тую матэрыю варта прапітаць антывогненным растворам... Ня кожны субутэльнік можа вытрываць Зорыкавы размовы больш за пятнаццаць хвілінаў. Але Вынаходнік не крыўдуе, бо чырвонае сухое хутка зморвае. Ён супакойваецца і засынае з шырока расплюшчанымі вачыма.
Наколькі абстрактныя пражэкты ў Зорыка-Вынаходніка, настолькі заземленыя развагі ў Алеся-Аналітыка...
Не сакрэт, што ў Менску процьма ўстановаў займалася й займаецца падрыхтоўкаю розных агентаў і спэцагентаў, ахоўнікаў і праваахоўнікаў. Беларус, як чалавек схільны да асыміляцыі, зьяўляецца найлепшым матэрыялам для вырабу шпіёнаў, журналістаў, выведнікаў і папросту кадэбістаў зь міліцыянтамі. Ну, а які ж таемны агент ня марыць на старасьці гадоў зрабіцца палітычным, а тым больш геапалітычным аналітыкам, і, пасьля бурапеннага жыцьця са стрэламі, трупамі, мільёнамі даляраў, сэксам з фотамадэлькамі, засесьці ў зацішнай аднапакаёўцы й папісваць артыкулы, якія лягуць у аснову стратэгіі й тактыкі разьвіцьця дзяржавы. Кожны апэратыўнік марыць стаць аналітыкам. Факт! Алесь-Аналітык ня вынятак. Праўда, ніякай шпіёнскай кар’еры ён не зрабіў. Ён наагул ніякай кар’еры не рабіў. Скончыў філязофскі факультэт і пайшоў працаваць на трактарны завод вартаўніком. Грошай няшмат, але як жыць аднаму — хапае. Затое процьма вольнага часу, і можна ночы навылёт пісаць аналітычныя артыкулы. Алесь піша, піша і піша. Аналізуе, прагназуе і, што самае цікавае, стварае ідэалёгію новай белдзяржавы. За бутэлькай гарэлкі, па вялікім сакрэце, найлепшым сябрам Алесь-Аналітык распавядае свой варыянт ідэалёгіі на аснове канфуцыянства, навуковага камунізму і расейскага стараабраднага праваслаўя. Самае незвычайнае ў гэтай, так бы мовіць ідэалёгіі, тое, што ўласна беларускага ў ёй нямашака ні каліўца. Зрэшты, кожны вар’яцее, як умее, і на тым грунце, які мае. Ну, не чытаў Алесь Абдзіраловіча (Канчэўскага), што ты тут зробіш. Дый нічога рабіць ня трэба. Хай пра тое дбаюць супрацоўнікі жоўтага дому з бэльвэдэрам на вуліцы Камсамольскай, куды Алесь-Аналітык рэгулярна заносіць свае творы.
Хваляваньне за дзяржаву ахоплівае ня толькі Алеся-Аналітыка, але ёсьць і такія, каму на тую дзяржаву напляваць і начхаць. Такія пякуцца перш-наперш пра сябе, менавіта да іх належыць Хламаў-Халамаў...
У Хламава-Халамава была запаветная мара: навучыцца выпрошваць вялікія грошы. Ён з запалам распавядаў пра лёнданскую школу адукаваных жабракоў. Было ў тым аповедзе нешта сапраўды ангельскае, дыкенсаўскае... Можа гэта й быў пераказ ангельскай клясыкі, але ў выкананьні Хламава-Халамава гіпатэтычны праект набываў непаўторны менскі калярыт. Напэўна, дзеля абстаноўкі, у якой гучала апавяданьне. Хламаў меў невялічкую майстэрню на мансардзе двухпавярховага дамка на вуліцы Інтэрнацыянальнай. Бруднае, непрыбранае, заваленае старымі запыленымі рэчамі, сьмярдзючае памяшканьне з маленькімі вокнамі й нізкай стольлю. На падваконьні ляжалі пяць гнілых яблыкаў, зь якіх Халамаў пісаў натурморт пад назваю “Дэмагог”. Дэмагогія і мройная адрошанасьць былі асноўнымі рысамі характару самога Хламава-Халамава... Ты апранаеш бялюткую кашулю, чорны смокінг, ідзеш на сьвецкі раўт і там з келіхам дарагога шампанскага ў руцэ просіш у якога-небудзь мільярдэра пазычыць на год мільён фунтаў. І ён табе дае мільён ангельскіх фунтаў. Вось чаму вучаць у лёнданскай школе жабракоў... Паверыць Хламаву-Халамаву мог толькі поўны ідыёт. І ён гэта цудоўна разумеў, але ня мог стрымацца, каб не расказаць у сто першы раз пра школу сваёй запаветнай мары. Свайго “Дэмагога” ён так і не дамаляваў, майстэрню прадаў за капейкі, набыў хатку ў вёсцы і адпаведна перастаў быць менскім вар’ятам.
