Аляксандар Мсьціслававіч Талстой: “Граф вярнуўся!..”
Мсье Талстой прыехаў у Беларусь як першы аташэ па культуры новаадкрытага францускага пасольства ў 1992 г. Цяпер ён працуе судэканам франкабеларускага факультэту Эўрапейскага гуманітарнага ўнівэрсытэту ў Менску. Ён адзін з тых французаў, па якіх беларусы ацэньваюць Францыю як краіну і як партнэрку Беларусі. Эвалюцыя ягоных поглядаў яскрава адлюстроўвае эвалюцыю францускіх поглядаў на Беларусь увогуле. Нягледзячы на непасьлядоўнасьць унутранай палітыкі, Беларусь за 10 гадоў заняла сваё месца ў калектыўным уяўленьні эўрапейцаў. У гэтым — жалезная лёгіка гісторыі. І зарука пераадоленьня тае няўвагі да Беларусі, неразуменьня Беларусі, якія абумоўлівалі своеасаблівую беларусафобію эўрапейцаў у 90-х. Пра гэта — гутарка з графам Талстым.
“НН”: Вы жывяце ў Беларусі 9 гадоў. Ці зьмянілася вашае бачаньне краіны за гэты час?
А.Т.: Папраўдзе, у 1992 г. у мяне не было ніякага бачаньня. І гэтая адсутнасьць бачаньня і была сярэднім бачаньнем сярэдняга эўрапейца. Я час ад часу наяжджаў у Расею да сваякоў, бываў у Цэнтральнай Азіі і на Каўказе, бо цікавіўся каўкаскімі мовамі, турысцкай экзотыкай. А для наведваньня Беларусі ня меў ні турыстычных, ні навуковых прычынаў. Адпаведна, не было й ніякага ўяўленьня пра беларускую культуру.
Для мяне беларуская культура — гэта культура, якая ставіць шмат пытаньняў, на якія цяжка знайсьці адказы. Мо таму, што ёсьць малавядомыя сфэры, палітычныя ці грамадзкія табу. Напрыклад, мне цікава было даведацца, што ў Беларусі раней большасьць насельніцтва гарадоў складалі жыды — вельмі дынамічная і важная для грамадзтва група. Але я дагэтуль не магу знайсьці адказу на пытаньне, ці паўплывала жыдоўская культура рэальна на беларускую. Падазраю, што кантактаў паміж жыдоўскай культурай як культурай гарадзкой і беларускай культурай як культурай пераважна вясковай было няшмат. Гэта пытаньне тэрытарыяльнай стратэгіі, калі хочаце… Застаецца толькі шкадаваць, што жыдоў у Беларусі ня стала, бо разнастайнасьць — моўная, этнічная і кожная іншая — зьяўляецца багацьцем. Калі б жыды ў Беларусі заставаліся такімі ж шматлікімі і такімі ж вольнымі ў сваёй дзейнасьці, вясковае насельніцтва Беларусі таксама разьвівалася б хутчэй, і краіна была б багацейшаю.
“НН”: Вы кажаце, што 10 гадоў таму Беларусь амаль не прысутнічала ва ўяве эўрапейцаў. Цяпер яна зьявілася ў гэтай уяве? Што гэтаму паспрыяла?
А.Т.: Найперш палітыка. Нейкія падзеі, здарэньні… Аднак усё гэта вельмі павярхоўна, фрагмэнтарна, без агульнага бачаньня. Каб займець яго, трэба быць сталым і блізкім назіральнікам.
“НН”: Як Беларусь можа стаць аб’ектам блізкага назіраньня, напрыклад, для французаў?
А.Т.: Сёньня галоўны мост між Беларусяй і Францыяй — студэнты нашага факультэту. Яны насычаюцца францускай культурай і зьяўляюцца спэцыялістамі па культуры беларускай. Яны выходзяць з унівэрсытэту здольнымі несьці інфармацыю пра Беларусь на розных мовах — ангельскай, францускай... І, такім чынам, робяць веды пра Беларусь даступнымі для эўрапейскіх краінаў.
“НН”: Колькі студэнтаў выпускае Ваш факультэт штогод?
А.Т.: У сярэднім — 15—20.
“НН”: Якая частка зь іх працягвае навучаньне або знаходзіць працу ў Францыі?
А.Т.: Лепш казаць не пра Францыю, а пра Заходнюю Эўропу... Працу там мала хто знаходзіць. Але ўсе яны, дзе б ні працавалі, застаюцца тым ці іншым чынам зьвязаныя з Францыяй. Недзе траціна нашых студэнтаў сканчаюць навучаньне ў Францыі.
