Яўген Ціхановіч
Партрэт стагодзьдзя вачыма мастака
Пра Пятра Сергіевіча
У Вільні, у Беларускім музэі, я ўпершыню сустрэў Сергіевіча. Ён пазнаёміў мяне з маладзейшымі працаўнікамі, якія сядзелі ў маленькім пакойчыку. Іх было трое. Яны сустрэлі мяне спачатку ня дужа ветліва, але як дазналіся, што я зяць Уладзіслава Галубка, дык і гамана пайшла па-іншаму. Штодня я заходзіў у Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча да Сергіевіча і потым разам зь ім абыходзіў віленскія касьцёлы, дзе было багата абразоў італьянскіх майстроў, якія, на думку Сергіевіча, мне трэ было ўбачыць абявязкова. Маўляў, іншага выпадку можа ня быць.
Зазвычай Сергіевіч вёў мяне проста да службовага ўваходу ў касьцёл ці царкву, даваў касьцельнаму служку ў рукі якія тры рублі савецкія й прасіў па-польску дазволу паглядзець разам з “панам зь Менску” мастацтва ў бажніцы. Мы заходзілі ў храм Божы, Сергіевіч ставаў на калені, жагнаўся даланёй і толькі пасьля дазваляў сабе прайсьці далей...
Напружанасьць у горадзе, тым часам, павялічвалася. Горад жыў прадчуваньнем нечага вельмі важнага, вельмі страшнага. Гэта можна было зразумець нават па тым, што ўва ўсіх касьцёлах служылі імшу несупынна.
Аднаго разу Сергіевіч запрасіў мяне ў сваю мансарду, якую быў узяўшы ў арэнду ад старога мастака. Майстэрня была немалая, але ўтульная. Там мы разглядалі партрэты дзеячоў беларускае культуры. Яны мне ўвогуле падабаліся, але адчувалася нейкая сухаватасьць у калярыце. А аднолькавыя фарматы стваралі ўражаньне царкоўных абразоў. Між тым тыпажы былі розныя, кантрасныя. Гэта й вылучала партрэты міжсобку, каб іх параўноўваць. Мне запомнілася вялікае палатно — партрэт ксяндза Станіслава Глякоўскага.
На разьвітаньне Сергіевіч даў мне фатастужку з тымі партрэтамі, а я, у сваю чаргу, перадаў яе старшыні Саюзу мастакоў БССР, Рубінштэйну. Давялося яму яшчэ й на словах патлумачыць, хто такі Пётра Сергіевіч. У газэце “ЛіМ” Рубінштэйн (да ўсяго ён лічыўся й журналістам!) зьмясьціў колькі здымкаў тых партрэтаў з кароткімі анатацыямі да іх. Але партрэту ксяндза Глякоўскага спаміж іх не было...
Пра Вільню
У Вільні, у Акруговым інжынэрным упраўленьні, праходзіў вайсковую службу мой бацька, Мікалай Сяргееў сын Ціхановіч. Тутака нарадзіўся мой старэйшы брат Валянцін. Бацька быў родам з Рэчыцы. Натуральна, ён быў беларусам, хоць пісаўся расейцам. Адкуль майму бацьку было ведаць, што Паўночна-Заходні край і ёсьць Беларусяй... Забраны край. Паўсюдна стаялі акупацыйныя расейскія войскі, што дысьлякаваліся па ўсіх гарадох, і ў Вільні таксама. Бацька пісаўся расейцам, а мне расказваў пра паўстаньне 1863-га году й пра Кастуся Каліноўскага, і пра ягонага ката, графа Мураўёва... Пра тое, што паўстанцаў вешалі на Лукішках.
Ня буду разважаць, чаму й хто аддаў Вільню Літве й перайначыў у Вільнюс. А вось як усё тут мянялася, я бачыў на ўласныя вочы. Як мяняліся ўсе шыльды з назвамі вуліцаў. Як з Коўна панаехала багата паліцыі, у савецкай міліцэйскай форме. Я зьвярнуўся да аднаго гэткага “савецкага” міліцыянта, каб той параіў, дзе які гатэль, як куды прайсьці. А ён мне ў адказ — па-літоўску, паказвае, што ён мяне зусім не разумее...
У той прыезд пасьпеў я зайсьці на госьці й да літоўскіх пісьменьнікаў. Карцела пагутарыць зь імі наконт Кастуся Каліноўскага, пра Вільню ды нашую будучыню.