Менск — горад вялікі, вар’ятаў і без Хламава-Халамава хапае, ну, хоць Габрэйскую Модніцу згадайма...
Жанчыны вар’яцеюць з-за шмацьця — не навіна. Але ёсьць сярод слабога на апранахі полу такія, што любяць прыбірацца больш за ўсё на сьвеце. Большасьць з такіх усё адно носіць гатовае адзеньне. А вось старажытную габрэйку з пляцу Перамогі куплёнае, відавочна, не задавальняе. Яна мадэлюе і шые сама. Яе стыль можна без перабольшаньня ахрысьціць шагалаўска-віцебскім. Салатавы палітончык з каўнерыкам лісінага футра. Фіялетавыя панчохі. Белыя боты на абцасах са срэбнымі спражкамі. Ружова-празрысты шалік і такія ж празрыста-ружовыя пальчаткі. Рыдыкюль, як і боты, бялютка-белы з масіўнай зашчапкаю. І макіяж у Модніцы адметна-незабыўны. Твар алебастравы, вусны цёмна-малінавыя, вочы падмаляваныя ультрамарынавымі ценямі й тушшу, а бровы шырокія і вугальныя, як крылы гругана. Завершанасьць і непадробнасьць усяму ансамблю надае брошка з галубовым шклом у карункавай аздобе белага мэталу. Яна іскрыстай кветкаю гарыць над яўрэйскім сэрцам. Модніца і ўлетку, і ўзімку ходзіць у адным і тым жа строі. Ходзіць вакол пляцу Перамогі зь ягоным фалічным абэліскам і вечнай фаеркаю. Ходзіць амаль штодня, але мала хто зьвяртае на яе ўвагу. Горад бяжыць, ляціць, сьпяшаецца... Справы, клопаты, заняткі... Каго хвалюе чужое шчасьце быць модным і прыгожым. Тысячы разоў я праходзіў каля, паўз, пад і побач з пляцам Перамогі й бачыць ня бачыў Модніцы, пакуль мастак-графік Ігар — Ізя Ліберман — не паказаў мне на яе. І цяпер я бачу яе ледзь ня кожны раз, як трапляю на круглы пляц. Ёсьць такая акалічнасьць — бачыць тое, што ведаеш. І менскія дзівакі — ня вынятак з гэтага правіла.
Правілаў шмат, парушальнікаў яшчэ больш. У адзін бок іх парушае Габрэйская Модніца, а ў другі — Сіротка.