“НН”: Вы казалі пра шматэтнічнасьць Беларусі. Як наша краіна можа карыстаць з гэтай шматэтнічнасьці, каб паляпшаць свой вобраз і ўмацоўваць прэстыж у сьвеце?
А.Т.: Ну, Ваша шматэтнічнасьць памірае, бо жыдоў ужо няма, напрыклад... Гэта, на жаль, агульная тэндэнцыя ў гісторыі нацыяў. Нацыі робяцца ўсё больш аднанацыянальнымі — гэта фатальнасьць гісторыі, і народы да гэтага часам нават імкнуцца. Таму я ня думаю, што Беларусь можа неяк скарыстаць з гэтага, пагатоў што гісторыя Беларусі ў гэтай галіне расьпісаная слаба і інфармацыі няшмат і пра жыдоў, і пра татараў, і караімаў. Апошніх ужо й не засталося нават... А між тым, адна спадарыня зь беларускіх Багдановічаў, караімка, эміграваўшы пасьля рэвалюцыі ў Францыю, сталася пакравіцелькаю сусьветнае арганізацыі “Братоў-мусульманаў”.
“НН”: Як Вы бачыце будучыню беларускае культуры й сьвядомасьці ў іх суіснаваньні зь іншымі культурамі?
А.Т.: Я банальна скажу, што гэта залежыць ад волі кіроўных групаў насельніцтва, якія можна расплывіста назваць “элітамі”, — ад людзей, што маюць пэўнае выхаваньне, адукацыю, ня толькі ўладу. Ідэя разьвіцьця беларускае культуры цікавіла мяне, бо я задумваўся, ці можа ў краіне, у якой у 1995—96 г. статыстыка налічвала толькі 35% беларускамоўных, разьвівацца культура гэткага тыпу. Цяпер я проста канстатую, што тутэйшыя дзяржаўныя мэдыі, БТ і прэса досыць шырока ўжываюць беларускую мову. Для мяне, як назіральніка збоку, беларуская мова ня робіць уражаньня адсунутай на пэрыфэрыю грамадзтва. Ёсьць тэлеперадачы, выпускі навінаў па-беларуску. Ня ведаю, ці гэтага дастаткова. Беларуская мова ўжываецца, прынамсі, на ўзроўні пачатку 90-х. Ня думаю, што беларушчыны паменшала з тае пары. Але я ня ведаю, ці можа ўплыў беларускае мовы ўзрасьці. У пэрыяды інтэнсіўнае русіфікацыі ў Беларусь прыяжджала болей расейцаў-мігрантаў, чым нараджалася беларусаў. Таму існуе значная частка грамадзтва, за якой не стаіць ніякай беларускай традыцыі, якая працягвае захоўваць свае расейскія сямейныя ўстоі й якая не абцяжарыла сябе вывучэньнем беларускай мовы. Затрымлівае разьвіцьцё вашай культуры й тое, што беларускамоўная інтэлігенцыя даволі павярхоўна ведае гісторыю сваёй краіны і недастаткова крытычна яе ўспрымае. Людзі праглынаюць усё, што ім прапануецца, ня маюць звычкі аналітычна падыходзіць да зьвестак.
“НН”: Чаму так?
А.Т.: Бо Беларусь уваходзіла ў Расейскую і Савецкую імпэрыі, якія ніколі ня ведалі дэмакратыі. Насельніцтва было пасіўным, бо за яго заўжды думалі наверсе.
“НН”: Вы, паводле паходжаньня, ёсьць прадстаўніком тае русафільскае Францыі, якая традыцыйна з захапленьнем і падтрымкаю ставіцца да Расеі, тае Расеі, праз вызваленьне ад якой і фармавалася беларуская нацыя. Як нам заваяваць сымпатыю сьвету? Як, на Вашу думку француза-русафіла, дабіцца разуменьня нашае беларускае справы французамі і расейцамі? Ці магчыма гэта ўвогуле?
А.Т.: Цяжкое пытаньне. У мяне бачаньне інтэлігента — мне падаецца вельмі важным стварэньне тоеснасьці ў разнастайнасьці. Я бачу пэўныя стэрэатыпы, спароджаныя беларускім нацыяналізмам, бачу схільнасьць спрошчана ўспрымаць беларускую гісторыю. І мноства прабелаў у гістарычнай ведзе. Часта яны мне здаюцца наўмыснымі. Напрыклад, калі гаворка ідзе пра Вялікае Княства. Тутака “неўсьвядомленае” беларусаў ігнаруе, напрыклад, украінцаў, якія таксама маюць права на сваю долю спадчыны Вялікага Княства. О, я ведаю гісторыю Беларусі лепш, чым Вы думаеце, і ніколі не спыняюся разважаць пра яе гісторыю і лёс. Толькі зразумейце мяне слушна. На маю думку, галоўнае, каб беларусы паважалі іншыя народы, культуры. Зрэшты, народ, упэўнены ў сабе, заўжды паважае іншыя народы.