Драўляная хатка, дзе зьмяшчалася пісьменьніцкае згуртаваньне, была акурат пад гарою Гедыміна, у гушчары дрэваў, што толькі пачыналі зелянець. Яна нагадвала шляхецкі маёнтак, дом пана, які ўцёк ад бальшавікоў. Сустрэлі мяне тут ветліва, нават зьнялі паліто ў шатні, што, як па мне, было ўпершыню. Паказаў ім сваю камандзіроўку, патлумачыў, чаго завітаў. Яны запрасілі мяне ў сталоўку, што была пры дамку. За нашым столікам сядзелі 4 чалавекі й толькі адзін зь іх гаварыў па-расейску. Ён быў старэйшы за ўсіх, мабыць, за пяцьдзясят якіх гадоў. Гэты стары пісьменьнік прыціснуў мяне да сьцяны. Зь ягоных словаў вынікала, што Каліноўскі належыць Літве, бо кіраваў паўстаньнем на літоўскіх землях. Я толькі здолеў сказаць яму, што ня час Каліноўскага дзяліць, калі ён усё ж рабіў супольную справу і для беларусаў, і для літоўцаў. Цяпер я разумею таго літоўца. Ён не рабіў розьніцы паміж царскімі й савецкімі расейскімі захопнікамі.
А ён прыціскаў мяне ізноў... Маўляў, колькі ў вас, у савецкіх, сапраўдных мастакоў? Аднаго Дайнэку хіба ня зблытаеш ні з кім. Ён называў мастакоў, што робяць прапаганду, але да сапраўднага мастацтва ня маюць ніякага дачыненьня. Далей ён наўпрост пачаў пералічваць тых, лепшых на ягоную думку, мастакоў, якіх ганіць афіцыйная савецкая крытыка. Тым часам маладыя пісьменьнікі сядзелі моўчкі ды слухалі. Было відаць, што яны ведаюць расейскую, але ніхто зь іх ня ўставіў ніводнага слова...
Пасьля я пайшоў са старэйшым пісьменьнікам глядзець графічную майстэрню, дзе была тады выстава. Мне было цікава. У большасьці графічныя творы тут былі з рознымі фармальнымі пошукамі. Былі цікавыя плястычныя кампазыцыі. Але ніводная з гэтых працаў, бадай, не прайшла б нашага выстаўкаму ў Менску. Бо ў нас гэта ўсё назвалі б гнілым Захадам, мастацтвам, якое зводзіць ад клясавае барацьбы. Што праўда, было ў літоўцаў мастацтва. Мастацтва, над якім хоч ня хоч, а мусіш паразважаць...
Мой новы знаёмы вывеў мяне на вольнае паветра. Мы разьвіталіся, прыўзьняўшы капелюшы, як некалі рабілі ўсе, калі я быў юнаком. Традыцыя гэтая доўга трымалася і ў нас, але толькі паміж старэйшымі. А тут, у Вільні, усё засталося па-ранейшаму...
Пра сымбалі нашыя
Спадзяюся, што мой век дазваляе мне, як чалавеку й мастаку, крытыкаваць сучасную дзяржаўную сымболіку Беларусі.
За два месяцы да пачатку вайны, у 1941-м, я атрымаў камандзіроўку ў Вільню, каб паглядзець мясьціны, зьвязаныя з Кастусём Каліноўскім. Між іншым і Лукіскі пляц, дзе яго пакаралі сьмерцю на шыбеніцы. Эскіз да карціны быў амаль гатовы, але мне бракавала ведаў пра рэальную тапаграфію: які маштаб плошчы, што там за будынкі стаяць, ці ёсьць якая бажніца. Гэта было істотна для кампазыцыі палатна. І я вырашыў пабачыць усё на свае вочы...
Гэта быў мой першы прыезд у Вільню. Іду сам. Ажно выходжу пад Вострую Браму, дзе ёсьць вялікі сьвяты абраз. А звонку, уверсе — рэльеф “Пагоні”! Вось тут я й адчуў, што гэта мой герб. Герб Беларускае Дзяржавы. Прыгадаліся адразу радкі Багдановіча: “Толькі ў сэрцы трывожным пачую...”.