Ёсьць вялікая розьніца паміж бамжом і вар’ятам. Бомж, бамжара, біч — чалавек, які сьвядома кінуў дом і сям’ю, бадзяецца па сьвеце, п’е ўсё, што гарыць, і есьць усё, што знойдзе ўежнага. Бадзягі — цэлы пласт грамадзтва, цэлая кляса ці праслойка, складзеная з антысацыяльных элемэнтаў. І часам можна памыліцца, паблытаць гарадзкога вар’ята з бамжарам. На выгляд яны бываюць вельмі падобныя. Абадраныя, абарваныя, нямытыя... Але бамжы — як ні дзіўна, людзі са сьвядомасьцю, з памяцьцю, з пэўным мэркантыльным інтарэсам. Яны проста ўпадабалі сацыяльнае дно. Сьвядома абралі бадзяжніцтва і п’янства. На іх бурачковых тварах нямашака пячаткі Божай. У іх паводзінах не выяўляецца Вышэйшай сілы. Яны лёгка пралічваюцца і рэглямэнтуюцца. Іншая рэч — дзівак-вар’ят. Ён адметны і непаўторны. Ніколі не здагадаешся, куды ён паверне, які будзе наступны крок. А раптам праз момант ён гучна, на ўсю вуліцу закрычыць: “Ы-ы-ы-ы-ы!!!”? Як вытлумачыць? Што сказаць? Ты бездапаможны супраць ягонае прыроды, як і супраць прыроды наагул. Застаецца адно назіраць, спачуваць і задумвацца над марнасьцю чалавечых намаганьняў. Але назіраць за вар’ятамі вельмі цікава. Утрая цікавей, чым за бамжамі. Таму за Сіроткам я не назіраў. Думаў, ён звычайны бомж, які начуе на гарышчы ў маім пад’езьдзе. Каб я быў больш уважлівы, дык адразу б адзначыў: бамжы ня носяць акуляраў. Ну на халеру бічу акуляры? А ў Сіроткі на чорным ад гразі твары сядзелі, можна сказаць, тэлескопы. Лінзы ў ягоных акулярах былі ў палец таўшчынёю. І калі мне сказалі, што Сіротку зьбіла машына, я падумаў пра акуляры. І ня толькі падумаў, а падняўся на гарышча правесьці рэвізію ў ягоным гнязьдзе. Там я знайшоў процьму малюнкаў. Сіротка быў мастаком. Маляваў ён выключна галовы мутантаў. Лупавокія, рэдказубыя, лабатыя, лысыя мутанты пазіралі на мяне зь мятых шматкоў абгортачнай паперы. Няўжо мы такія? Такія, такія, і ніякія ня іншыя.
Творы нябожчыка я пакінуў на гарышчы. Іх паступова пакрыў пыл і галубіны памёт, а можа нехта й забраў іх сабе, уставіў пад шкло ў рамы, павесіў на сьцяну. Сумняюся. Людзі ня любяць вар’ятаў, баяцца іх творчасьці, пазьбягаюць сустракацца зь іх паглядам, бо ў ім зеўрае абсалютна халодная вечнасьць.
Такія, як Сіротка, сапраўды блізкія да вечнасьці, а вось Зайчык-Папрашайка нагадвае матылька-аднадзёнку...
Дзе турысты, там і ён — даўгалыгі Зайчык-Папрашайка. Турыстаў у Менску кот наплакаў, таму Зайчыку ня надта каб шыкоўна жывецца. Бегай, гойсай, скачы з Траецкага прадмесьця да гатэлю “Беларусь”, ад гатэлю да Чырвонага касьцёлу, ад касьцёлу да царквы... Зайчыку гадоў пад трыццаць, але паводзіць ён сябе, як дзіця, апранаецца ў школьны касьцюмчык, просіць значкі й цукеркі. Турысты нешта даюць, экскурсаводы злуюць, лаюцца, праганяюць. Зайчык-Папрашайка ўцякае і вяртаецца зноў, каб атрымаць ад якога вясёлага араба прэзэрватыў.
Раней па турыстычных маршрутах сноўдалі зграі дзятвы, раней жуйка была экзотыкаю, а замежная манэтка — вяршыняю мары. Час зьмяніўся. Каго зьдзівіць жавальная гумка? Дзятва павырастала й паадчыняла свае шапікі з тымі гумкамі. Толькі Зайчык-Папрашайка застаўся верны абранаму шляху. Бяжыць-бяжыць, скача, уцякае, даганяе з працягнутай да турыста лапкаю, шукае сваё прывіднае шчасьце, сваё маленства, якое ніколі ня скончыцца. Так што я памыліўся, назваўшы Папрашайку матыльком аднадзённым, ён вечны, як міт.
Мы з табою, нармальныя, шэрыя, упарадкаваныя, сыдзем у нішто, а яны, вар’яты, застануцца ствараць непаўторны твар Менску.
13.01.2001