“НН”: У 1992 г., калі Вы прыехалі ў Беларусь, ядро беларускіх інтэлектуалаў уяўляла сябе будаўніком чацьвертае балцкае нацыі, тады як ва ўяўленьні эўрапейцаў і, магчыма, Вашым асабістым уяўленьні Беларусь была ні чым іншым, як проста другой расейскай рэспублікай...
А.Т.: Дакладней, усходнеславянскай. Калі ўзьнікла краіна, дык большасьць жыхароў Францыі меркавала, што ўсё ж мусіць быць нейкая розьніца між расейцамі й беларусамі. Яны мо ня ведалі дакладна, якая...
“НН”: А расейская інтэлігенцыя, што жыла тутака, ніколі не ўспрымала Беларусь як нейкі самастойны суб’ект. Ці прымірыліся за апошняе дзесяцігодзьдзе гэтыя два радыкальныя бачаньні Беларусі? Узьнік зь іхнага змаганьня нейкі кампраміс, ці яны працягваюць існаваць паралельна — адно незалежніцкае, праэўрапейскае, палянафільскае, другое — русафільскае і настальгічна-ўніянісцкае?
А.Т.: Яны не спалучаюцца. Але трагедыі ў гэтым няма. Грамадзтва не расколецца, не хісьнецца да адной з крайнасьцяў. Гістарычны досьвед залічваецца, нават калі ён кароткі. Краіны Балтыі мелі гістарычны досьвед незалежнасьці, вось яны хутка і рашуча аддзяліліся ад СССР, хутка наблізіліся да Захаду, прынялі заходнія палітычныя і ідэалягічныя дактрыны і нават лад жыцьця наблізілі да заходняга ўзору. Тады як Беларусь за гэтыя гады зблізілася хутчэй з Усходам. Раней мне здавалася, напрыклад, што Беларусь — краіна дзьвюх рэлігіяў, хоць каталікоў і менш, чым праваслаўных. Цяпер у мяне такое ўражаньне, што праваслаўе ўзяло верх, што яно ўсё больш разглядаецца як дзяржаўная рэлігія. Калі сабраць разам усе адрозьненьні, убачыце, што разрыў паміж балцкімі краінамі і Беларусяй большае. Але гэта не пазначае, што Беларусь распускаецца ў Вялікай Расеі.
“НН”: Ці Францыя можа — і ці хоча — зрабіць нешта, каб дапамагчы беларусам зьберагчы сваю культуру, мову, якім усё ж пагражае пэўная небясьпека?
А.Т.: На маю думку, гэта ня можа датычыць Францыі. Але затое гэта можа датычыць усіх эмігрантаў беларускага паходжаньня ў Францыі, усіх пакаленьняў. На жаль, іх мала, гэта малюпасенькая супольнасьць. Канадзкая і амэрыканская беларускія дыяспары нашмат большыя, і ролю ім наканавана адыграць большую... А болей мне няма што сказаць. Я цікаўлюся Беларусяй як чалавек збоку, хоць мае сваякі перад рэвалюцыяй былі буйнымі земляўласьнікамі тутака ў Беларусі — у Грудзінаўцы, пад Быхавам. Гэтая галіна нашага роду атрымала ў свой час маёнтак, сканфіскаваны ў інсургентаў. Сядзіба яшчэ пяць гадоў таму была ў добрым стане, у ёй месцілася школа. Пасьля школы ня стала, адключылі ацяпленьне й электрычнасьць, і сядзіба стала руйнавацца на вачах. Калі я ўпершыню наведаў яе, там можна было нават жыць.
Я прыехаў у Менск у якасьці аташэ па культуры, і ў тыя гады мяне часта паказвалі па БТ. Сяляне пабачылі мяне ў тэлевізары і прыйшлі ў мясцовую больніцу — а там ёсьць больніца, пабудаваная апошнімі ўладальнікамі сядзібы, дачка якіх прыяжджала на вакацыі лячыць мужыкоў. (Цяпер гэта мясцовы дзяржаўны шпіталь.) Дык вось, яны прыйшлі да галоўнага лекара (гэта, дарэчы, жыд, родам зь Менску, які піша пра гэтую галіну Талстояў) і сказалі яму: “Доктар, граф вярнуўся!..”
Гутарыў Мікола