Тут прыходзяць на памяць словы Лукашэнкі: маўляў, дзяржава мірная, а якісьці там ваяка скача на кані зь мячом... Супраць каго і за кім — яму невядома... Вось з гэтае прычыны “Пагоня” не адпавядае ані па форме, ані па зьмесьце дзяржаўнаму гербу Беларусі. Дадаў Лукашэнка таксама, што герб гэны — літоўскі й мы ня маем права квапіцца на літоўскую сымболіку. Але каб гэты чалавек хоць бы трошкі ведаў гісторыю нашае краіны, то мо й любіў бы яе, яе мову ды яе гістарычныя сымбалі. Не адмаўляў бы ўсё гэтак катэгарычна, а ўслухаўся ў словы Максіма Багдановіча:
”Толькі ў сэрцы трывожным пачую
За краіну радзімую жах,
Успомню Вострую Браму Сьвятую
І ваякаў на грозных канях...”
Зрэшты Пагоня вернецца на Беларусь так ці інакш. Вернецца на Радзіму.
Што да сьцяга, дык і тут няма чаго было выдумляць. Бел-чырвона-белы быў заўжды. І ніколі ён не вісеў за немцамі. Цяпер мы маем сьцяг з чырвонага палатна з мусульманскай зялёнай паласою. Апроч гэтай супярэчнасьці ёсьць яшчэ й “беларускі” бардзюрны арнамэнт, які не сустракаецца нідзе... Той — першы — сьцяг БССР меў за ўзор не абы-які, а аўтэнтычны арнамэнт, што выткала сялянка зь Віцебшчыны. Зрэшты, гэтага стваральнікі “новага” сьцяга ня ведалі. І сваімі “карэкціроўкамі” давялі ўсё да абсурду. Дарэчы, ніхто пад сьцягам БССР у вайну не ваяваў. Ён быў прыдуманы адно ў 1955 г., Лукашэнка й тут выявіў сваю недасьведчанасьць.
Мне яшчэ помніцца стары, даваенны герб БССР, які мала чым розьніўся ад астатніх савецкіх гербаў, адно тым, што меў надпісы на чатырох мовах: беларускай, польскай, жыдоўскай ды расейскай... “Пралетарыі ўсіх краёў, злучайцеся!” Але навошта тая была злучка, чаму менавіта толькі пралетарская, гэтак і засталося няўцямным. А апошні герб БССР быў створаны народным мастаком Валянцінам Волкавым у 1953 г. Чаму даручылі менавіта Волкаву, таксама няясна, бо ён быў жывапісцам, а не мадэльерам ці хоць бы графікам. Мо таму й герб выйшаў “жывапісны”. Хоць Волкаў усё ж мусіў быў запрасіць мастака-макетчыка Мурашова. На суаўтарства гэтае цяпер забыліся, а вось чырвона-зялёныя стужкі, снапы жыта, канюшыны, ільну засталіся. Былі, праўда, у эскізе Волкава й валошкі — цьвяткі Радзімы, паводле Багдановіча, але па нечым указаньні “зьверху” іх прыбралі. Між іншым, на адным зь ягоных эскізаў былі менавіта бел-чырвона-белыя стужкі....
Усё наша, браткі-беларусы, нам вернецца! І наш сьцяг, і “Пагоня”. Ня ўсё ж нам заставацца ў савецкай бутафорыі 50-х гадоў!
Мастак Яўген Ціхановіч — найстарэйшы мастак Беларусі. 25 лістапада яму споўніцца 90 гадоў. Ягоны старэйшы брат — славуты мастак-графік Валянцін Ціхановіч, ягоная жонка Люся — дачка Ўладзіслава Галубка. Яму давялося вучыцца ў сьценах Віцебскага мастацкага тэхнікуму. Ягонымі настаўнікамі й калегамі былі клясыкі эўрапейскага мастацтва. Многія зь іх сталі ахвярамі сталіншчыны, як і цесьць Ціхановіча — Галубок. Іншыя палеглі ў апошнюю вайну. Іншых нялітасьцівы лёс раскідаў па сьвеце. Сам Яўген Ціхановіч бярэ ўдзел у мастацкіх выставах ад 1932 г. За гэты час ім створаныя дзясяткі жывапісных палотнаў, сотні графічных твораў. Шмат твораў гэтага мастака можна пабачыць у музэях, кнігах, падручніках. Апроч усяго гэтага, Ціхановіч — выдатны мэмуарыст, адзін з апошніх сьведкаў стагодзьдзя, што сышло ў нябыт. Пачатак ягоных успамінаў друкаваўся ў сёлетнім № 1 “НН”.
